Aleksandra Turower
 
1. Wstęp

Zgodnie z art. 941 Kodeksu cywilnego^[1] (dalej: „k.c.”) rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Wyrażając ostatnią wolę rozrządzenia swoim majątkiem, spadkodawca może w testamencie powołać spadkobierców do spadku (całości albo części), zawrzeć zapisy lub polecenia. Są to podstawowe dyspozycje testamentu. Elementy te nie muszą występować łącznie. Przy zachowaniu odpowiedniej formy zawarcie w testamencie nawet jednego bądź dwóch z nich jest wystarczające do uznania testamentu za ważny.

Zapis jako rozrządzenie testamentowe musi dotyczyć konkretnego składnika majątku spadkodawcy. Zapis, inaczej legat, dzielimy na zapis zwykły i zapis windykacyjny. Z uwagi na obszerność podjętej tematyki zapisów jej omówienie podzielono na dwie części – w numerze 1/2024 „Temidium” przedstawiono problematykę zapisu zwykłego, zaś niniejszy artykuł dotyczy zapisu windykacyjnego.

---

2. Zapis windykacyjny
 

Nowelizacją z 2011 r.^[2] do k.c. wprowadzono nową instytucję prawa spadkowego, tj. zapis windykacyjny. Zapis ten może zostać ujęty jedynie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Zgodnie z definicją zawartą w art. 981¹ k.c. jest to rozrządzenie testamentowe, na podstawie którego konkretnie wskazana osoba z chwilą otwarcia spadku nabywa z mocy prawa konkretny przedmiot należący do spadkodawcy. Do chwili wprowadzenia do k.c. zapisu windykacyjnego prawo polskie nie dawało takiej możliwości.

W uzasadnieniu ustawy wprowadzającej legat windykacyjny do k.c. podkreślono, że wcześniejszy stan prawa spadkowego nie spełniał oczekiwań społecznych^[3]. Bardzo często spadkodawcy dążą bowiem do zadecydowania o losach swojego majątku mortis causa, nie tylko traktując go jako całość, lecz przesądzając, komu powinny przypaść poszczególne składniki spadku. W wielu sytuacjach bardziej naturalne wydaje się rozrządzenie na wypadek śmierci nieruchomością (np. działką) lub ruchomością (np. samochodem) niż ułamkowymi częściami spadku, w związku z czym wprowadzenie tego rodzaju zapisu jest zgodne z fundamentalną dla prawa spadkowego zasadą swobody testowania^[4]. Również doktryna ocenia wprowadzenie zapisu windykacyjnego jako spełnienie społecznych oczekiwań^[5].

Zapis windykacyjny daje możliwość skutecznego rozporządzenia konkretnymi składnikami swojego majątku, co oznacza, że jest wyjątkiem od zasady sukcesji uniwersalnej rządzącej dziedziczeniem w prawie polskim. W rezultacie ustanowienia takiego zapisu w testamencie jego przedmiot nie wchodzi do spadku i nie podlega dziedziczeniu na zasadach ogólnych. Dochodzi do jego dziedziczenia obok sukcesji uniwersalnej – na zasadzie sukcesji syngularnej.

Zapis windykacyjny dotyczy zawsze jednego, konkretnego przedmiotu (rzeczy lub prawa). Jeśli zatem spadkodawca przeznaczy w testamencie notarialnym jednej osobie kilka przedmiotów ze swojego majątku mortis causa, to należy przyjąć, że ustanowił kilka samodzielnych legatów windykacyjnych na rzecz tej samej osoby. Legaty te nie wpływają na siebie, tzn. np. nieważność ustanowienia jednego z nich nie ma znaczenia dla ważności i skuteczności pozostałych^[6].
 

3. Przedmiot zapisu windykacyjnego
 

Art. 981¹ § 2 k.c. enumeratywnie wylicza, co może być przedmiotem legatu windykacyjnego:

Gdyby testator uczynił przedmiotem dokonanego przez siebie rozrządzenia w postaci zapisu windykacyjnego coś innego, wówczas zapis będzie nieważny jako sprzeczny z prawem.

Najważniejsza cecha zapisu windykacyjnego to wywoływanie skutku rzeczowego w chwili otwarcia spadku. Jest to zatem sposób na zadecydowanie o losach konkretnego składnika majątku spadkodawcy. Ograniczenie przedmiotu zapisu windykacyjnego do rzeczy oznaczonych co do tożsamości jest zrozumiałe ze względu na mechanizm przejścia własności na tej podstawie. Jedynie w odniesieniu do takich rzeczy możliwe jest przejście prawa własności ex lege w określonym prawem momencie. Jednak warunkiem jest, aby składnik majątku będący przedmiotem zapisu windykacyjnego znajdował się w majątku spadkodawcy w chwili jego śmierci i spadkodawca nie był zobowiązany do jego zbycia^[7]. Art. 981² k.c. stanowi ius cogens, a zatem spadkodawca nie może w testamencie wyłączyć działania normy wynikającej z tego przepisu.

Natomiast za dopuszczalne należy przyjąć rozrządzanie tytułem zapisu windykacyjnego rzeczami i prawami przyszłymi oraz cudzymi. O zasadności tego poglądu świadczy przede wszystkim wykładnia językowa art. 981¹ § 2 k.c. Wskazany w tym przepisie katalog dotyczy wyłącznie potencjalnych przedmiotów zapisu windykacyjnego. Nie określa on zwłaszcza, kiedy testator może dysponować przedmiotem zapisu: czy w chwili testowania, w chwili otwarcia spadku, czy w całym okresie między sporządzeniem aktu ostatniej woli a otwarciem spadku. Charakter prawny mortis causa zapisu windykacyjnego nakazuje oceniać skuteczność takiego rozrządzenia z uwzględnieniem stanu, jaki ma miejsce w chwili otwarcia spadku. Wcześniej, choć czynność taka została już dokonana, nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych i może być swobodnie zmieniona.

Dla skutecznego ustanowienia zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem jest rzecz oznaczona co do tożsamości, testator musi precyzyjnie wskazać przedmiot zapisu. Jeśli określenie tego przedmiotu w testamencie nie będzie budziło wątpliwości, to nieprawidłowości w jego wskazaniu nie spowodują bezskuteczności zapisu. W takiej sytuacji rozrządzenie przedmiotem wchodzącym w skład wspólnego majątku małżonków tytułem zapisu windykacyjnego przez jednego z małżonków należy uznać za dopuszczalne i ważne^[8]. I chociaż przyjęto, że spadkodawca może uczynić przedmiotem zapisu windykacyjnego przedmiot wchodzący w skład wspólnego majątku małżeńskiego, to nie zawsze tak ustanowiony zapis wywoła przewidziany w nim skutek prawny. Zapis będzie skuteczny, jeśli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu w całości znajdzie się w majątku spadkodawcy wskutek wcześniejszego ustania wspólności majątkowej małżeńskiej.

Problem wystąpi wtedy, gdy przedmiot ten w chwili śmierci testatora będzie znajdował się w majątku wspólnym małżeńskim i dopiero śmierć testatora spowoduje ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej. Wykładając postanowienie testamentu, którego mocą uczyniono przedmiotem zapisu windykacyjnego składnik wspólnego majątku małżonków in corpore i uwzględniając zasadę favor testamenti, trzeba przyjąć, że w istocie doszło do rozporządzenia udziałem w przedmiocie należącym do wspólnego majątku małżeńskiego, a nie całym tym przedmiotem, ponieważ taka wykładnia w świetle wcześniej przyjętego zapatrywania pozwoli utrzymać to rozrządzenie w mocy. Jeżeli bowiem testator rozdysponował całą rzeczą, to godził się i chciał rozdysponować wszystkimi jej częściami (udziałami w niej), a zatem gdyby w chwili otwarcia spadku okazało się, że nie jest uprawniony do całej rzeczy, to trzeba by przyjąć, że dokonał on zapisu windykacyjnego udziału w tej rzeczy^[9].

Analizując dopuszczalne przedmioty zapisu windykacyjnego, można zauważyć, że ustanowienie tego zapisu może mieć charakter translatywny albo konstytutywny. W pierwszym przypadku polega na przeniesieniu własności rzeczy lub praw już istniejących na zapisobiercę windykacyjnego, natomiast w drugim przypadku prowadzi do powstania w majątku legatariusza windykacyjnego prawa, które wcześniej nie istniało. Charakter konstytutywny wystąpi tylko wówczas, gdy wola spadkodawcy wyrażona w testamencie jest wystarczająca dla powstania tego prawa. Ten przypadek dotyczy np. ustanowienia jako zapisu windykacyjnego użytkowania lub służebności. Przykładowo, przedmiotem zapisu windykacyjnego może być prawo odrębnej własności lokalu już wyodrębnionego albo takiego, gdzie proces wyodrębnienia rozpoczął się przed chwilą otwarcia spadku.

Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być również zbywalne prawa majątkowe, dla których reżim prawny ich nabycia nakłada na nabywcę obowiązek podjęcia określonych działań, m.in. dokonania wpisu do rejestru. Na podstawie tego zapisu dochodzi do ich natychmiastowego i bezwarunkowego nabycia przez zapisobiercę windykacyjnego w chwili otwarcia spadku. Dokonanie obowiązków związanych z ich nabyciem, np. właśnie wpisu do rejestru, ma charakter deklaratywny (nie decyduje o nabyciu prawa). Może w praktyce okazać się jednak konieczne dla korzystania z tego prawa, a zwłaszcza w razie chęci zbycia go osobie trzeciej^[10].

Za dopuszczalny przedmiot zapisu windykacyjnego należy też uznać konkretne (oznaczone co do tożsamości) zwierzę. Zgodnie z art. 1 ust. 1 i 2 ustawy o ochronie zwierząt^[11] choć zwierzę nie jest rzeczą, to w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie stosuje się do zwierząt odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy. Oczywiście brak samodzielnej regulacji zapisu windykacyjnego, którego przedmiotem miałoby być zwierzę, każe przyjąć, że zwierzę może być takim przedmiotem – tak jak rzecz oznaczona co do tożsamości^[12].

Szczególne wątpliwości co do dopuszczalności ustanowienia tytułem zapisu windykacyjnego dotyczą tzw. użytkowania nieprawidłowego (art. 264 k.c.). Jego przedmiotem mogą być pieniądze albo rzeczy oznaczone co do gatunku, a więc takie przedmioty, które samodzielnie nie mogą być przedmiotem zapisu windykacyjnego. Jednakże te względy, które wykluczyły dopuszczalność uczynienia z nich przedmiotów zapisu windykacyjnego, nie są aktualne w kontekście ustanowienia użytkowania tych przedmiotów tytułem zapisu windykacyjnego. Przedmioty te nie mogą być rozdysponowane tytułem zapisu windykacyjnego, bo nie są na tyle wyodrębnione, aby prawo do nich mogło ex lege przejść na zapisobiercę windykacyjnego. Tymczasem przy użytkowaniu nieprawidłowym, choć użytkownik także nabywa własność tych przedmiotów, to zgodnie z art. 264 k.c. dzieje się to w chwili ich objęcia, a więc wejścia w posiadanie, a nie w chwili ustanowienia użytkowania. W chwili wejścia w posiadanie przedmioty te są już wyodrębnione. Jeśli zatem dojdzie tytułem zapisu windykacyjnego do ustanowienia użytkowania określonej sumy pieniędzy, to wówczas prawo użytkowania powstanie z chwilą otwarcia spadku, lecz zapisobierca windykacyjny uzyska prawo do tych pieniędzy z chwilą ich objęcia^[13].

Przedmiotem zapisu windykacyjnego nie może być więc określona suma pieniędzy. W doktrynie podkreśla się jednak, że przedmiotem zapisu mogą być środki pieniężne zapisane na rachunkach bankowych. Zgodnie z prawem są one wierzytelnością względem banku, a wierzytelności to zbywalne prawa majątkowe, którymi można dysponować tytułem zapisu windykacyjnego^[14].

Nie jest dopuszczalne rozrządzenie tytułem zapisu windykacyjnego częścią składową rzeczy, ponieważ nie stanowi ona samodzielnego przedmiotu obrotu. Przedmiotem tego zapisu nie mogą być także rzeczy oznaczone co do gatunku, chyba że spadkodawca dokona ich konkretyzacji (np. przedmiotem zapisu uczyni rzeczy oznaczone co do gatunku zgromadzone w konkretnym miejscu)^[15], a następczo przeniesie własność skonkretyzowanych rzeczy. Stąd jeśli testator chciałby rozdysponować rzeczami oznaczonymi co do gatunku, to – z zastrzeżeniem uwag poczynionych powyżej – może tego dokonać jedynie za pomocą zapisu zwykłego^[16].

Przedmiotem zapisu windykacyjnego nie może być prawo niezbywalne. Wynika to zarówno z wykładni a contrario art. 981¹ § 2 pkt 2 k.c., ale również z natury tego prawa. Od tej zasady zachodzi jednak istotny wyjątek – gdy prawo to wchodzi w skład przedsiębiorstwa (np. użytkowanie konkretnej rzeczy), to wraz z całym przedsiębiorstwem może zostać przeznaczone w testamencie zapisobiercy windykacyjnemu^[17].
 

4. Zapisobierca windykacyjny
 

Przepisy o zapisie windykacyjnym nie regulują bezpośrednio kwestii tego, kim może być zapisobierca windykacyjny, lecz art. 981⁵ k.c. odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o powołaniu spadkobiercy. Wynika z nich, że zapisobiercą windykacyjnym może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna oraz niepełna osoba prawna (podmiot, o którym mowa w art. 33¹ k.c.). Osoba fizyczna musi żyć w chwili otwarcia spadku (wyjątkowo zapisobiercą windykacyjnym może być nasciturus, jeżeli urodzi się żywy), natomiast osoba prawna (niepełna osoba prawna) musi istnieć w chwili otwarcia spadku (ewentualnie zapis windykacyjny może zostać przeznaczony dla fundacji ustanowionej w testamencie, która, aby zostać zapisobiercą windykacyjnym, musi zostać wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu – art. 927 § 3 w zw. z art. 981⁵ k.c.). Zapisobierca windykacyjny może, ale nie musi być spadkobiercą.

W razie ustanowienia zapisu windykacyjnego na rzecz nasciturusa albo fundacji powołanej do życia w testamencie niejasno rysuje się mechanizm przejścia przedmiotu zapisu na zapisobiercę. Wskazany w testamencie zapisobierca nie ma jeszcze podmiotowości prawnej, w związku z czym następuje odejście od kluczowej dla zapisu windykacyjnego zasady, że do nabycia przedmiotu zapisu dochodzi w chwili otwarcia spadku. Nie można przyjąć, że przedmiot zapisu windykacyjnego byłby niczyj, ponieważ może zdarzyć się tak, że zapisobierca nigdy nie uzyska podmiotowości prawnej (dziecko poczęte nie urodzi się żywe, fundacja nie zostanie utworzona), a zatem ów stan rzeczy (praw) niczyich zamiast charakteru przejściowego miałby charakter stały. Stąd zasadne wydaje się twierdzenie, że w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu windykacyjnego dzieli losy całego spadku (trafia do spadkobierców), a gdy zapisobierca windykacyjny uzyska podmiotowość prawną, to automatycznie nabywa prawa do przedmiotu zapisu i nabycie to ma moc wsteczną od chwili otwarcia spadku (fikcja prawna)^[18].

Z mocy art. 981⁵ k.c. do zapisobiercy windykacyjnego stosuje się art. 928-930 k.c., które dotyczą przyczyn i skutków niegodności dziedziczenia. Spełnienie przez legatariusza windykacyjnego jednej z przesłanek określonych w art. 928 § 1 k.c. nie pozbawia go pierwotnie (uprzednio) statusu zapisobiercy windykacyjnego – nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Jednakże może następczo utracić przymiot zapisobiercy windykacyjnego, jeżeli wyrokiem sądu zostanie uznany za niegodnego. Uznanie zapisobiercy windykacyjnego za niegodnego nie dokonuje się bowiem ex lege, lecz wyłącznie na mocy wyroku sądu i może nastąpić dopiero po otwarciu spadku. Wówczas zapisobierca windykacyjny będzie miał obowiązek wydać spadkobiercom otrzymany wcześniej przedmiot zapisu, ponieważ od chwili uprawomocnienia się tego orzeczenia będzie traktowany tak, jakby nigdy nie był zapisobiercą windykacyjnym (zgodnie z art. 928 § 2 k.c. będzie traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku).

Ustanowienie zapisu windykacyjnego nie jest źródłem zobowiązaniowego stosunku prawnego między spadkobiercami a zapisobiercą windykacyjnym. Między tymi podmiotami z chwilą otwarcia spadku nie powstaje żaden stosunek prawny. Zapisobierca windykacyjny staje się od razu uprawnionym do rzeczy lub praw przewidzianych dla niego w testamencie tytułem zapisu windykacyjnego. Może wystąpić o ich wydanie i między nim a spadkobiercami powstanie co najwyżej kwestia rozliczeń wynikająca ze sprawowania przez spadkobierców władztwa nad rzeczami, do których nie byli uprawnieni. Na zapisobiercy windykacyjnym mogą ciążyć jedynie obowiązki nałożone na niego przez spadkodawcę w testamencie (zapis zwykły lub polecenie).

Należy dodać, że osoby, na rzecz których spadkodawca poczynił zapisy windykacyjne, do chwili działu spadku ponoszą solidarną ze spadkobiercami odpowiedzialność za długi spadkowe (art. 1034¹ § 1 k.c.). Przy tym odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego za te długi jest limitowana do wartości otrzymanego przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku (art. 1034³ k.c.). Co jednak warto podkreślić, ustawodawca nie zastrzegł w odniesieniu do zapisobiercy windykacyjnego normy na kształt tej obowiązującej w stosunku do spadkobiercy na mocy art. 1030 zdanie 1 k.c., tzn. nie ograniczył ponoszenia do czasu przyjęcia zapisu windykacyjnego odpowiedzialności za długi spadkowe osoby, na rzecz której zapis ten został poczyniony, do przedmiotu zapisu windykacyjnego. W doktrynie przyjmuje się, że odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego nie doznaje takiego ograniczenia, w związku z czym zapisobierca ten już od chwili otwarcia spadku ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym swoim majątkiem, a nie wyłącznie przedmiotem zapisu windykacyjnego^[19].

Wraz ze śmiercią spadkodawcy legatariusz windykacyjny z mocy samego prawa staje się właścicielem zapisanej rzeczy lub uprawnionym z tytułu prawa będącego przedmiotem zapisu. Natomiast choć zapis windykacyjny wywiera z chwilą otwarcia spadku skutek rzeczowy z mocy prawa, to z art. 1012 k.c. i 1015 k.c. w zw. z art. 981⁵ k.c. wynika, że jest to nabycie tymczasowe. Stanie się ono ostateczne albo wskutek złożenia przez zapisobiercę windykacyjnego oświadczenia o przyjęciu zapisu, albo po upływie 6 miesięcy od dowiedzenia się przez niego o otrzymaniu zapisu.
 

5. Ważność i skuteczność zapisu windykacyjnego
 

Zapis windykacyjny prowadzi do przejścia własności konkretnej rzeczy lub prawa na wskazaną osobę tylko wtedy, gdy zostanie ważnie i skutecznie ustanowiony. Każdy nieważny zapis windykacyjny jest bezskuteczny, natomiast nawet jeśli okaże się, że ustanowienie legatu windykacyjnego jest ważne, to może być jednak nieskuteczne. Zapis windykacyjny to część testamentu, choć nie ma przeszkód, aby treść testamentu została ograniczona jedynie do ustanowienia takiego zapisu. Ustalenia ważności zapisu windykacyjnego i jego skuteczności pod względem czasowym dokonuje się więc na takich samych zasadach jak w odniesieniu do całego testamentu. Ustanowienie legatu windykacyjnego dokonuje się w chwili testowania, a zatem wystąpienie przesłanek nieważności ocenia się na ten moment. Natomiast jego skuteczność, jako elementu czynności prawnej mortis causa (testamentu), bada się na chwilę otwarcia spadku^[20].

Przesłanki ważności ustanowienia zapisu windykacyjnego regulują przepisy o zapisie windykacyjnym (art. 981¹-981⁶ k.c.), a także przepisy o ważności testamentu jako czynności prawnej oraz przepisy dotyczące powołania spadkobiercy, które zgodnie z art. 981⁵ k.c. stosuje się odpowiednio. Przede wszystkim, aby zapis windykacyjny był ważny, musi zostać ustanowiony w ważnym testamencie, sporządzonym osobiście przez testatora. Odpowiednie zastosowanie art. 944 § 2 k.c. wyłącza możliwość ustanowienia zapisu windykacyjnego przez pełnomocnika. Badając ważność zapisu windykacyjnego, należy więc najpierw ocenić ważność testamentu, która może zostać podważona ze względu na brak zdolności testowania testatora, wadliwość formy czynności prawnej testamentu lub wadliwość jej treści.

Jeżeli nieważność ustanowienia zapisu windykacyjnego wynika z nieważności testamentu, którego jednym z postanowień było ustanowienie zapisu windykacyjnego, to sankcja dotykająca ustanowienia zapisobiercy windykacyjnego jest taka sama jak dotycząca całego testamentu. Jeśli jednak wadliwość dotyczy tylko postanowienia o ustanowieniu zapisu windykacyjnego, to zgodnie z art. 58 § 3 k.c. co do zasady sankcja będzie dotykała wyłącznie tego postanowienia testamentu. Nie będzie miała wpływu na ważność całego testamentu, chyba że okazałoby się, że bez ustanowienia zapisu windykacyjnego akt ostatniej woli w ogóle nie zostałby sporządzony.

Dla ważności zapisu windykacyjnego jest niezbędne, aby postanowienie testamentu, którego mocą zapis taki jest ustanawiany, było prawidłowo sformułowane. Jego brzmienie nie może pozostawiać wątpliwości co do następujących kwestii: precyzyjnego określenia przedmiotu zapisu windykacyjnego (nie może być w tym zakresie niejasności, skoro ex lege ten przedmiot mortis causa na wypadek śmierci przejdzie do majątku wskazanej osoby) oraz osoby legatariusza – nieprecyzyjne bądź nieprawidłowe określenie zapisobiercy windykacyjnego prowadzi do nieważności zapisu. Z art. 981¹ § 1 k.c. wynika bowiem, że oznaczenie osoby legatariusza windykacyjnego to cecha konstrukcyjna tego rodzaju zapisu. Jest to zrozumiałe, zważywszy że zapis ten wywołuje skutki z mocy prawa, musi być zatem jasne, kto staje się uprawniony do przedmiotu zapisu w chwili śmierci spadkodawcy.

Prawidłowe brzmienie zapisu windykacyjnego nie może też budzić wątpliwości co do charakteru samego rozrządzenia testamentowego – musi być jasne, że testator chce się posłużyć instytucją zapisu windykacyjnego, a nie zapisu zwykłego. Przedmiot zapisu windykacyjnego powinien zostać expressis verbis wskazany w akcie ostatniej woli (np. konkretna nieruchomość przez numer działki lub księgi wieczystej, mieszkanie – przez podanie adresu). Nie jest dopuszczalne ustanowienie przedmiotem zapisu windykacyjnego kilku rzeczy i uzupełnienie postanowienia o ustanowieniu tego zapisu o klauzulę, zgodnie z którą to zapisobierca ma wybrać jedną z tych rzeczy^[21].

Podobnie jak przy powołaniu spadkobiercy, a odmiennie niż przy ustanowieniu zapisu zwykłego, zapis windykacyjny nie może być ustanowiony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli ziszczenie się (nieziszczenie się) warunku albo nadejście terminu nie nastąpiło przed otwarciem spadku, a z treści testamentu lub z okoliczności (testowania, sprawy) wynika, że bez takiego zastrzeżenia (warunku lub terminu) zapis nie zostałby uczyniony, to zapis jest nieważny (art. 981³ § 1 k.c.). Wówczas jednak, jeżeli znów nic innego nie wynika z treści testamentu lub z okoliczności (testowania, sprawy), nie występuje sankcja bezwzględnej nieważności ustanowienia legatu windykacyjnego, lecz traktuje się go jako zapis zwykły (art. 981³ § 2 k.c.)^[22].

Poza sytuacją z zastrzeżeniem warunku lub terminu przepisy nie określają jasno, jakie konsekwencje dotykają wadliwe postanowienie o ustanowieniu zapisu windykacyjnego zawarte w ważnym testamencie. Zgodnie z zasadą favor testamenti przepisy prawa spadkowego należy wykładać tak, aby w największym możliwym stopniu umożliwić realizację woli spadkodawcy. Niewątpliwie bliższe osiągnięcia tego skutku jest przyjęcie, że nieważne ustanowienie zapisu windykacyjnego prowadzi do ustanowienia zapisu zwykłego, niż stwierdzenie, że zastosowanie znajduje wówczas sankcja bezwzględnej nieważności czynności prawnej. Mimo że nieważność zapisu windykacyjnego udaremni wywarcie przezeń skutków rzeczowych ex lege w chwili śmierci testatora, to zapisobierca uzyska roszczenie do spadkobiercy o spełnienie świadczenia tożsamego co do treści z tym, jakie testator chciał, aby na jego rzecz nastąpiło z chwilą otwarcia spadku. Wobec niejasności co do konsekwencji, do jakich prowadzi nieważność, z perspektywy testatora można zasugerować zawarcie w akcie ostatniej woli klauzuli, zgodnie z którą nieważny zapis windykacyjny miałby wywoływać skutki zapisu zwykłego.

Wymóg, aby zapis windykacyjny był ustanawiany wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego, wymusza udział profesjonalisty – notariusza – przy jego sporządzaniu, a tym samym stanowi skuteczną prewencję przed nieważnością tego rodzaju legatów. Jednak może się zdarzyć, że wszystkie przyczyny bezskuteczności zapisu windykacyjnego wystąpią dopiero po sporządzeniu testamentu, w związku z czym taki zapis ostatecznie i tak będzie bezskuteczny.

Najważniejsze przyczyny bezskuteczności ustanowienia zapisu windykacyjnego występują, gdy: zapisobierca odrzuca zapis (art. 1012 w zw. z art. 981⁵ k.c.); zapisobierca będący osobą fizyczną nie żyje w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1 w zw. z art. 981⁵ k.c.); zapisobierca będący osobą fizyczną jest poczęty w chwili otwarcia spadku, lecz nie urodzi się żywy (art. 927 § 2 w zw. z art. 981⁵ k.c.); zapisobierca będący osobą prawną nie istnieje w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1 w zw. z art. 981⁵ k.c.); zapisobierca będący fundacją ustanowioną w testamencie nie zostanie wpisany do rejestru w ciągu 2 lat od ogłoszenia testamentu (art. 927 § 3 w zw. z art. 981⁵ k.c.); w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu windykacyjnego nie należy do spadkodawcy (art. 981² k.c.); w chwili otwarcia spadku spadkodawca był zobowiązany do zbycia przedmiotu zapisu (art. 981² k.c.); w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem albo służebnością (przedmiotem zapisu było właśnie ustanowienie użytkowania albo służebności), nie należał do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany go zbyć (art. 981² k.c.); w chwili otwarcia spadku, gdy przedmiotem legatu windykacyjnego było ustanowienie służebności gruntowej, zapisobierca nie był właścicielem nieruchomości władnącej; w chwili otwarcia spadku, gdy przedmiotem zapisu windykacyjnego jest ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej, umowa spółki osobowej nie przewiduje możliwości przeniesienia na inną osobę ogółu praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej (art. 10 § 1 Kodeksu spółek handlowych^[23] (dalej: „k.s.h.”) w zw. z art. 981¹ § 2 pkt 5 k.c.); w chwili otwarcia spadku, gdy przedmiotem zapisu windykacyjnego jest ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej, brak jest pisemnych zgód wszystkich wspólników na przeniesienie ogółu praw i obowiązków zmarłego wspólnika na zapisobiercę windykacyjnego, o ile umowa spółki nie uchyla takiego wymagania (art. 10 § 2 k.s.h. w zw. z art. 981¹ § 2 pkt 5 k.c.); zapisobierca windykacyjny zostanie uznany za niegodnego; legat windykacyjny został ustanowiony na rzecz cudzoziemca, który nie należy do grona spadkobierców ustawowych testatora, a do nabywania tego przedmiotu przez cudzoziemców stosuje się art. 7 ust. 3a ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców^[24] i legatariusz albo nie złoży w ciągu 2 lat od otwarcia spadku wniosku o zezwolenie ministra właściwego do spraw wewnętrznych na nabycie przedmiotu zapisu, albo minister nie wyda mu takiego zezwolenia; przedmiotem zapisu windykacyjnego jest nieruchomość rolna lub gospodarstwo rolne, a w wyniku zapisu windykacyjnego nie następuje powiększenie gospodarstwa rodzinnego, nabywcą nie jest osoba bliska spadkodawcy ani rolnik indywidualny, to Skarb Państwa (na rzecz którego działa Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa) ma prawo pierwokupu takiej nieruchomości rolnej za jej cenę rynkową (art. 4 ust. 1 pkt 4 lit. a w zw. z art. 4 ust. 4 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego^[25]); po śmierci spadkodawcy, który był niewypłacalnym dłużnikiem, złożono wniosek o ogłoszenie upadłości (zgodnie z art. 422 Prawa upadłościowego^[26] każdy zapis jest bezskuteczny w stosunku do masy upadłości, a zatem przedmiot zapisu windykacyjnego wejdzie do masy upadłości).

Podsumowując, należy przyjąć, że jeżeli do ustanowienia zapisu windykacyjnego dojdzie w ważnym testamencie, to tylko w wyjątkowych przypadkach ustanowienie będzie nieważne. Z kolei nieważne ustanowienie zapisu windykacyjnego, bez względu na przyczynę tej nieważności, należy uznawać za ustanowienie zapisu zwykłego, którego ustanowienie zostało uregulowane w sposób znacznie bardziej liberalny^[27].

6. Wymagalność zapisu windykacyjnego i dochodzenie jego wykonania
 

Zapis windykacyjny staje się wymagalny z mocy prawa z chwilą otwarcia spadku. Jednak dopiero postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia stanowi podstawę do wykazania praw do przedmiotu tego zapisu. W treści postanowienia o nabyciu spadku sąd ma obowiązek wskazać nie tylko wszystkich spadkobierców wraz z wysokością przypadających im udziałów, lecz również wszystkich zapisobierców windykacyjnych i nabyte przez nich z chwilą otwarcia spadku przedmioty z tytułu legatu windykacyjnego (art. 677 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego^[28], dalej: „k.p.c.”). Z kolei jeśli zamiast sądowego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku ma zostać wydane notarialne poświadczenie dziedziczenia, to w swojej treści ma zaświadczać o nabyciu przedmiotów zapisów windykacyjnych (art. 95f § 1 pkt 7a Prawa o notariacie^[29], dalej: „u.p.n.”).

Ujawnienie przedmiotów zapisów windykacyjnych oraz osób zapisobierców windykacyjnych pełni podwójną funkcję. Po pierwsze, pozwala legatariuszowi udowodnić swoje uprawnienie (np. jeśli przedmiotem legatu jest nieruchomość, to dysponując stwierdzeniem nabycia spadku, zapisobierca windykacyjny może wystąpić o wpisanie go jako właściciela do księgi wieczystej). Po drugie, uniemożliwia spadkobiercom skuteczne rozporządzenie przedmiotem zapisu windykacyjnego na rzecz osób trzecich – już na podstawie treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku potencjalni nabywcy wiedzą, że spadkobiercy nie mogą dokonać zbycia, a zatem nabywcy nie byliby chronieni przez art. 1028 k.c.

W związku z powyższym zapisobierca windykacyjny to bez wątpienia osoba mająca interes w stwierdzeniu nabycia spadku i w konsekwencji może on na podstawie art. 1025 § 1 k.c. wystąpić do sądu z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku przez spadkobierców. Brak natomiast podstawy prawnej do wystąpienia przez zapisobiercę windykacyjnego z wnioskiem o wydanie postanowienia o stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego^[30]. Tego typu postanowienie nie ma samodzielnego bytu prawnego, a stwierdzenie o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego to część postanowienia w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku. Gdyby zapisobierca windykacyjny złożył wniosek o stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego, to taki wniosek należy potraktować jako wniosek o stwierdzenie nabycia spadku i wezwać legatariusza do uzupełnienia jego braków^[31].

Jedynie wyjątkowo dopuszcza się wydanie postanowienia stwierdzającego nabycie zapisu windykacyjnego. Jeżeli sąd w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku nie orzekł o zapisie windykacyjnym, to uczestnik tego postępowania – zapisobierca windykacyjny – może wystąpić z wnioskiem o uzupełnienie w tym zakresie wydanego postanowienia (art. 351 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.). Gdy jednak upłynie już termin, w którym z takim wnioskiem można wystąpić, dopuszcza się wystąpienie uczestnika postępowania z odrębnym wnioskiem o stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego. Podkreślono przy tym wyraźnie wyjątkowość tej sytuacji, wskazując, że zasadą jest niedopuszczalność orzekania o stwierdzeniu nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego w odrębnym, samodzielnym postępowaniu, toczącym się poza postępowaniem o stwierdzenie nabycia spadku^[32].

Art. 677 § 3 k.p.c. przewiduje, że w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sąd może dokonać stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego, wydając postanowienie częściowe. W jednym postanowieniu częściowym o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego można ująć stwierdzenie nabycia przedmiotów na podstawie jednego lub wielu legatów windykacyjnych, jeśli w jednym testamencie ustanowiono wiele zapisów windykacyjnych.
Rozwiązanie to jest spójne z koncepcją zapisu windykacyjnego jako szybkiego i bezpośredniego sposobu uzyskania przez zapisobiercę windykacyjnego wskazanego składnika majątku spadkodawcy bez potrzeby oczekiwania na rozstrzygnięcie dotyczące dziedziczenia. W założeniu ewentualny spór między spadkobiercami lub trudności z ich ustaleniem albo inne komplikacje proceduralne (np. śmierć jednego ze spadkobierców w toku postępowania spadkowego) nie powinny odraczać w czasie uzyskania przez legatariusza windykacyjnego stwierdzenia nabycia przez niego przedmiotu zapisu^[33].

Przedmiot zapisu windykacyjnego nie wchodzi do spadku, a zatem legatariusz windykacyjny ani nie ma żadnych praw do spadku, ani też nabycie przez niego przedmiotu zapisu windykacyjnego nie jest zależne od dokonania działu spadku. Jednakże przeprowadzenie działu nie jest dla niego całkiem obojętne, ponieważ – jak zostało wspomniane – zmienia zasady ponoszenia przez niego odpowiedzialności za długi spadkowe^[34]. Mimo to wprowadzając do prawa spadkowego legat windykacyjny, ustawodawca nie zmienił art. 1037 § 1 k.c., a z tego przepisu wynika, że legitymację czynną do złożenia wniosku o dział spadku ma tylko każdy ze spadkobierców. Nie ma więc podstaw, aby normę wynikającą z tego przepisu zastosować do zapisobiercy windykacyjnego^[35]. W mojej ocenie stanowi to niekonsekwencję ze strony ustawodawcy.
 

7. Zapis windykacyjny a zapis zwykły
 

Zastosowana przez ustawodawcę terminologia „zapis zwykły” i „zapis windykacyjny” uzasadnia stwierdzenie, że zapis windykacyjny jest kwalifikowaną postacią zapisu. Analiza przepisów regulujących te dwie instytucje prawne pozwala wyróżnić cechy wspólne oraz różnice. Zapis zwykły i windykacyjny łączą m.in. ten sam cel skorzystania z nich przez testatora, tj. rozrządzenie konkretnymi elementami swojego majątku mortis causa; mogą zostać ustanowione jedynie w testamencie; zapisobiercami zwykłymi i windykacyjnymi mogą, ale nie muszą być spadkobiercy; w sprawach nieuregulowanych do obu rodzajów zapisu stosuje się przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności.

Z kolei różnice pomiędzy zapisem zwykłym a zapisem windykacyjnym wyglądają następująco: zapis zwykły jest źródłem obligacyjnego stosunku prawnego między zobowiązanym do wykonania zapisu (spadkobiercą, a w przypadku dalszego zapisu – zapisobiercą albo ewentualnie nawet dalszym zapisobiercą) a zapisobiercą zwykłym w chwili otwarcia spadku, gdy tymczasem zapis windykacyjny wywiera skutki rzeczowe, tzn. powoduje przejście prawa własności rzeczy lub będącego jego przedmiotem prawa ex lege na zapisobiercę; zapisobierca zwykły jest wierzycielem spadkobierców, natomiast zapisobierca windykacyjny jest następcą prawnym spadkodawcy; zapis zwykły można ustanowić w akcie ostatniej woli sporządzonym w dowolnej dozwolonej prawem formie, podczas gdy zapis windykacyjny wyłącznie w testamencie notarialnym; przedmiotem zapisu zwykłego może być dowolne świadczenie majątkowe, podczas gdy dopuszczalne przedmioty zapisu windykacyjnego taksatywnie wymienia art. 981¹ § 2 k.c.; spadkodawca może postanowić, że zapis zwykły rzeczy oznaczonej co do tożsamości nie będzie bezskuteczny, jeżeli okaże się, że rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia, albo jeżeli spadkodawca był w chwili śmierci zobowiązany do jej zbycia (art. 976 k.c.), podczas gdy zapis windykacyjny zawsze upada, jeśli przedmiot zapisu nie wchodzi do spadku w chwili jego otwarcia (art. 981² k.c.); zapis zwykły może zostać dokonany pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu (art. 975 k.c.), zapis windykacyjny zaś nie (art. 981³ k.c.); zapisem zwykłym można obciążyć spadkobiercę, zapisobiercę zwykłego, dalszego zapisobiercę zwykłego oraz zapisobiercę windykacyjnego, podczas gdy zapis windykacyjny nie obciąża nikogo (wywołuje skutek z mocy prawa); jeżeli zapisobierca zwykły nie chce lub nie może być zapisobiercą, to obciążony zapisem zostaje zwolniony z obowiązku jego wykonania (art. 973 k.c.), natomiast w analogicznej sytuacji przedmiot zapisu windykacyjnego, co do zasady (jeżeli np. spadkodawca nie skorzysta z substytucji ani w razie przeznaczenia tego samego przedmiotu kilku osobom tytułem zapisu windykacyjnego nie zadziała przyrost), trafia do masy spadkowej i podlega dziedziczeniu; jeżeli przedmiot zapisu zwykłego ma wady, obciążony odpowiada za nie (na odmiennych zasadach w zależności od tego, czy przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, czy rzecz oznaczona co do gatunku – art. 978 i 980 k.c.), natomiast nikt nie odpowiada za wady przedmiotu zapisu windykacyjnego; w prawem przewidzianych okolicznościach (art. 1003-1007 k.c.) istnieje możliwość zmniejszenia zapisu zwykłego, natomiast nie ma analogicznej możliwości w stosunku do zapisu windykacyjnego; zapisobiercy zwykli nie odpowiadają za długi spadkowe, natomiast zapisobiercy windykacyjni odpowiadają za nie solidarnie ze spadkobiercami do chwili działu spadku, a po dziale spadku odpowiadają proporcjonalnie do wartości otrzymanych przysporzeń, zawsze jednak do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego według stanu i cen z chwili otwarcia spadku (zob. art. 1034¹-1034³ k.c.); w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku (lub w akcie poświadczenia dziedziczenia) nie ma mowy o zapisach zwykłych, natomiast stwierdzają one o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego (art. 677 § 2 k.p.c.); zapisobiercy zwykli nie muszą być obecni przy spisywaniu protokołu dziedziczenia przed sporządzeniem aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza, zapisobiercy windykacyjni zaś muszą być obecni (art. 95b u.p.n.).

W przypadku zapisu zwykłego dopuszczalność zbiegu statusów prawnych spadkobiercy i zapisobiercy wyprowadzono z braku takiego zakazu (argumentum a contrario) oraz względów funkcjonalnych. Natomiast dopuszczalność ustanowienia zapisu windykacyjnego na rzecz spadkobiercy (zapisu naddziałowego) wynika pośrednio z artykułów 1039-1042 k.c. dotyczących problematyki działu spadku. Przed wprowadzeniem do k.c. instytucji zapisu windykacyjnego przepisy te normowały przypadki, kiedy do substratu spadku dolicza się – na potrzeby przeprowadzenia działu – darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców i sposób wykonania takiego doliczenia. W aktualnym brzmieniu ustawodawca rozszerzył zakres zastosowania tych norm, przewidując, że na takich samych zasadach należy doliczać przysporzenia z tytułu zapisu windykacyjnego. W ten sposób pośrednio, ale jednoznacznie potwierdził, że spadkodawca może ustanowić zapis windykacyjny na rzecz spadkobiercy. Jeżeli zatem ta sama osoba zostanie w testamencie powołana do spadku jako spadkobierca i zostanie na jej rzecz ustanowiony zapis windykacyjny, to w chwili śmierci testatora jest jednocześnie sukcesorem uniwersalnym (co do spadku) oraz sukcesorem syngularnym (co do przedmiotu legatu windykacyjnego). O ile do momentu przeprowadzenia działu spadku nie ma praw do poszczególnych przedmiotów wchodzących do spadku, lecz do całej masy spadkowej, o tyle już od chwili otwarcia spadku ma pełnię praw do przedmiotu zapisu windykacyjnego^[36].
 

8. Podsumowanie
 

W polskim prawie spadkowym naczelną zasadą jest zasada swobody testowania. Przez swobodę testowania rozumie się możliwość dokonywania przez spadkodawcę, w drodze testamentu, prawnie skutecznych rozrządzeń swoim majątkiem na wypadek śmierci. Rozrządzenia te mogą być różne, np. ustanowienie spadkobiercy (art. 959 i n. k.c.), ustanowienie zapisu lub polecenia (art. 968 i n. k.c.), wydziedziczenie (art. 1008 i n. k.c.), wykluczenie niektórych potencjalnych spadkobierców ustawowych od dziedziczenia ustawowego bez równoczesnego ustanowienia spadkobiercą innych osób (tzw. testament negatywny)^[37]. Wprowadzenie do k.c. zapisu windykacyjnego znacząco poszerzyło możliwość swobodnego wyrażania ostatniej woli.

Zgodnie z art. 922 § 3 k.c. obowiązek wykonania zapisów zwykłych to dług spadkowy. Przedmiotem zapisu zwykłego może być określone świadczenie majątkowe, zaś przedmiotem zapisu windykacyjnego przedmioty i prawa majątkowe enumeratywnie wymienione w przepisie. Natomiast z uwagi na wymaganą formę sporządzenia zapisu windykacyjnego i jego skutek rzeczowy nie prowadzi on do powstania stosunku zobowiązaniowego pomiędzy zapisobiercą a spadkobiercami.

Akt ostatniej woli to czynność prawna, która składa się z wielu składowych oświadczeń woli. Zarówno zapis zwykły, jak i zapis windykacyjny to część testamentu, choć nie ma przeszkód, aby treść testamentu została ograniczona jedynie do ustanowienia jednego z ww. rozrządzeń. Zgodnie z przepisami niedopuszczalne jest jednak ustanowienie zapisu zwykłego oraz zapisu windykacyjnego przez pełnomocnika. Postanowienia te będą również nieważne, jeżeli okażą się sprzeczne z ustawą, z zasadami współżycia społecznego albo będą miały na celu obejście ustawy. Co do zasady, zapisy zawarte w ważnym testamencie należy jednak interpretować zgodnie z zasadą favor testamenti, tj. tak, aby jak najpełniej zachować ostatnią wolę spadkodawcy.

Aleksandra Turower
radca prawny w OIRP w Olsztynie; zajmuje się sprawami z zakresu prawa cywilnego; specjalizuje się w prawie spadkowym, rodzinnym oraz w postępowaniach związanych z dochodzeniem odszkodowań za szkody na osobie i mieniu

---