Wojciech Országh
 
1. Wstęp

Zasady ochrony informacji niejawnych reguluje ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych^[1]. Informacją niejawną są takie materiały, których nieuprawnione ujawnienie spowodowałoby lub mogłoby spowodować szkody dla Rzeczypospolitej Polskiej albo byłoby z punktu widzenia jej interesów niekorzystne, także w trakcie ich opracowywania oraz niezależnie od formy i sposobu ich wyrażania. Informacjom niejawnym nadaje się klauzule, tj. odpowiednio „ściśle tajne”, „tajne”, „poufne” albo „zastrzeżone”. Informacje podlegają ochronie od chwili nadania klauzuli tajności do czasu zniesienia lub zmiany tej klauzuli.

---

Ustawa o ochronie informacji niejawnych reguluje również tryb postępowania z informacjami objętymi klauzulą tajności oraz zasady udostępnienia ich do wglądu osobom trzecim. Stosownie do art. 4 ust. 1 u.o.i.n. informacje niejawne mogą być udostępnione wyłącznie osobie dającej rękojmię zachowania tajemnicy i tylko w zakresie niezbędnym do wykonywania przez nią pracy lub pełnienia służby na zajmowanym stanowisku albo wykonywania czynności zleconych. Przepis ten nie statuuje zasady bezwzględnego dostępu konkretnych osób do dokumentów objętych klauzulą tajności, ponieważ, dodatkowo konieczne jest spełnienie pozostałych przesłanek, od których ustawodawca uzależnił prawo dostępu do materiałów zawierających informacje niejawne. Nie można domagać się udostępnienia informacji niejawnych, nawet gdy dana osoba posiada poświadczenie bezpieczeństwa do odpowiedniej klauzuli, jeżeli informacja taka nie jest niezbędna do wykonywania pracy lub pełnienia służby na zajmowanym stanowisku albo wykonywania czynności zleconych^[2].

Należy zauważyć, że w myśl art. 4 ust. 2 u.o.i.n. zasady zwalniania od obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych oraz sposób postępowania z aktami spraw zawierającymi informacje niejawne w postępowaniu przed sądami i innymi organami określają przepisy odrębnych ustaw. Wskazany przepis określa odstępstwa od zasady ochrony informacji niejawnych, w postaci zwolnienia od obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych. Dodatkowo przepis ten odnosi się do sposobu postępowania z aktami spraw zawierającymi informacje niejawne w postępowaniu przed sądami oraz innymi organami. Zasady zwolnienia od obowiązku ochrony informacji niejawnych, w tym zasady dostępu do akt postępowań, uregulowano w przepisach odrębnych^[3]. Stąd też trzeba uznać y, że ograniczenie dostępu do informacji niejawnych może przybierać postać: wyłączenia prawa wglądu do akt postępowania; wyłączenia jawności rozprawy; wyłączenia obowiązku przedstawienia na zarządzenie sądu dokumentu zawierającego informację niejawną, czy też odpowiedniego sposobu postępowania z dokumentami zawierającymi informacje niejawne w toku czynności przeszukania i zatrzymania^[4]. Redakcja art. 4 ust. 2 u.o.i.n. prowadzi do wniosku, że zawarta w nim reguła wyłączania ma charakter bezwzględny. Oznacza to, że dokumenty objęte klauzulą tajności, chronione jako informacje niejawne, znajdujące się w aktach sprawy prowadzonej przed sądem nie podlegają ochronie na podstawie ustawy o ochronie informacji niejawnych, jako że tryb udostępnienia takich materiałów został poddany wyłącznej regulacji przepisów szczególnych, a więc w praktyce regulacjom stosownych procedur. Nie ma tym samym podstaw do wnioskowania, że w razie nieuregulowania przez ustawodawcę kwestii dostępu do akt zawierających informacje niejawne uprawnione może być zastosowanie przepisów ustawy o dostępie do informacji niejawnych, np. poprzez wymaganie od stron lub uczestników postępowania oraz ich przedstawicieli i pełnomocników procesowych legitymowania się stosownym poświadczeniem bezpieczeństwa uprawniającego ich do dostępu do dokumentów zawierających informacje niejawne. Jednak, w zależności od procedury właściwej dla danego postępowania, pełnomocnik może spotkać się z całkowicie odmienną praktyką po stronie organu czy sądu orzekającego, przede wszystkim z uwagi na odmienne uregulowanie przedmiotowej kwestii w przepisach regulujących postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne oraz postępowanie karne. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na brak na gruncie procedury cywilnej szczegółowej regulacji dostępu pełnomocnika do akt postępowania cywilnego zawierających materiały niejawne.
 

2. Regulacje odnoszące się do postępowania administracyjnego i sądowoadministracyjnego
 

Poszczególne ustawy procesowe odmiennie regulują kwestię dostępu do akt postępowania obejmujących materiały niejawne. Stosownie do art. 73 § 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego^[5] strona postępowania administracyjnego ma prawo wglądu w akta sprawy, sporządzania z nich notatek, kopii lub odpisów. Prawo to przysługuje również po zakończeniu postępowania. Prawo to może być realizowane na każdym etapie postępowania administracyjnego^[6]. W przypadku gdy akta sprawy zawierają informacje niejawne o klauzuli tajności „tajne” albo „ściśle tajne”, należy odmówić stronie udostępnienia akt sprawy, co wynika z art. 74 § 1 k.p.a. Podobne uprawnienie przysługuje organowi administracji publicznej, gdy uzna, że udostępnienie akt narusza ważny interes państwowy. Na podstawie tego przepisu wskazuje się, że ogranicza on uprawnienia strony postępowania do czynnego udziału w tym postępowaniu. Ograniczenie to nie stanowi jednak nieuzasadnionej ingerencji w prawa strony, jako podyktowane niezwykłą wagą informacji zawartych w aktach sprawy (niejawne) o kwalifikowanym charakterze – istotnych dla interesu państwa^[7]. Jednocześnie odmowa udostępnienia stronie akt sprawy administracyjnej na podstawie art. 74 § 1 k.p.a. nie może dotyczyć całości akt postępowania, lecz wyłącznie części dotyczącej dokumentów podlegających ochronie^[8].

Powyższe regulacje dotyczą postępowania administracyjnego w fazie niejurysdykcyjnej. Inny model ochrony informacji niejawnych został przyjęty przez ustawodawcę w przepisach ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi^[9]. Zgodnie z art. 96 § 1 p.p.s.a. sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża moralności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu, a także gdy mogą być ujawnione okoliczności stanowiące informacje niejawne. Wydanie postanowienia z inicjatywy samego sąd ma charakter wyjątkowy, zatem przesłanki uzasadniające wyłączenie jawności postępowania powinny być interpretowane ściśle^[10]. Niemniej nawet wówczas w myśl art. 97 § 1 p.p.s.a. podczas posiedzenia odbywającego się przy drzwiach zamkniętych odbywa się ono w obecności stron. W przepisach przywołanej ustawy brakuje jednak regulacji podobnej do art. 74 § 1 k.p.a. uniemożliwiającego stronom dostępu do akt (ich części) zawierających informacje niejawne. Stosownie bowiem do art. 12a § 4 p.p.s.a. akta sprawy udostępnia się stronom postępowania. Strony mają prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych akt. Przepis ten stanowi emanację zasady jawności postępowania sądowego w jej aspekcie wewnętrznym i nie doznaje wyjątków na gruncie postępowania administracyjnego w jego fazie jurysdykcyjnej. Prawo do zapoznania się z aktami sprawy w postępowaniu sądowoadministracyjnym jest prawem odrębnym od analogicznego uprawnienia przysługującego na etapie postępowania administracyjnego^[11].

3. Regulacje odnoszące się do postępowania karnego
 

W procedurze karnej kwestia dostępu do akt postępowania została uregulowana w art. 156 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego^[12]. W § 1 wymienionego j przepisu została wyrażona generalna zasada udostępniania akt postępowania karnego jego stronom, ich pełnomocnikom, przedstawicielom ustawowym oraz obrońcom. Dostęp do akt postępowania osób trzecich jest uzależniony od zgody uprawnionego organu. W postępowaniu przygotowawczym dostęp ten jest uzależniony od ustalenia, czy ich udostepnienie nie zagrozi potrzebie zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ważnemu interesowi państwa. W odniesieniu do kwestii ochrony informacji niejawnych w toku postępowania karnego zgodnie z art. 156 § 4 k.p.k., jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”, przeglądanie akt, sporządzanie odpisów i kopii odbywa się z zachowaniem rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd. Uwierzytelnionych odpisów i kopii nie wydaje się, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ustawodawca w procedurze karnej nie wyłączył prawa stron do wglądu w akta postepowania, w szczególności na etapie postępowania jurysdykcyjnego, ale obwarował taki dostęp dodatkowymi wymogami, których spełnienie nie może skutkować pozbawieniem stron prawa do zapoznania się z treścią materiałów zgromadzonych w toku postępowania i znajdujących się w aktach prowadzonej sprawy karnej^[13]. W doktrynie podnosi się przy tym, że zapewnienie stronom prawa dostępu do akt postępowania karnego zarówno na etapie postępowania jurysdykcyjnego, jak i przygotowawczego powoduje konieczność wyważenia i znalezienia takiego rozwiązania, które z jednej strony umożliwi zachowanie realnego prawa do obrony, z drugiej zaś zagwarantuje niezbędne zachowanie obiektywnej tajności postępowania przygotowawczego. Dochodzi zatem do swoistej kolizji dobra postępowania z jedną z gwarancji rzetelnego procesu, jaką jest prawo do zaznajomienia się z aktami^[14]. W razie kolizji prawa oskarżonego do obrony z koniecznością ochrony informacji chronionych, które jednocześnie są dowodem w postępowaniu karnym, prym należy przyznać prawu strony procesu do dostępu do akt postępowania. Jest to bowiem jeden z istotnych elementów realizacji prawa do obrony chronionego na gruncie Konstytucji RP, jak i prawa międzynarodowego^[15].

W postępowaniu karnym ustawodawca nie wyłączył prawa stron do wglądu w akta postępowania zawierających informacje niejawne. Zasada jawności wewnętrznej procesu karnego w takim przypadku realizowana jest przy uwzględnieniu obowiązujących w tym zakresie zarządzeń prezesów sądów albo reguł wynikających z postanowień i zarządzeń sądu (art. 157 § 4 w zw. z art. 93 § 1 k.p.k.) oraz powszechnie obowiązujących przepisów prawa. Stosownie do § 7 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 września 2017 r. w sprawie sposobu postępowania z protokołami przesłuchań i innymi dokumentami lub przedmiotami, na które rozciąga się obowiązek zachowania w tajemnicy informacji niejawnych albo zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji^[16] udostępnienie akt, dokumentów lub przedmiotów oznaczonych klauzulą tajności następuje w obecności wyznaczonego pracownika kancelarii tajnej lub sekretariatu w zależności od klauzuli tajności. W przypadku udostępnienia akt zawierających informacje chronione osobie pozbawionej wolności obecna jest także, w warunkach uniemożliwiających jej zapoznanie się z tymi materiałami, osoba doprowadzająca osobę pozbawioną wolności, wcześniej zaś zarządza się sprowadzenie danej osoby do siedziby sądu lub prokuratury. Przed udostępnieniem dokumentów, akt lub przedmiotów oznaczonych klauzulą tajności poucza się osobę uprawnioną o obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych albo tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji oraz o zasadach sporządzania kopii, odpisów, wyciągów i notatek, a także przyjmuje się od niej pisemne oświadczenie o udzieleniu jej pouczenia oraz o zobowiązaniu do zachowania w tajemnicy uzyskanych wiadomości. Jednocześnie, jak wskazano wyżej, z uwagi na regułę wyłączenia z art. 4 ust. 2 u.o.i.n. nie ma podstaw do wymagania od strony postępowania albo od innych osób, którym wyrażono zgodę na zapoznanie się z aktami postępowania, przedstawienia stosownego poświadczenia bezpieczeństwa uprawniającego do zapoznania się z informacjami niejawnymi o określonej klauzuli.
 

W postępowaniu cywilnym nie ma szczególnej regulacji dotyczącej dostępu stron procesu lub uczestników postępowania do akt obejmujących materiały niejawne. Wynika to z przyjętego przez ustawodawcę modelu ochrony tego typu informacji w procedurze cywilnej, polegającym na ograniczeniu jawności zewnętrznej procesu w przypadku konieczności ujawnienia informacji niejawnych, bez uszczerbku dla jego jawności wewnętrznej. Co do zasady zgromadzenie w toku procesu lub postępowania nieprocesowego materiałów niejawnych nie ogranicza dostępu stron albo uczestników do akt sprawy. Ratio legis takiego rozwiązania należy upatrywać w zasadzie kontradyktoryjności procesu cywilnego, a zatem w tym, że stosownie do art. 232 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego^[17] dowody w postępowaniu cywilnym przeprowadzane są na wniosek stron albo uczestników, na których to spoczywa formalny ciężar przedstawienia środków dowodowych, w tym tych obejmujących informacje niejawne. Na gruncie przywołanego przepisu to strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Art. 232 zdanie pierwsze  k.p.c. reguluje łącznie z art. 6 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny^[18] instytucję ciężaru dowodu. Art. 6 k.c. określa, czyje jest ryzyko nieudowodnienia określonego faktu, a art. 232 zdanie pierwsze k.p.c. stanowi procesowe narzędzie, przy pomocy którego strony mogą osiągnąć skutek w postaci udowodnienia dla nich korzystnych faktów istotnych z punktu widzenia dochodzonego roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym albo udowodnienia ekscepcji i faktów uzasadniających oddalenie powództwa^[19]. Strona lub uczestnik musi zatem godzić się na ujawnienie składanych informacji swojemu przeciwnikowi procesowemu oraz innym uczestnikom sporu. Ustawodawca w dalej powołanych przepisach wyłączył jedynie możliwość zapoznania się z informacjami chronionymi przez osoby trzecie.

Tym samym można uznać, że ochrona informacji niejawnych w odniesieniu do postępowania cywilnego nie została odpowiednio uregulowana^[20]. Pozornie prawdziwe jest twierdzenie, że informacje niejawne nie występują w postępowaniach, do których zastosowanie znajdują przepisy k.p.c. Jest to jednak twierdzenie błędne. Zdarzają się sprawy cywilne, gospodarcze czy pracownicze, w których prawidłowe ustalenie stanu faktycznego wymaga posłużenia się materiałami zawierającymi informacje niejawne. Tym samym dochodzi do konfliktu między czynieniem prawidłowych ustaleń faktycznych a ochroną informacji, których ujawnienie może powodować szkody dla Rzeczypospolitej Polskiej lub może być z punktu widzenia jej interesów niekorzystne^[21]. Przepisy k.p.c. odnoszące się do ochrony informacji niejawnych są zbliżone do rozwiązań przyjętych na gruncie p.p.s.a. Zgodnie z art. 153 § 1 k.p.c. sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności lub jeżeli mogą być ujawnione okoliczności objęte ochroną informacji niejawnych. Ograniczenie jawności nie wyłącza prawa stron procesu lub uczestników postępowania do udziału w posiedzeniu. Stosownie bowiem do art. 154 § 1 k.p.c. podczas posiedzenia odbywającego się przy drzwiach zamkniętych mogą być obecni na sali: strony, interwenienci uboczni, ich przedstawiciele ustawowi i pełnomocnicy, prokurator oraz osoby zaufania po dwie z każdej strony. Tym samym wykorzystanie w postępowaniu cywilnym materiałów objętych klauzulą tajności wpływa wyłącznie na jawność zewnętrzną procesu.

W doktrynie wskazuje się, że procedura cywilna niezasadnie nie zawiera regulacji zbieżnej do art. 362 k.p.k., zgodnie z którym przewodniczący poucza obecnych o obowiązku zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie toczącej się z wyłączeniem jawności i uprzedza o skutkach niedopełnienia tego obowiązku^[22]. Należy jednak dostrzec, że ujawnienie lub wykorzystanie wbrew przepisom ustawy o ochronie informacji niejawnych informacji objętych klauzulą „tajne” albo „ściśle tajne” stanowi przestępstwo powszechne, stypizowane w art. 165 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny^[23]. Dla realizacji znamion strony podmiotowej tego czynu zabronionego wystarczające jest zatem, by strona postępowania cywilnego w toku posiedzenia prowadzonego z wyłączeniem jawności na podstawie art. 153 § 1 k.p.c. wiedziała o tym, że dane, z którym się zapoznaje, są prawnie chronione. Bez znaczenia jest przy tym fakt świadomości sprawcy o treści art. 165 § 1 k.k. sankcjonującego rozpowszechnianie czy wykorzystanie informacji niejawnych. Ponadto przepisy k.p.c. pozwalają na uchylenie się od obowiązku przedstawienia dokumentu na żądanie sądu w przypadku, gdy jego treść zawiera informacje prawnie chronione (zob. art. 248 § 2 k.p.c.), a także przewidują zakaz dowodowy w postaci dowodu z zeznań świadków - osób będących urzędnikami lub wojskowymi, którzy nie zostali zwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli „zastrzeżone” lub „poufne” (zob. art. 259 pkt 2 k.p.c.).   

W postępowaniu cywilnym brak jest wyraźnych podstaw prawnych regulujących tryb postępowania z dokumentami zgromadzonymi w aktach sprawy, obejmującymi informacje prawnie chronione. Niemniej regulacje takie przewidziano dla postępowania szczególnego, jakim jest postępowanie przed sądem ochrony konkurencji i konsumentów. W art. 479³³ § 1 k.p.c. określono, że we wskazanym tam postępowaniu chroni się tajemnicę przedsiębiorstwa oraz inne tajemnice podlegające ochronie na podstawie odrębnych przepisów. Sąd na wniosek strony lub z urzędu może, w drodze postanowienia, w niezbędnym zakresie ograniczyć pozostałym stronom prawo wglądu do materiału dowodowego załączonego przez strony do akt sprawy w toku postępowania sądowego, jeżeli udostępnienie tego materiału groziłoby ujawnieniem tajemnicy przedsiębiorstwa lub innych tajemnic podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów, przy czym ograniczenie to nie dotyczy Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Możliwość zastosowania powyższej regulacji do materiałów niejawnych na podstawie ustawy o ochronie informacji niejawnych nie wydaje się jednak oczywiste. Ponadto sama możliwość zastosowania regulacji art. 479³³ § 3 k.p.c. pozostaje ograniczone wyłącznie do spraw prowadzonych co prawda przed sądem cywilnym, jednak w postępowaniu wszczętym na skutek odwołania od decyzji organu regulacyjnego – Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Z uwagi na art. 13 § 2 k.p.c. brak jest podstaw do zastosowania powyższej regulacji w innego rodzaju postępowaniach cywilnych per analogiam.

Należy uznać, że wobec braku przepisów szczególnych, do dostępu do akt sprawy cywilnej, w których znajdują się informacje niejawne, zastosowanie znajdzie art. 9 § 1 zdanie drugie k.p.c., zgodnie z którym strony i uczestnicy postępowania mają prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych akt. Jeśli chodzi zaś o zapis obrazu i dźwięku z posiedzenia sądu – z uwagi na art. 153 § 1 k.p.c. – strony i uczestnicy postępowania mają prawo do otrzymania z akt sprawy jedynie zapisu dźwięku, co wynika z art. 9 § 3 k.p.c. W postępowaniu nieprocesowym regulację tę uzupełnia również art. 525 k.p.c., zgodnie z którym akta sprawy dostępne są dla uczestników postępowania oraz za zezwoleniem przewodniczącego dla każdego, kto potrzebę przejrzenia dostatecznie usprawiedliwi. Na tych samych zasadach dopuszczalne jest sporządzanie i otrzymywanie odpisów i wyciągów z akt sprawy oraz otrzymywanie zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku. Taki wariant interpretacyjny zakłada, że zgromadzenie w aktach sprawy cywilnej materiałów objętych klauzulą tajności nie wyłącza prawa strony do zapoznania się z ich treścią, a dopiero nieuprawnione ich wykorzystanie czy ujawnienie stanowi przestępstwo z art. 165 § 1 k.k. i to strona powinna przestrzegać zasad postępowania z takimi danymi.

Takie rozwiązanie uznać należy za potencjalnie niebezpieczne z punktu widzenia ochrony informacji niejawnych oraz związanego z tym interesu państwa. Samo istnienie normy sankcjonującej nie może być wystarczającym mechanizmem ochrony tak wrażliwych materiałów i de lege ferenda należałoby postulować wprowadzenie stosownych ograniczeń zbliżonych do np. art. 156 § 4 k.p.k. lub przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 września 2017 r. w sprawie sposobu postępowania z protokołami przesłuchań i innymi dokumentami lub przedmiotami, na które rozciąga się obowiązek zachowania w tajemnicy informacji niejawnych albo zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji, mimo że jego adresatem są organy i strony oraz uczestnicy postępowania karnego^[24]. W takim przypadku dokumenty, akta lub przedmioty oznaczone klauzulą tajności są udostępniane stronom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym jedynie na zarządzenie prezesa sądu lub przewodniczącego składu orzekającego i na warunkach przez niego określonych^[25]. Konieczne jest zatem zachowanie rygorów wynikających w szczególności z § 7 i § 8 wskazanego rozporządzenia oraz wyłączona pozostaje możliwość sporządzenia kopii albo odpisu dokumentów chronionych, co pozwoliłoby na zapewnienie skuteczniejszej ochrony informacji prawnie chronionych bez szkody dla uprawnień procesowych stron.

Jak wskazano wyżej, przepisy ustawy o ochronie informacji niejawnych nie znajdą zastosowania do udostępniania stronom i ich pełnomocnikom akt postępowania cywilnego, a w szczególności zgromadzonych tam materiałów niejawnych. Tym samym nie ma podstaw dla wymagania od nich legitymowania się stosownym poświadczeniem bezpieczeństwa. Tak samo brak jest podstaw, by na gruncie k.p.c. sąd rozpoznający sprawę nie doręczył stronie procesu uzasadnienia orzeczenia, gdy obejmuje ono odwołanie się do zgromadzonych w toku sprawy informacji niejawnych lub też ograniczył w tym zakresie treść takiego uzasadnienia^[26]. Za dopuszczalną należy uznać taką wykładnię przepisów k.p.c., która uwzględnia konieczność ochrony informacji niejawnych wynikającą z ustawy o ochronie informacji niejawnych, zakazującą wprowadzania do procesu środków dowodowych, z którymi strona przeciwna nie może się zapoznać. Na gruncie art. 235² § 1 k.p.c. można uznać, że wśród otwartego katalogu podstaw pominięcia dowodu jest również konieczność zagwarantowania zachowania ochrony informacjom niejawnym, czego nie można uczynić w postępowaniu cywilnym z uwagi na gwarancje procesowe strony przeciwnej. Tym samym dowód w postaci materiału objętego ochroną jako informacja niejawna nie powinien zostać wprowadzony do procesu do czasu uchylenia klauzuli tajności. Strona, która chce dochodzić roszczeń wymagających dowodzenia określonymi środkami dowodowymi, z których może skorzystać jedynie w szczególnych warunkach, powinna liczyć się z takimi ograniczeniami^[27]. Przy takiej interpretacji ciężar wprowadzenia do procesu dowodu w postaci materiału niejawnego przenosi się na stronę, która powinna podjąć działania zmierzające do zniesienia klauzuli tajności przez uprawniony organ.  Taka interpretacja może jednak prowadzić do ograniczenia dostępu do sądu stronom, których roszczenia mogłyby być wykazane wyłącznie poprzez środki dowodowe w postaci materiałów niejawnych.

Rozwiązanie zakładające brak dostępu do akt postępowania zawierającego materiały niejawne w obecnym stanie prawnym wydaje się godzić w zasadę kontradyktoryjności procesu cywilnego oraz narusza prawo do sądu wyrażone w art. 45 Konstytucji RP. Wymóg jawności odnosi się do wszystkich stadiów postępowania sądowego poza naradą sędziów poprzedzającą orzekanie. Jawność stanowi dodatkową gwarancję bezstronnego działania sądu^[28]. Należy wszakże odnotować, że  Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 19 września 2017 r.^[29] uznał, że nie doszło do naruszenia art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności w sprawie, w której po pierwsze, strona postępowania oraz jej pełnomocnik nie mieli dostępu do całości akt sprawy, w szczególności do dokumentów objętych odpowiednią klauzulą tajności, a po drugie, uzasadnienie wydanej w sprawie decyzji, w zakresie dotyczącym tych niejawnych materiałów nie zostało stronie postępowania i jej pełnomocnikowi ujawnione. Trybunał uznał, że niekiedy dopuszczalne jest nadanie priorytetu najwyższym interesom krajowym i odmówienie  stronie pełni kontradyktoryjnego postępowania oraz stwierdził, że uprawnienie do ujawnienia istotnych dowodów nie jest prawem bezwzględnym.

5. Podsumowanie
 

Podsumowując należy wskazać, że w aktualnym stanie prawnym nie ma jednego modelu postępowania z aktami sprawy cywilnej zawierającymi materiały niejawne. Dokumenty objęte klauzulą tajności, chronione jako informacje niejawne, znajdujące się w aktach sprawy prowadzonej przed sądem nie podlegają ochronie na podstawie ustawy o ochronie informacji niejawnych, jako że tryb udostępnienia takich materiałów został poddany wyłącznej regulacji przepisów szczególnych, w tym przypadku przepisom k.p.c., które kwestii tej w sposób kompleksowy nie regulują. Należy postulować, aby decyzja o udostępnieniu takich akt stronie albo uczestnikowi postępowania cywilnego była każdorazowo podejmowana przez referenta w danej sprawie, który powinien określić, w jakim zakresie i na jakich warunkach materiały niejawne mogą być udostępnione. Obecnie to sąd w danym postępowaniu de facto wybiera konkretny wariant interpretacyjny przepisów postępowania, który zapewni realizację ochrony informacji niejawnych przy uwzględnieniu zasady prymatu ochrony informacji niejawnych oraz związanego z tym interesu i bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej oraz jej obywateli w ewentualnym konflikcie z indywidualnym interesem i prawami podmiotowymi strony postępowania sądowego. Jednocześnie za niedopuszczalne trzeba uznać oczekiwanie przedstawienia przez stronę lub jej pełnomocnika poświadczenia bezpieczeństwa uprawniającego do zapoznania się przez nią z materiałami niejawnymi.

Wojciech Országh
radca prawny w OIRP w Warszawie
ORCID ID 0009-0008-8731-5932

---