Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie odbiorcy złożonej problematyki środka odwoławczego – zażalenia; instytucji, która służy m.in. do zaskarżania decyzji prokuratora; pisma procesowego, które powinno być w sposób niezwykle staranny sporządzone, albowiem bardzo często od jego treści zależy dalszy tok procesu karnego.

Wprowadzenie

W myśl ustawy z 5 listopada 2009 r.[1] nastąpiła zmiana art. 88 k.p.k., która zniosła ostatnie ograniczenia, jakie istniały w odniesieniu do występowania radców prawnych w procesie karnym w roli pełnomocników. Inaczej mówiąc – wspomniany wyżej przepis (który nota bene wszedł w życie 8 czerwca 2010 r.) wprowadził zasadę, że pełnomocnikiem w procesie karnym, niezależnie od statusu osoby reprezentowanej (osoba fizyczna, osoba prawna, instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej), może być zarówno adwokat, jak i radca prawny. Konsekwencją rzeczonego ujednolicenia pozycji adwokata oraz radcy prawnego jako pełnomocników w postępowaniu karnym były także zmiany w przepisach art. 55 § 2 k.p.k. i art. 446 § 1 k.p.k. niwelujące ograniczenia w zakresie możliwości sporządzania przez radców prawnych pism procesowych objętych przymusem adwokacko-radcowskim.[2]
Ze zdania drugiego znowelizowanego przepisu art. 88 k.p.k. wynika natomiast, że:

1. Osoba uprawniona może posiadać nie więcej niż trzech pełnomocników (art. 77 k.p.k.);

2. Uprawniony podmiot może żądać wyznaczenia pełnomocnika z urzędu w przypadku spełnienia przesłanek określonych w art. 78 § 1 k.p.k.;

3. Co do sposobu ustanowienia pełnomocnika odpowiednie zastosowanie ma przepis art. 83 k.p.k., a co do zakresu praw i obowiązków – art. 84 k.p.k.;

4. Udział pełnomocnika w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim mocodawcy (art. 86 § 2 k.p.k.).

Co niezwykle istotne, art. 89 k.p.k. stanowi zaś, że w kwestiach dotyczących pełnomocnika, a nieuregulowanych w przepisach Kodeksu postępowania karnego, stosuje się odpowiednio przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym.

Pełnomocnik a obrońca

Pełnomocnik różni się od obrońcy przede wszystkim tym, że z jego pomocy korzystają podmioty działające w postępowaniu karnym po stronie czynnej. Poza powyższym należy również wspomnieć o tym, że:

1. Pełnomocnik w przeciwieństwie do obrońcy jest związany „instrukcją mocodawcy”;

2. Pełnomocnik nie jest ograniczony do działania wyłącznie na korzyść klienta, jak ma to miejsce w przypadku obrońcy;

3. Pełnomocnik może w ramach umocowania powziąć i wyrazić wolę, która jest uważana za wolę mocodawcy, a więc może zastępować w tym zakresie mocodawcę.[3]

Pełnomocnik, działając zatem w granicach swego umocowania – w przeciwieństwie do obrońcy – nie jest ograniczony co do kierunku czynności podejmowanych w imieniu swojego mocodawcy. Stąd też każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, w tym również niekorzystne.[4] Dotyczy to także zaniechania podjęcia czynności, a w szczególności wniesienia środka odwoławczego czy uchybienia terminowi z tym środkiem związanemu. Tak też wypowiedział się Sąd Najwyższy m.in. w orzeczeniu z 19 czerwca 1996 r.,[5] podnosząc, że: Pełnomocnik strony nie jest ograniczony co do kierunku czynności podejmowanych w imieniu swojego mocodawcy i stąd też każda czynność, nawet niekorzystna dla reprezentowanego, podjęta w granicach umocowania, wywołuje dla niego skutki, w tym również niekorzystne. Dotyczy to także zaniechania podjęcia czynności, a w szczególności wniesienia środka odwoławczego czy uchybienia terminowi z tym środkiem związanemu. Z kolei 14 grudnia 2006 r.[6] organ ten stwierdził, że: Pełnomocnika nie dotyczy uregulowany w art. 86 § 1 k.p.k. obowiązek podejmowania czynności wyłącznie na korzyść mocodawcy. Tak więc nawet przyjęcie, że nastąpiło jego zaniedbanie uniemożliwiające zachowanie terminu zawitego do złożenia wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku, nie dałoby podstaw do przywrócenia terminu wnioskodawcy.

Zasada kontroli instancyjnej

Przechodząc do istoty niniejszego artykułu – zażalenia na postanowienie prokuratora w przedmiocie umorzenia postępowania – na wstępie należy podnieść, że radca prawny jako pełnomocnik pokrzywdzonego może skarżyć decyzje procesowe organów ścigania, w tym postanowienia o odmowie lub umorzeniu dochodzenia/śledztwa. Możliwość korygowania błędnych, wadliwych orzeczeń i zarządzeń wynika z zasady kontroli instancyjnej. Funkcja kontrolna polega na badaniu prawidłowości zaskarżonych rozstrzygnięć procesowych i zmierza do usunięcia stwierdzonych uchybień. Realizacji tej funkcji służą środki zaskarżenia.[7] Środkiem zaskarżenia na postanowienia kończące postępowanie karne (tzw. postanowienia stanowcze)[8] w postaci postanowienia o umorzeniu/o odmowie wszczęcia śledztwa/dochodzenia jest natomiast zażalenie. Gwoli ścisłości należy podać w tym miejscu, że postępowanie przygotowawcze – poza wyżej wskazanymi decyzjami – może zakończyć się także skierowaniem do sądu przez prokuratora wniosku o warunkowe umorzenie postępowania, skierowaniem do sądu przez prokuratora wniosku o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających (zob. szerzej art. 324 k.p.k.), postanowieniem o zawieszeniu dochodzenia/śledztwa oraz oczywiście skierowaniem do sądu przez organy ścigania aktu oskarżenia.

Dopuszczalność zażalenia

Zażalenie jest środkiem odwoławczym służącym do zaskarżania postanowień, zarządzeń i innych niż decyzje procesowe czynności.
Ów środek odwoławczy służy na:

1. Wszelkie postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 459 § 1 k.p.k.). Postanowieniem zamykającym drogę do wydania wyroku jest takie orzeczenie, w efekcie którego powstaje sytuacja procesowa, w której jest pewne, że wydanie wyroku w danym postępowaniu już nie nastąpi;[9] są to zarówno postanowienia sądu (np. o umorzeniu procesu przed rozprawą – art. 339 § 3 pkt 1–2 k.p.k.), jak i prokuratora (np. o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania przygotowawczego);

2. Wszelkie postanowienia „co do środka zabezpieczającego” (art. 459 § 2 in principio k.p.k.), przez co rozumie się każde postanowienie dotyczące takiego środka przewidzianego w materialnym prawie karnym, zarówno o jego zastosowaniu, jak i odmowie zastosowania, jeżeli decyzje te przybierają postać postanowienia;

3. Inne niż powyższe postanowienia w wypadkach przewidzianych w ustawie, a więc gdy przepis szczególny tak stanowi (art. 459 § 2 in fine k.p.k.); np. o odmowie udostępnienia akt w postępowaniu przygotowawczym radcy prawnemu występującemu jako pełnomocnik pokrzywdzonego (zob. art. 156 § 5 w zw. z art. 159 k.p.k.), w kwestii podjęcia postępowania warunkowo umorzonego (art. 550 § 3 k.p.k.), w przedmiocie zawieszenia (art. 22 § 2 k.p.k.);

4. Zarządzenia odpowiadające ww. wymogom, tj. zamykające drogę do wydania wyroku, dotyczące środka zabezpieczającego lub zaskarżalne z mocy ustawy (art. 466 § 1 k.p.k.). Na przykład zaskarżalne są zarządzenia o odmowie przyjęcia środka odwoławczego, o odmowie przyjęcia wniosku o uzasadnienie wyroku, dotyczące kar porządkowych;

5. Wszelkie postanowienia i zarządzenia, ale wyłącznie w postępowaniu przygotowawczym i tylko w odniesieniu do osób niebędących stronami, gdy naruszają one ich prawa lub interesy (art. 302 § 1 k.p.k.);

6. Czynności lub zaniechania czynności w wypadkach przewidzianych w ustawie, chodzi tutaj o czynności niebędące decyzjami, zarówno z działania, jak i z zaniechania. Będą to na przykład zażalenia na niedoręczenie w terminie sześciu tygodni od zgłoszenia zawiadomienia o przestępstwie zawiadomienia o wszczęciu lub o odmowie wszczęcia dochodzenia/śledztwa (art. 306 § 3 k.p.k. w zw. z art. 325 k.p.k.), na sposób przesłuchania (art. 302 § 2 k.p.k.).[10]

Treść zażalenia

Zażalenie, będąc oświadczeniem woli wyrażającym żądanie skorygowania (uchylenia, zmiany) decyzji podlegającej kontroli zażaleniowej powinno odpowiadać wymaganiom formalnym pisma procesowego wyrażonym w art. 119 k.p.k. Tak więc powinno ono zawierać:

1. Oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której dotyczy – w przypadku omawianych przeze mnie w tym artykule zażaleń na decyzje prokuratora w przedmiocie odmowy/umorzenia postępowania przygotowawczego rzeczonym organem jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy (art. 465 § 2 in principio k.p.k.) z wyjątkiem sytuacji, gdy w sprawie z oskarżenia prywatnego prokurator nie stwierdził interesu społecznego w ściganiu sprawcy z urzędu w trybie art. 60 § 1 k.p.k. i umorzył postępowanie. Wówczas zażalenie na umorzenie – gdy pokrzywdzony kwestionuje decyzję o nieobjęciu ściganiem z urzędu – przysługuje do prokuratora nadrzędnego, a nie do sądu (art. 465 § 2a k.p.k.). Jednakże w sytuacji, w której przyczyną umorzenia postępowania była zmiana kwalifikacji prawnej, gdy początkowo postępowanie zostało wszczęte o czyn ścigany z urzędu (np. o przestępstwo z art. 157 § 1 k.k., a następnie na podstawie opinii biegłego lekarza sądowego zmieniono kwalifikację na art. 157 § 2 k.k. – czyn ścigany z oskarżenia prywatnego), to na postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu niestwierdzenia interesu społecznego w ściganiu z urzędu sprawcy tego czynu, gdy pokrzywdzony kwestionuje prawidłowość zmiany kwalifikacji prawnej, zażalenie przysługuje na zasadach ogólnych. Natomiast gdy pokrzywdzony zgadza się ze zmianą kwalifikacji prawnej, ale uważa, że istnieje interes społeczny w ściganiu sprawcy tego czynu z urzędu, to zażalenie przysługuje do prokuratora nadrzędnego;[11]

2. Oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo;

3. Treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem;

4. Datę i podpis składającego pismo, przy czym za osobę, która nie może się podpisać, dokument ten podpisuje osoba przez nią upoważniona, ze wskazaniem przyczyny złożenia swego podpisu, przy czym podmiotami uprawnionymi do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego zgodnie z art. 306 § 1 k.p.k. są pokrzywdzony oraz instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie, postanowienie zaś o umorzeniu śledztwa/dochodzenia skarżyć mogą jedynie strony (zob. szerzej art. 299 k.p.k.).[12]

Poza powyższym, zgodnie z art. 427 § 1 k.p.k., na odwołującym spoczywa obowiązek wskazania zaskarżonego rozstrzygnięcia lub ustalenia, a także podania, czego się domaga, a więc sformułowania wniosków odwoławczych (tzw. petitum). Co istotne – kolejny paragraf ww. artykułu żąda od oskarżyciela, obrońcy lub pełnomocnika ponadto przedstawienia zarzutów stawianych rozstrzygnięciu oraz uzasadnienia, które stanowi integralną część środka zaskarżenia i może, a nawet powinno zawierać wyjaśnienie, rozbudowanie, doprecyzowanie treści podniesionych w zarzutach[13], albowiem granice rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym wyznacza treść całego środka odwoławczego.[14] Precyzując powyższe zdanie, należy wspomnieć, że przepis art. 427 § 2 k.p.k. nie wskazuje profesjonalistom uchybień, które powinny być podnoszone w zażaleniu. Istotne jednak są te, które mają oparcie w art. 438 k.p.k. (tzw. względne przyczyny odwoławcze) oraz art. 439 k.p.k. (tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze).
Paragraf trzeci omawianego w tym miejscu przepisu uprawnia natomiast każdego skarżącego do wskazania w zażaleniu nowych faktów lub dowodów. Przez „nowe fakty” należy rozumieć wskazane przez skarżącego, a nierozważone przez sąd nowe okoliczności faktyczne, a przez „nowe dowody” – nowe dla sądu źródła lub środki dowodowe. „Nowe fakty” oraz „nowe dowody” nie stanowią jednak odrębnej podstawy zażaleniowej, lecz mogą wspierać ustawowo sformułowane przyczyny odwoławcze o charakterze względnym i bezwzględnym.[15]
Reasumując – treść zażalenia powinna dawać podstawę do ustalenia, w jakim zakresie (w jakiej części) postanowienie zostało zaskarżone. Ustalenie to bowiem pozwoli na zajęcie stanowiska co do tego, czy skarżący posiada interes prawny w zaskarżonym orzeczeniu w takiej właśnie części (zobacz art. 425 k.p.k.),[16] jednakże – jak podniósł Sąd Najwyższy w wyroku z 5 września 2002 r. – Sąd Odwoławczy może dokonać zmiany redakcji zarzutów zawartych w środku odwoławczym, lecz tylko w zakresie niezmieniającym ich istoty, gdyż z tym wiążą się granice postępowania odwoławczego.[17]
Na marginesie należy dodać, że niespełnienie powyższych wymagań formalnych w zakresie treści, jak i niżej opisanych w zakresie formy omawianego środka odwoławczego, skutkuje wezwaniem strony do uzupełnia braków formalnych w trybie art. 120 k.p.k. Przy czym ważkie w tej materii jest postanowienie Sądu Najwyższego z 22 marca 2012 r. stanowiące, że wezwanie strony do uzupełnienia braków pisma musi w swej treści wyraźnie zawierać wskazanie siedmiodniowego terminu, w którym powinna ona to uczynić, gdyż wyraźnie wymaga tego art. 120 § 1 in fine k.p.k., a tym samym przy braku takiej informacji nie może następnie wchodzić w rachubę uznanie pisma za bezskuteczne z uwagi na jego uzupełnienie po upływie wskazanego w tym przepisie terminu, ponieważ takie wezwanie, jako nieodpowiadające wymogom przepisów prawa, nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla jego adresata.[18]

Forma zażalenia

Zgodnie z art. 428 § 2 k.p.k. środek odwoławczy, a zatem i zażalenie powinno przybrać formę pisemną i w przypadku złożenia go przez podmiot profesjonalny powinno się do niego załączyć odpowiednią liczbę odpisów dla osób, których dotyczy zaskarżone postanowienie (zob. szerzej art. 461 k.p.k.). Jak podkreśla się w literaturze, celem unormowania zawartego w powyższym przepisie jest przede wszystkim zagwarantowanie stronom, obrońcom i pełnomocnikom merytorycznego przygotowania się do posiedzenia sądu. Taką samą rolę ma spełniać zawiadomienie osób, których dotyczy zażalenie, o jego wniesieniu przez podmiot niefachowy – niezobowiązany do dołączenia odpisów.[19]
Brak odpowiedniej liczby odpisów powinien skutkować wezwaniem do ich uzupełnienia przez skarżącego, jednakże nie jest to mankament uniemożliwiający nadanie zażaleniu biegu i nie wywołuje skutku określonego w art. 120 § 2 k.p.k.[20] W przypadku natomiast, gdy zażaleniu nie nadano formy pisemnej, a oświadczenie woli zostało złożone np. do protokołu, do takiego oświadczenia powinien być zastosowany tryb przewidziany w art. 120 § 1 k.p.k. Ponadto należy w tym miejscu zauważyć, że w myśl art. 5 § 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych[21] – zażalenie powinno być sporządzone w języku polskim, zaś osoba niewładająca w stopniu wystarczającym tymże językiem ma prawo – na podstawie art. 5 § 2 rzeczonej ustawy – do występowania przed sądem w znanym przez nią języku oraz do bezpłatnego tłumacza.
Zażalenie można złożyć również faksem lub pocztą elektroniczną, choć w przypadku tej pierwszej formy skuteczność tak złożonego pisma procesowego będzie uwarunkowana uzupełnieniem wymogu formalnego polegającego na złożeniu na nim własnoręcznego podpisu przez wnoszącego środek.[22] W drugim natomiast trybie – zdaniem Sądu Najwyższego – nie wywołuje skutku procesowego w postaci wniesienia środka odwoławczego oświadczenie procesowe strony przesłane w formie dokumentu elektronicznego, zgodnie z wymogami ustawy z 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. nr 130, poz. 1450 ze zm.), albowiem zarówno w procedurze wykroczeniowej, jak i w procedurze karnej taka forma czynności procesowej nie jest przewidziana. Z treści art. 105 § 1 k.p.w. i art. 116 k.p.k. w zw. z art. 38 § 1 k.p.w. wynika, że apelację składa się wyłącznie na piśmie, zaś tylko do pism procesowych ma zastosowanie art. 120 § 1 k.p.k. Jeżeli więc strona złożyła apelację w formie dokumentu elektronicznego, to brak jest podstaw do wezwania w trybie tego przepisu do uzupełnienia braku formy pisemnej. Inna forma zaskarżenia wyroku zastosowana przez stronę nie może zostać uznana za wniesienie apelacji (por. T. Grzegorczyk, Komentarz do KPK, Warszawa 2008, s. 905, W. Grzeszczyk, Komentarz do KPK, Warszawa 2008, s. 437, S. Zabłocki [w:] Komentarz do KPK, wyd. 2 pod red. R.A. Stefańskiego, S. Zabłockiego, t. 3, Warszawa 2004, s. 42). Odrębną natomiast kwestią jest możliwość ubiegania się o przywrócenie terminu do wniesienia apelacji z powodu błędnego przekonania o skuteczności dokonanej czynności procesowej w formie innej niż prawnie wymagana (art. 126 § 1 k.p.k. w zw. z art. 38 § 1 k.p.w.).[23] Powyższy pogląd Sądu Najwyższego nie jest jednak do zaakceptowania, albowiem – jak trafnie zauważyła dr S. Kotecka – w myśl ustawy o podpisie elektronicznym pismo w formie dokumentu elektronicznego opatrzonego takim podpisem jest równoważne pismu w formie papierowej. Brak w procedurze karnej przepisów szczególnych regulujących dopuszczalność wnoszenia pism procesowych drogą elektroniczną jest w tym przypadku kwestią drugorzędną.[24]
Zażalenie na postanowienie prokuratora w przedmiocie odmowy lub umorzenia postępowania wnosi się w terminie zawitym siedmiu dni od daty jego doręczenia (art. 460 k.p.k.) do prokuratora, który wydał zaskarżone rozstrzygnięcie, a ww. bada, czy ów środek odwoławczy spełnia wymogi formalne i czy jest prawnie dopuszczalny (zob. 429 k.p.k.). Następnie prokurator – nie stwierdziwszy braków – przekazuje go instancji odwoławczej: sądowi właściwemu do rozpoznania sprawy albo prokuratorowi nadrzędnemu, o czym szerzej pisałam wyżej.
Prokurator, który wydał sporną decyzję (albo prokurator odpowiedniego rzędu)[25], może także „uwzględnić” zażalenie (art. 463 § 1 k.p.k.), przez co należy rozumieć takie rozstrzygnięcie, w którym w pełni uwzględnia się żądania skarżącego lub nawet orzeka się w sposób bardziej dla niego korzystny, niż wnoszono o to w środku odwoławczym.[26] Jeżeli jednak prokurator następnie powtórnie wyda takie same postanowienie co uprzednio, to pokrzywdzony nie uzyskuje uprawnień do wystąpienia z własnym aktem oskarżenia, o którym mowa w art. 55 § 1 k.p.k.,[27] lecz służy mu zażalenie na tę decyzję.
Wypada tutaj uzupełnić, że przepis art. 428 § 2 k.p.k. wprowadził natomiast możliwość złożenia odpowiedzi na zażalenie, czego nie przewidywał uprzedni Kodeks postępowania karnego. Odpowiedź na zażalenie to dla stron, w tym dla pełnomocników, środek obrony orzeczenia pierwszoinstancyjnego. Pismo to nie jest ograniczone żadnym terminem, a podmiot go składający nie ma obowiązku dołączenia jego odpisu. Przepisy polskiej procedury karnej nie nakładają także na sąd obowiązku powiadomienia strony skarżącej, że na wniesiony przez nią środek odwoławczy została złożona odpowiedź „strony przeciwnej”. 

Podsumowanie

Zażalenie na postanowienie prokuratora w przedmiocie odmowy/umorzenia postanowienia to wyjątkowo ważne pismo procesowe, gdyż od jego treści zależy dalszy tok procesu karnego. Dlatego też skarżący, w tym profesjonalne podmioty (adwokaci i radcowie prawni) przed przystąpieniem do jego sporządzenia powinni zapoznać się z aktami sprawy, a nie tylko opierać się na wywodach organów ścigania zawartych w przedmiotowym orzeczeniu. Sąd (oraz prokurator nadrzędny) nie ma bowiem obowiązku wynajdywania przyczyn odwoławczych poza przypadkami wskazanymi w art. 439 § 1 oraz art. 440 k.p.k. Ponadto – w mojej ocenie – pożądany jest aktywny udział pełnomocnika w posiedzeniu sądu rozpoznającego zażalenie na rzeczone decyzje prokuratora (zob. art. 464 § 1 k.p.k.). Pełnomocnik może bowiem wtedy przedstawić w szerokim zakresie argumentację popierającą wniesiony środek odwoławczy.
Jako odzwierciedlenie powyższych wywodów chciałabym zapoznać ich czytelnika z przykładowym zażaleniem pełnomocnika na postanowienie o umorzeniu dochodzenia w sprawie tzw. oszustwa internetowego.