opublikowano: 2014-09-01 przez: Mika Ewelina

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: Kpc) dotyczące postępowania zabezpieczającego nie przewidują wprost możliwości udzielenia zabezpieczenia powództwa o stwierdzenie nieważności czy powództwa o uchylenie uchwały zgromadzenia spółki kapitałowej przez zawieszenie postępowania rejestrowego (tj. prowadzonego przez sąd gospodarczy w przedmiocie dokonania wpisu do rejestru przedsiębiorców zmian wprowadzonych przez takie zaskarżone uchwały). Niemniej jednak potrzeby praktyki wskazują, że taka forma zabezpieczenia jest bardzo pożądana, gdyż stanowi ona skuteczny sposób ochrony interesów spółek kapitałowych, zagrożonych w wyniku podjęcia niekorzystnych dla nich uchwał. Uchwały takie bowiem, pozornie spełniające wszelkie wymogi formalne, mogą zostać wpisane do Krajowego Rejestru Sądowego przez sąd rejestrowy i wywoływać w związku z tym zarówno w stosunku do spółki, jak i do osób trzecich skutki prawne, mimo że zostaną one zaskarżone przez uprawnione do tego podmioty działające w celu ochrony interesów własnych lub spółki. Na zasadność stosowania przez sądy zabezpieczenia postępowania rozpoznawczego przez zawieszenie postępowania rejestrowego zwrócił także uwagę Sąd Najwyższy, dopuszczając w uchwale z 21 lipca 2010 r., wydanej w sprawie o sygn. akt III CZP 49/10[1], możliwość ustanowienia takiego właśnie zabezpieczenia. Ten wyrok odnosi się co prawda wyłącznie do powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników spółki z o.o., niemniej jednak z uwagi na daleko idące podobieństwo regulacji prawnych można go także odnosić do powództwa o uchylenie uchwały. Tożsamość przepisów Kodeksu spółek handlowych (dalej: Ksh) dotyczących spółki z o.o. i spółki akcyjnej powoduje, że znajduje on również zastosowanie w przypadku zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia spółki akcyjnej.

Uchwały zgromadzeń spółek kapitałowych

Zgromadzenie wspólników spółki z o.o. i walne zgromadzenie spółki akcyjnej stanowią zrzeszenie wszystkich podmiotów posiadających udziały czy akcje w danej spółce i przyznana została im rola decydowania o pewnych – określonych wprost w przepisach prawa lub aktach korporacyjnych spółki – sprawach spółki. Wspólnicy lub akcjonariusze działający jako zgromadzenie wykonują swoje uprawnienia przez podejmowanie uchwał w wyniku głosowania.

Wiele spośród uchwał podejmowanych przez zgromadzenia spółek kapitałowych podlega obowiązkowi wpisania do rejestru przedsiębiorców, prowadzonego przez wydziały Krajowego Rejestru Sądowego sądów gospodarczych właściwe z uwagi na siedzibę spółki. W szczególności będą uchwały powodujące zmiany w zakresie informacji, które muszą być zgłoszone do rejestru przy rejestracji spółki. Zgodnie z art. 38 pkt 1) ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jednolity Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186; dalej: Ukrs), każdy podmiot ujawniony w rejestrze musi m.in. określić:

• nazwę lub firmę, pod którą działa,

• oznaczenie formy prawnej, siedzibę i adres,

• siedziby i adresy oddziałów, jeżeli podmiot wpisany do rejestru przedsiębiorców je posiada.

Spółki z o.o. w rejestrze muszą zawrzeć także m.in. informacje:

• o wysokości kapitału zakładowego, a jeżeli wspólnicy wnoszą wkłady niepieniężne – zaznaczenie tej okoliczności z podaniem wartości objętych w zamian za nie udziałów,

• o tym, czy wspólnik może mieć jeden czy większą liczbę udziałów,

• jeżeli spółka ma tylko jednego wspólnika – wzmiankę o tym, że jest on jedynym wspólnikiem spółki.

Spółki akcyjne są natomiast zobligowane m.in. do wskazania:

• wysokości kapitału zakładowego, liczby i wartości nominalnej akcji, a jeżeli akcjonariusze wnoszą wkłady niepieniężne – zaznaczenie tej okoliczności z podaniem wartości nominalnej objętych w zamian za nie akcji,

• wysokości kapitału docelowego, jeżeli statut to przewiduje, i wzmiankę, czy zarząd jest upoważniony do emisji warrantów subskrypcyjnych,

• liczby akcji uprzywilejowanych i rodzaj uprzywilejowania,

• jaka część kapitału zakładowego została opłacona,

• wartości nominalnej warunkowego podwyższenia kapitału zakładowego,

• jedynego akcjonariusza, w przypadku gdy spółka ma tylko jednego akcjonariusza.

Ponadto spółki kapitałowe mają obowiązek umieścić w rejestrze m.in. jeszcze takie informacje, jak: oznaczenie organu uprawnionego do reprezentowania podmiotu oraz osób wchodzących w jego skład, ze wskazaniem sposobu reprezentacji, oznaczenie organów nadzoru wraz z ich składem osobowym (oczywiście jeżeli taki organ został powołany w spółce z o.o.), oznaczenie prokurenta ze wskazaniem rodzaju prokury, wzmiankę o zawieszeniu członka organu, jeżeli umowa lub statut spółki przewiduje taką możliwość, przedmiot działalności według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) czy też wzmiankę o złożeniu rocznego sprawozdania finansowego.

Postępowanie rejestrowe

Jeżeli zgromadzenie spółki kapitałowej podejmie uchwałę niosącą istotną zmianę dla spółki (np. zdecyduje o obniżeniu lub podwyższeniu kapitału zakładowego, dokona zmiany w składzie osobowym organów przez pozbawienie mandatu ich członka i powołanie nowej osoby w jego miejsce, zdecyduje o uprzywilejowaniu akcji czy podejmie decyzję o sprzedaży udziałów/akcji, co w konsekwencji spowoduje przystąpienie do spółki nowego wspólnika/akcjonariusza), konieczne jest, aby spółka powiadomiła o takiej zmianie Krajowy Rejestr Sądowy, składając na odpowiednim formularzu opłacony wniosek o dokonanie zmiany wpisu w rejestrze przedsiębiorców, jak również o wpisanie nowej informacji do rejestru. Wniosek taki zgodnie z art. 22 Ukrs powinien zostać złożony w terminie siedmiu dni od daty dokonania czynności uzasadniającej złożenie wniosku, tj. od daty podjęcia uchwały przez zgromadzenie spółki kapitałowej.

Sąd rejestrowy, rozpoznając wymieniony wyżej wniosek złożony przez spółkę kapitałową, bada w pierwszej kolejności, czy do wniosku zostały załączone wszystkie niezbędne dokumenty, stanowiące m.in. potwierdzenie faktycznego dokonania czynności uzasadniającej złożenie wniosku. Stwierdziwszy kompletność wniosku i załączników, sąd rejestrowy – zgodnie z art. 23 ust. 1 Ukrs – bada, czy dołączone do wniosku dokumenty są zgodne pod względem formy i treści z przepisami prawa, co może oznaczać, że w zasadzie nie bada wniosku pod względem merytorycznym. Nie sposób pominąć też stanowiska doktryny[2] wyrażającej pogląd, że sąd rejestrowy nie bada nawet zgodności uchwały ze statutem spółki (odpowiednio umową spółki przy spółce z o.o.). Najnowsze orzecznictwo Sądu Najwyższego, stanowiąc, że: Sąd rejestrowy, na podstawie art. 23 ust. 1 (...), jest uprawniony do badania wpływu naruszeń procedury podejmowania uchwał przez walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki akcyjnej na ich treść[3] oraz wskazując, że: Obowiązek badania zgodności treści dokumentu z przepisami prawa należy rozumieć nie tylko jako obowiązek oceny, czy wszystkie dokumenty wymagane do wpisu (…) zostały sporządzone i załączone do wniosku, ale także jako obowiązek oceny złożonego wniosku i załączonych do niego dokumentów pod względem merytorycznym[4], daje jednak wytyczne, aby sądy rejestrowe kontrolowały wnoszone do nich wnioski także pod kątem merytorycznym, co w wielu przypadkach należy uznać za pożądane.

Zaskarżanie uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych

Zasadniczym środkiem ochrony, jaki ustawodawca przyznał spółkom kapitałowym przed niekorzystnymi dla tych spółek decyzjami wspólników czy akcjonariuszy, są powództwa skierowane do sądu cywilnego, na mocy których jest dopuszczalne zaskarżanie uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych. Zarówno na gruncie regulacji dotyczących spółki z o.o., jak i spółki akcyjnej wyróżnia się dwa rodzaje powództw: o uchylenie uchwały i o stwierdzenie jej nieważności. Zgodnie z art. 249 § 1 i art. 422 § 1 Ksh powództwo o uchylenie uchwały jest dopuszczalne, jeżeli podjęta przez zgromadzenie uchwała jest sprzeczna z umową spółki bądź dobrymi obyczajami i godzi w interesy spółki lub ma na celu pokrzywdzenie wspólnika. Natomiast powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały, jak wynika z art. 252 § 1 i art. 425 § 1 Kpc, może zostać wniesione, jeżeli uchwała zgromadzenia jest sprzeczna z ustawą. Katalog podmiotów uprawnionych do zaskarżania uchwał zgromadzeń, określony w art. 250 i 422 § 2 Ksh, ma charakter zamknięty i obejmuje przede wszystkim zarząd, radę nadzorczą oraz poszczególnych członków tych organów, a także w określonych we wskazanych przepisach przypadkach wspólnika/akcjonariusza (którzy np. głosowali przeciwko uchwale, a po jej powzięciu zażądali zaprotokołowania sprzeciwu).

Poza określonymi w Ksh podmiotami przepisy Ksh nie dopuszczają możliwości wystąpienia z powództwem o uchylenie uchwały czy stwierdzenie jej nieważności przez inne osoby, co może być krzywdzące zwłaszcza dla osób odwołanych z organów spółek kapitałowych na skutek podjęcia wadliwej uchwały przez zgromadzenie. Taka osoba jest de facto pozbawiona ochrony swoich naruszonych praw i interesów, w tym niejednokrotnie dobrego imienia, i nie ma co do zasady możliwości wzruszenia tej godzącej w nią uchwały. Jedynie na marginesie należy wskazać, że w ostatnim czasie zarówno doktryna[5], jak i judykatura[6] szerzej zaczynają zauważać ten problem, postulując rozszerzenie katalogu podmiotów uprawnionych do zaskarżania uchwał zgromadzeń lub poszukując innej podstawy prawnej niż przepisy Ksh, na której można wystąpić przeciwko wadliwym uchwałom. W szczególności przejawem takich pozytywnych działań może być wyrok Sądu Najwyższego z 15 października 2009 r., sygn. I CSK 94/09, w którym Sąd Najwyższy dopuścił możliwość zaskarżenia uchwały przez byłego wspólnika, czy też wyrok z 25 lutego 2010 r., sygn. I CSK 397/09, na mocy którego sąd przyjął za zasadne zaskarżanie uchwał zgromadzeń na gruncie art. 58 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 2 Ksh. Nie można tu także pominąć wyroku Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2009 r., sygn. II CSK 355/08, przyznającego legitymację do wystąpienia z powództwem przeciwko uchwale wierzycielowi z mocy zajęcia udziałów dłużnika w spółce z o.o. Jednocześnie obok takiej pozytywnej linii orzeczniczej ciągle jednak jeszcze pozostaje ugruntowane konserwatywne stanowisko broniące zamkniętości wskazanego wyżej katalogu, czego szczególnie negatywnym przejawem jest wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2 czerwca 2009 r., sygn. SK 31/08, który uznał, że odwołany członek zarządu nie ma legitymacji do zaskarżania uchwał.

Zawieszenie postępowania rejestrowego przez sąd rejestrowy na gruncie przepisów Ksh

Sąd rejestrowy wpisuje do rejestru przedsiębiorców wszelkie zmiany dotyczące spółki kapitałowej powstałe w wyniku powzięcia uchwał przez jej zgromadzenie, pod warunkiem że są spełnione wszelkie wymogi formalne wniosku o dokonanie takiego wpisu zmian oraz zostały do niego dołączone wszelkie konieczne dokumenty, a sam wniosek jest zgodny pod względem formy i treści z przepisami prawa. Powyższe oznacza istnienie ryzyka, że sąd rejestrowy może dokonać w rejestrze wpisów takich zmian, które będą dla spółki zdecydowanie negatywne, a nawet będą wręcz naruszać interesy jej, jej organów czy też wspólników/akcjonariuszy, którzy byli przeciwni podjęciu uchwały. Taka sytuacja może być niebezpieczna dla spółki i innych zainteresowanych podmiotów, gdyż uchwała wpisana do rejestru przedsiębiorców wywołuje wyrażone w niej skutki prawne bez względu na to, czy jej treść jest dla spółki krzywdząca, czy korzystna.

Negatywna dla spółki kapitałowej uchwała może zostać zaskarżona w drodze powództwa do sądu cywilnego o jej uchylenie lub stwierdzenie nieważności, co może nastąpić, niezależnie od stadium, w toku postępowania rejestrowego. Samo wystąpienie z takim powództwem nie wstrzymuje jednak „automatycznie” postępowania rejestrowego, które jest przecież prowadzone nadal przez inny sąd. Zastosowanie takiej regulacji powoduje, że sąd rejestrowy – mimo wątpliwości co do treści uchwały zgłoszonych w postępowaniu w przedmiocie jej zaskarżenia – może dokonać wpisu dokonanych na jej mocy zmian, jeżeli wniosek o wpis spełnia jego zdaniem wymogi prawa. Oczywiście w razie uwzględnienia w postępowaniu rozpoznawczym powództwa wniesionego przeciwko uchwale dokonuje on wykreślenia zmian wpisanych do rejestru na podstawie tej uchwały z urzędu[7], niemniej jednak zanim do tego dojdzie, uchwała wpisana do rejestru wywołuje skutki prawne.

Z uwagi na powyższe ustawodawca przewidział jednak możliwość zawieszenia postępowania rejestrowego na czas trwania postępowania w przedmiocie zaskarżenia uchwały, wskazując w art. 249 § 2 i art. 423 § 1 Ksh na możliwość podjęcia przez sąd rejestrowy takiej decyzji procesowej w razie wniesienia – do sądu procesowego – powództwa o uchylenie uchwały. W drodze analogii ta regulacja znajduje także zastosowanie w przypadku wystąpienia z powództwem o stwierdzenie nieważności uchwały. Literalne brzmienie wskazanych przepisów Ksh wskazuje jednoznacznie, że sąd rejestrowy nie ma obowiązku zawieszenia prowadzonego przez siebie postępowania, a jedynie ma taką możliwość. Sąd działa zatem tu z urzędu, co powoduje, że podmiot mający interes w tym, aby uchwała nie została do rejestru wpisana, nie może domagać się zawieszenia przez sąd postępowania rejestrowego (a jedynie może o to wnosić). Zawieszenie to ma charakter fakultatywny, co pozwala sądowi rejestrowemu na uznanie zasadności zawieszenia postępowania w zależności od merytorycznych okoliczności danej sprawy. Tym samym ustawodawca nie przewidział regulacji, która nakładałaby na sąd rejestrowy obowiązek zawieszenia postępowania w razie zaistnienia określonych przesłanek. Sąd rejestrowy, chcąc wydać rozstrzygnięcie o zawieszeniu prowadzonego przez siebie postępowania, musi jednak uprzednio przeprowadzić rozprawę. Przyjęcie takiego rozwiązania jest podyktowane tym, że na rozprawie sąd rejestrowy będzie mógł wstępnie ocenić zasadność powództwa[8] wniesionego przeciwko uchwale i w razie ustalenia, że nie ma podstaw do jego uwzględnienia, podjąć decyzję o niezawieszaniu postępowania rejestrowego. W naszej opinii, uwzględniając doniosłość wpisów w rejestrze przedsiębiorców w KRS (w tym – wynikające z domniemania prawdziwości wpisu – ich zewnętrzne skutki), jeżeli sądowi rejestrowemu zostaną przedstawione, wraz z informacją o zaskarżeniu uchwały, okoliczności uprawdopodabniające zasadność przedmiotowego powództwa, sąd rejestrowy powinien zawiesić postępowanie rejestrowe, chyba że oddali wniosek o wpis (np. w razie stwierdzenia rażących uchybień w procesie podejmowania uchwał – np. niezawiadomienie o zgromadzeniu znaczącego wspólnika/akcjonariusza, w tym także tzw. zawiadomienie fikcyjne polegające m.in. na wysłaniu – zamiast prawdziwego zaproszenia wraz z porządkiem obrad – pustych kartek).

Warto w tym przypadku przywołać art. 177 § 1 pkt 1) Kpc, z którego wynika, że sąd może zawiesić postępowanie z urzędu, jeżeli rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego. Postępowanie rejestrowe jest co prawda postępowaniem nieprocesowym, niemniej jednak, jak stanowi art. 13 ust. 2 Kpc, przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w KPC, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. W niniejszej sytuacji takie regulacje szczególne jednak nie występują. Zgodnie z poglądem powszechnie przyjmowanym przez doktrynę podstawa do zawieszenia postępowania zachodzi, gdy rozstrzygnięcie sprawy zależy od wyniku innego toczącego się postępowania cywilnego. Zależność ta musi być tego rodzaju, że orzeczenie, które ma zapaść w innym postępowaniu cywilnym, będzie prejudykatem, czyli podstawą rozstrzygnięcia sprawy, w której ma być zawieszone postępowanie”[9]. W przypadku zawieszenia postępowania rejestrowego z uwagi na wszczęcie postępowania w przedmiocie uchylenia uchwały lub stwierdzenia jej nieważności ta przesłanka jest oczywiście spełniona, gdyż wydanie w tym postępowaniu rozstrzygnięcia wskazującego na wadliwość uchwały czyni bezprzedmiotowym postępowanie rejestrowe mające na celu wpisanie do rejestru zmian wynikających z tej uchwały. Charakter postępowania rejestrowego i jego specyfika pozwalają – co do zasady (inaczej jest bowiem w tzw. sytuacjach oczywistych, por. m.in. powyższy przykład fikcyjnego zawiadomienia o zgromadzeniu) – na przyjęcie, że sąd rejestrowy we własnym zakresie nie może poczynić ustaleń o niezasadności wpisania do rejestru uchwały obarczonej wadami wskazanymi w art. 249 § 1 (art. 422 § 1) i art. 252 § 1 (art. 425 § 1) Ksh, a zatem zasadne jest, aby sąd rejestrowy „zaczekał” z wpisaniem uchwały do rejestru, aż zakończy się postępowanie rozpoznawcze badające właśnie tę kwestię. Niemniej jednak Sąd Najwyższy w wyroku z 20 stycznia 2010 r., sygn. III CZP 122/09, zajął tu nieco odmienne stanowisko, wskazując, że: sąd rejestrowy, na podstawie art. 23 ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jednolity Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.), jest uprawniony do badania wpływu naruszeń procedury podejmowania uchwał przez walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki akcyjnej na ich treść[10]. Tym samym stosowanie w tym przypadku instytucji zawieszenia postępowania uregulowanej w art. 177 § 1 pkt 1) Kpc jest w pełni uzasadnione.

Zawieszenie postępowania rejestrowego na gruncie przepisów Kpc

Przewidziana w Ksh instytucja fakultatywnego zawieszenia postępowania przez sąd rejestrowy z punktu widzenia spółek kapitałowych nie jest jednak wystarczająca, gdyż nie chroni ona w stopniu dostatecznym ich interesów. Z tego właśnie względu jest zasadne, aby na zagadnienie możliwości wstrzymania biegu postępowania rejestrowego spojrzeć w szerszym kontekście niż wyłącznie przez pryzmat przepisów Ksh, tak jak zrobił to Sąd Najwyższy w uchwale z 21 lipca 2010 r., wydanej w sprawie o sygn. akt III CZP 49/10. Stanowisko Sądu Najwyższego przedstawione w tej uchwale zasługuje na pełną aprobatę z uwagi na to, że wskazuje ono na istnienie takich mechanizmów, które pozwalają na zawieszenie postępowania rejestrowego przez sąd prowadzący postępowanie wszczęte w wyniku zaskarżenia uchwały powództwem o jej uchylenie lub o stwierdzenie jej nieważności, co jest rozwiązaniem zasadnym o tyle, że to właśnie sąd orzekający w postępowaniu rozpoznawczym w sposób pełny i wieloaspektowy bada zaskarżoną uchwałę zarówno pod kątem spełnienia przez nią wymogów formalnych jej podjęcia, jak i jej merytoryczną treść. Tym samym to ten sąd, a nie sąd rejestrowy, ma zapewne odpowiednią wiedzę do tego, aby stwierdzić, czy zawieszenie postępowania rejestrowego, a co za tym idzie – wstrzymanie dokonania wpisu do rejestru zmian wynikających z zaskarżonej uchwały – jest w danej sprawie zasadne czy też nie.

Zdaniem Sądu Najwyższego podstawą prawną do zawieszenia postępowania rejestrowego przez sąd prowadzący postępowanie w przedmiocie zaskarżenia uchwały są przepisy dotyczące postępowania zabezpieczającego zawarte w Kpc. Jest to o tyle słuszne, że postępowanie zabezpieczające ma na celu udzielenie tymczasowej ochrony prawnej na czas orzekania w danej sprawie, tak aby już w toku sprawy uniknąć sytuacji, w której potencjalnie jest możliwe wystąpienie skutków negatywnych dla strony żądającej udzielenia zabezpieczenia, a które to skutki w ogóle zostaną wyeliminowane w razie uwzględnienia powództwa.

Zgodnie z art. 730 § 1 Kpc strona (powód, jak również pozwany[11] – odpowiednio wnioskodawca i uczestnik) zarówno w procesie, jak i w postępowaniu nieprocesowym może żądać udzielenia zabezpieczenia w każdej sprawie cywilnej. Definicja pojęcia „sprawa cywilna” została zawarta w art. 1 Kpc i wynika z niej, że przez to pojęcie należy rozumieć postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy Kpc stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Z uwagi na to, że przepisy Ksh znajdują się w strukturze szeroko pojmowanego prawa cywilnego, nie powinno budzić wątpliwości, że sprawy dotyczące zaskarżania uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych mają właśnie charakter spraw cywilnych.

Przesłanki udzielenia zabezpieczenia

Już z literalnego brzmienia art. 730 § 1 Kpc wynika, że w przypadku zawieszania postępowania rejestrowego na gruncie przepisów o postępowaniu zabezpieczającym sąd działa nie z urzędu, ale na wniosek strony. Zawieszenie postępowania przez sąd rozpoznawczy ma charakter fakultatywny i sąd nie jest jednak w żaden sposób związany wnioskiem strony o zawieszenie postępowania. Sam wniosek od strony formalnej powinien spełniać wymogi pisma procesowego określone w art. 126 Kpc i powinien on także zawierać: wskazanie sposobu zabezpieczenia oraz uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek. Od strony merytorycznej natomiast strona żądająca zawieszenia postępowania powinna uprawdopodobnić istnienie roszczenia oraz to, że ma interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. Uprawdopodobnienie istnienia roszczenia nie wymaga pełnego i niepodważalnego udowodnienia roszczenia, ale polega na uwiarygodnieniu roszczenia przez uprawdopodobnienie okoliczności, które uzasadniają przekonanie, że w danej sprawie takie roszczenie rzeczywiście może stronie przysługiwać Przyjmuje się, że prawdopodobieństwo roszczenia jest wykazane, gdy istnieje podstawa do przypuszczenia, że ono istnieje i jest wymagalne[12]. Artykuł 730¹ § 2 Kpc precyzuje zaś, że interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. Doktryna na gruncie wskazanego przepisu rozróżnia jego dwa aspekty, pozostając na stanowisku, że uniemożliwienie lub poważne utrudnienie wykonania zapadłego w sprawie orzeczenia odnosi się do postępowań, w których ostateczne orzeczenie wydane w sprawie podlega wykonaniu na drodze egzekucyjnej, zaś uniemożliwienie lub poważne utrudnienie osiągnięcia w inny sposób celu postępowania w sprawie dotyczy spraw, w których ostateczne orzeczenie nie podlega egzekucji, a zatem głównie spraw o ustalenie i ukształtowanie prawa[13].

W przypadku postępowań o uchylenie uchwały lub stwierdzenie jej nieważności interes prawny powinien być rozumiany w drugim ze wskazanych wyżej aspektów, gdyż nie ma możliwości przeprowadzania tu postępowania egzekucyjnego. Już samo uchylenie uchwały przez sąd lub stwierdzenie jej nieważności powoduje wyeliminowanie tej uchwały z obrotu prawnego, a zatem nie jest tu konieczne stosowanie przymusu w celu realizacji tego orzeczenia. Co więcej, postępowanie w przedmiocie zaskarżenia uchwały jest ukierunkowane na zapobiegnięcie wystąpienia negatywnych dla spółki kapitałowej skutków, jakie może za sobą nieść wadliwa uchwała. Skutki te z całą pewnością wystąpią, jeżeli uchwała, a właściwie wynikające z niej zmiany, zostaną wpisane do rejestru, gdyż zgodnie z art. 17 ust. 1 Ukrs zachodzi domniemanie, że dane wpisane do rejestru są prawdziwe, co w dalszej kolejności pozwala na uznanie ich zasadności i skuteczności. Jedynym zatem środkiem chroniącym spółkę przed negatywnymi dla niej konsekwencjami jest tu powstrzymanie wystąpienia takich skutków przez zawieszenie postępowania rejestrowego do czasu rozpoznania powództwa wniesionego przeciwko uchwale i stwierdzeniu wadliwości uchwały lub jej prawidłowości. Przedstawiciele doktryny wskazują jednocześnie, że interes prawny należy rozumieć tu jednocześnie po prostu jako potrzebę usunięcia stanu niepewności co do istnienia prawa lub stosunku prawnego[14].

Należy mieć na względzie, że w przypadku wystąpienia z powództwem przeciwko uchwale wykazanie przesłanek udzielenia zabezpieczenia nie powinno stanowić poważniejszych trudności. Uprawdopodobnienie roszczenia będzie tu bowiem polegać na wskazaniu przesłanek powodujących przekonanie, że uchwała jest sprzeczna z umową spółki bądź dobrymi obyczajami i godzi w interesy spółki lub ma na celu pokrzywdzenie wspólnika/akcjonariusza, co w zdecydowanej większości wypadków będzie się sprowadzać do przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających takie twierdzenia. Może to przyjąć chociażby postać porównania sytuacji ekonomicznej spółki przed podjęciem uchwały z sytuacją, która w spółce może zaistnieć w razie przystąpienia do wykonywania tej uchwały, czy też może polegać na wskazaniu, że realizacja uchwały spowoduje, że spółka będzie działać na granicy prawa, jak również może odnosić się do tego, że uchwała ma na celu wyeliminowanie ze spółki wspólnika/akcjonariusza w sposób sprzeczny z zasadami słuszności. W przypadku natomiast powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały uprawdopodobnienie roszczenia będzie polegać na określeniu, jakie przepisy ustawy i w jaki sposób uchwała narusza. Wykazanie interesu prawnego również nie powinno być skomplikowane, gdyż chodzi tu o uwidocznienie, że brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. Celem postępowania w przedmiocie zaskarżenia uchwały jest ochrona interesów spółki przed negatywnymi skutkami wadliwej uchwały zarówno na etapie rozpoznawania powództwa, jak i po zakończeniu postępowania. Wpisanie uchwały do rejestru spowoduje, że wadliwa uchwała będzie względem spółki skuteczna i spółka będzie musiała działać według zasad wynikających z tej uchwały, co może doprowadzić do zaistnienia wyjątkowo dla spółki niekorzystnych okoliczności, zwłaszcza o charakterze majątkowym. Takie skutki mogą być nieodwracalne i mogą obciążać spółkę nawet po uchyleniu wadliwej uchwały czy stwierdzeniu jej nieważności. Mając to na względzie, należy jednoznacznie przyjąć, że spółka, chcąc uniknąć sytuacji takiego nieusuwalnego pogorszenia się swojego stanu, będzie miała interes prawny w żądaniu zawieszenia postępowania rejestrowego dotyczącego takiej uchwały.

Zabezpieczenie przez zawieszenie postępowania rejestrowego

Podmiot wnoszący do sądu procesowego wniosek o zawieszenie postępowania rejestrowego powinien wskazać, w jaki sposób jego żądanie może zostać zabezpieczone, niemniej jednak ostateczna decyzja znajduje się w rękach sądu, który powinien uwzględnić, zgodnie z art. 730¹ § 3 Kpc, interesy stron, tak aby uprawnionemu zapewnić należytą ochronę prawną, a obowiązanego nie obciążać ponad potrzebę. Roszczenie stanowiące podstawę powództwa zaskarżającego uchwałę zgromadzenia spółki kapitałowej ma charakter niepieniężny, a zatem odnoszą się do niego przepisy regulujące kwestię innych wypadków zabezpieczenia, tj. w szczególności art. 755 § 1 Kpc. Z tego przepisu wynika, że sąd udziela w przypadku roszczeń niepieniężnych zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni, nie wyłączając sposobów przewidzianych do zabezpieczenia roszczeń pieniężnych. Spośród sposobów zabezpieczenia określonych w art. 755 § 1 Kpc sąd może w szczególności unormować prawa i obowiązki stron lub uczestników postępowania na czas trwania postępowania lub zawiesić egzekucję lub postępowanie wykonawcze.

Wyliczenie zawarte w art. 755 § 1 Kpc ma charakter jedynie przykładowy, a zatem sąd może rozszerzyć ten katalog właściwie o dowolnie przez siebie przyjęty sposób zabezpieczenia, byleby był on odpowiedni do okoliczności sprawy, i już chociażby z tego względu zasadne jest przyjęcie, że powództwo w przedmiocie zaskarżenia uchwały może być zabezpieczone przez zawieszenie postępowania rejestrowego dotyczącego tej uchwały. Niemniej jednak Sąd Najwyższy w uchwale z 21 lipca 2010 r., sygn. akt III CZP 49/10, przyjął, że podstawą do udzielenia zabezpieczenia jest tu art. 755 § 1 pkt 3) Kpc przewidujący możliwość zawieszenia egzekucji lub postępowania wykonawczego. Wątpliwości może budzić, czy postępowanie rejestrowe faktycznie może być uznane za postępowanie o charakterze wykonawczym. Oczywiście w potocznym rozumieniu spełnia ono takie kryterium, gdyż ma na celu umożliwienie legalnego realizowania zapisów uchwały w praktyce. Takie stanowisko zajął również Sąd Najwyższy w analizowanej uchwale, stwierdzając, że: Brak bliższego określenia, co oznacza „postępowanie wykonawcze” w rozumieniu tego przepisu, prowadzi do przyjęcia, że chodzi tu o każde postępowanie zmierzające do wykonania orzeczenia lub decyzji, których istnienie, ważność lub skuteczność są przedmiotem postępowania w sprawie, w której zostało udzielone zabezpieczenie. Jednakże postępowanie rejestrowe w strukturze Kpc ma charakter postępowania nieprocesowego i pod względem formalnym nie do końca można kwalifikować je jako postępowanie wykonawcze. Powyższe oznacza, że w przypadku udzielenia zabezpieczenia przez zawieszenie postępowania rejestrowego nie powinno się powoływać jako podstawy prawnej art. 755 § 1 pkt 3) Kpc stosowanego wprost, ale raczej powinno wskazywać się tu na odpowiednie stosowanie art. 755 § 1 zd. 1 Kpc w związku z przyznaną sądowi możliwością wyboru innego sposobu zabezpieczenia niż wymieniony w zdaniu drugim tego przepisu.

Pewne wątpliwości może również budzić fakt, że sądowi rozpoznawczemu została przyznana kompetencja do ingerowania w postępowanie rejestrowe prowadzone przez inny sąd przez tak samo niezawisłego i niezależnego sędziego. Należy tu jednak przyjąć, że w obliczu daleko idącego zagrożenia praw i interesów spółki wywołanego uchwałą, która z dużą dozą prawdopodobieństwa jest obarczona wadliwością, kwestia ta powinna mieć drugorzędne znaczenie. Niektórzy przedstawiciele doktryny[15] wskazują nawet, że w Kpc brakuje regulacji zabraniającej sądowi procesowego ingerowania w inne toczące się postępowanie sądowe, a zatem ingerencja przez zawieszenie innego postępowania jest jak najbardziej dozwolona.

Wnioski

Jak już zostało stwierdzone wyżej, uchwała Sądu Najwyższego z 21 lipca 2010 r., wydana w sprawie o sygn. III CZP 49/10, powinna być oceniana jednoznacznie pozytywnie, gdyż potwierdza istnienie narzędzia pozwalającego na chronienie praw i interesów spółki, a w dalszej kolejności jej wspólników czy akcjonariuszy, przed negatywnymi skutkami mogącymi powstać w wyniku wpisania do rejestru uchwał, przeciwko którym zostało wniesione powództwo o ich uchylenie lub stwierdzenie ich nieważności (uważamy też, że ochrona ta jest także – a może przede wszystkim – zasadna w przypadku powództw o stwierdzenie nieistnienia uchwał). Ochrona wynikająca z przepisów Ksh, polegająca na przyznaniu sądowi rejestrowemu uprawnienia do fakultatywnego zawieszenia postępowania rejestrowego, wydaje się bowiem niewystarczająca. Dzieje się tak dlatego, że sądy rejestrowe nie mają obowiązku badania składanych do nich wniosków od strony merytorycznej, a zatem bez żadnych przeszkód mogą dokonać wpisu w rejestrze zmian wynikających z uchwały obarczonej wadliwością. Rozwiązanie zaproponowane przez Sąd Najwyższy zapewnia spółkom skuteczną i szybką ochronę (zgodnie z art. 737 Kpc wniosek o udzielenie zabezpieczenia co do zasady podlega rozpoznaniu bezzwłocznie, nie później jednak niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do sądu) polegającą na wstrzymaniu postępowania rejestrowego i zapobiegającą wystąpieniu skutków uchwał niekorzystnych dla spółki. Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego jest również o tyle ważnym głosem w dyskusji, że w doktrynie kwestia udzielenia zabezpieczenia przez zawieszenie postępowania rejestrowego nie jest jednoznacznie aprobowana. Pojawiają się głosy dopuszczające takie rozwiązanie jako coś zupełnie oczywistego[16], jak również głosy wskazujące na to, że zawieszenie postępowania rejestrowego przez sąd rozpoznawczy jest dopuszczalne wyłącznie w bardzo wyjątkowych sytuacjach, gdyż zasadą powinno być zawieszenie postępowania rejestrowego przez sąd rejestrowy[17], niemniej jednak jeszcze inni przedstawiciele doktryny[18] stanowczo odrzucają taką możliwość, argumentując to brakiem podstaw do wpływania na postępowanie rejestrowe przez sąd procesowy. Dzięki uchwale Sądu Najwyższego zwolennicy pierwszej koncepcji uzyskali kolejny argument potwierdzający zasadność tej tezy, umożliwiający jednocześnie pełnomocnikom reprezentującym spółki kapitałowe jeszcze lepsze bronienie zagrożonych interesów tych spółek.

Praktyka pokazuje, że ww. uchwała przyjęła się, czego szczególnym przykładem może być tu postanowienie Sądu Okręgowego w Warszawie z 8 lutego 2011 r., sygn. akt XVI GC 15/11, na mocy którego sąd udzielił zabezpieczenia roszczenia o stwierdzenie nieistnienia, ewentualnie o stwierdzenie nieważności, ewentualnie o uchylenie uchwał walnego zgromadzenia spółki akcyjnej przez wstrzymanie wykonalności tych uchwał oraz przez zawieszenie postępowania rejestrowego mającego na celu wpisanie ich do rejestru[19].

Na koniec warto postawić pytanie, czy analizowany tu sposób zabezpieczenia może być stosowany przy okazji zaskarżenia uchwał innych organów spółek, tj. rady nadzorczej i zarządu. Naszym zdaniem, choć wymaga to jednak odrębnego opracowania, odpowiedź może być tylko twierdząca.

dr Radosław L. Kwaśnicki
Doktor nauk prawnych, radca prawny, Partner Zarządzający kancelarią KWAŚNICKI, WRÓBEL i Partnerzy (www.rkkw.pl)

Magdalena Romatowska
Aplikantka radcowska w kancelarii Zgutka, Zięcik, Falkiewicz, Forysiak i Partnerzy, doktorantka z wolnej stopy w Instytucie Prawa Cywilnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego