Wprowadzenie
Zapewne dla wielu radców prawnych zagadnienia związane z postępowaniem dyscyplinarnym pozostają w sferze teoretycznych rozważań, ponieważ sposób wykonywania zawodu przez te osoby nie budzi niczyich wątpliwości z punktu widzenia zasad deontologicznych. Warto jednak zastanowić się nad regułami, które obowiązują w ramach tego postępowania. Wydaje się wprawdzie, że powinny mieć one autonomiczny charakter, przede wszystkim ze względu na autonomię samorządu zawodowego radców prawnych, której emanacją jest niezależność wyrażająca się m.in. w samodzielnym sądownictwie dyscyplinarnym. Czy jednak musi to oznaczać, że również zasady prowadzenia postępowania dyscyplinarnego powinny być całkowicie autonomiczne? Może należy w pewnym zakresie stosować reguły zaczerpnięte z procesu karnego? W niniejszym tekście przeanalizowano wybrane instytucje i mechanizmy prawne wykorzystywane w postępowaniu dyscyplinarnym radców prawnych w kontekście odpowiednich zasad obowiązujących na gruncie materialnego i procesowego prawa karnego.
 
Dane statystyczne dotyczące postępowań dyscyplinarnych
Z dostępnych danych statystycznych wynika, że liczba postępowań dyscyplinarnych wszczynanych w okręgowych izbach radców prawnych z każdym rokiem się zwiększa. Nie oznacza to naturalnie, że wszystkie kończą się uznaniem obwinionego za winnego popełnienia zarzucanego mu deliktu dyscyplinarnego. Niejednokrotnie pierwszy etap postępowania – dochodzenie jest wszczynane przez rzecznika dyscyplinarnego np. z powodu zawiadomienia skierowanego przez niezadowolonego z wyniku sprawy klienta, reprezentowanego przez radcę prawnego. W toku prowadzonych czynności sprawdzających okazuje się zaś, że nie ma podstaw do wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów i postępowanie jest umarzane.
Niemniej na przestrzeni ostatnich lat zauważalny jest wzrost liczby spraw, które przechodzą do fazy postępowań przed sądami dyscyplinarnymi. Zgodnie z informacjami opublikowanymi przez Krajową Izbę Radców Prawnych, w 2014 r. Wyższy Sąd Dyscyplinarny (dalej: „WSD”) rozpoznał 196 spraw, z czego wydał 119 orzeczeń oraz 77 postanowień[1]. Oznacza to bez mała podwojenie liczby spraw względem 2013 r., kiedy przed tym sądem rozpoznano 102 sprawy (wydano 83 orzeczenia oraz 19 postanowień). W roku 2012 WSD rozpoznał 124 sprawy (97 orzeczeń i 27 postanowień), zaś w 2011 r. – 81 spraw (68 orzeczeń i 13 postanowień).
Oprócz wyraźnego zwiększenia liczby spraw, uwagę zwraca także charakter podejmowanych rozstrzygnięć. W 2014 r. wydano jedynie 5 orzeczeń uniewinniających obwinionych pośród 196 wszystkich spraw rozstrzyganych w tym roku. Jako ilustrację tendencji orzeczniczych można wskazać, że w roku 2011, w którym WSD rozpoznał 81 spraw, również wydano 5 orzeczeń uniewinniających.
Równocześnie bardzo wyraźnie w trakcie wskazanego okresu wzrosła liczba orzeczonych najbardziej dotkliwych kar dyscyplinarnych. W 2014 r. pozbawiono prawa do wykonywania zawodu 9 radców prawnych (w 2013 r. – jednego, w 2012 r. – dwóch, w 2011 r. – żadnego), zawieszono prawo do wykonywania zawodu 12 radcom prawnym (w 2013 r. – czterem, w 2012 r. – czterem, w 2011 r. – sześciu). Tendencja polegająca na zaostrzeniu polityki karania jest również widoczna w utrzymującym się spadku liczby orzekanych najłagodniejszych kar w porównaniu do sumy wszystkich spraw rozpoznawanych przez WSD. W latach 2013 i 2014 orzeczono rocznie 11 nagan z upomnieniem, podczas gdy w 2012 r. ich liczba wyniosła 18, zaś w 2011 r. – 15. Przedstawione dane prezentują jedynie wycinek stanu rzeczy w sprawach postępowań dyscyplinarnych radców prawnych (w zakresie postępowań przed WSD), ale wydaje się, że jest on reprezentatywny i stanowi argument, aby bliżej przyjrzeć się tej procedurze dyscyplinarnej.
 
Odpowiednie stosowanie przepisów karnych – art. 74¹ ustawy o radcach prawnych
Analiza podjętej problematyki wymaga przede wszystkim sięgnięcia do źródeł normatywnych dotyczących zasad prowadzenia postępowania dyscyplinarnego w samorządzie radcwowskim. Kluczowe znaczenie w tym zakresie ma art. 74¹ ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych[2] (dalej: „ustawa o r.pr.”). Przepis ten stanowi, że w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie do postępowania dyscyplinarnego stosuje się odpowiednio przepisy: 1) Kodeksu postępowania karnego[3] (dalej: „k.p.k”) oraz 2) rozdziałów I-III Kodeksu karnego[4] (dalej: „k.k.”). Prima facie zwraca uwagę reguła odpowiedniego stosowania przywołanych przepisów. Zgodnie z ogólnymi zasadami stosowania prawa, oznacza to trzy możliwe scenariusze: 1) stosowanie wprost tych przepisów, 2) stosowanie ich z modyfikacjami wynikającymi ze specyfiki postępowań dyscyplinarnych radców prawnych, 3) niestosowanie tych przepisów. Skorzystanie z jednej z powyższych możliwości zależy od konkretnego przypadku, a dokładnie rzecz ujmując – od konkretnej instytucji prawnokarnej, która ma podlegać odpowiedniemu stosowaniu w odniesieniu do ustalonego stanu faktycznego w ramach postępowania dyscyplinarnego.
Drugi element przepisu art. 74¹ ustawy o r.pr., który jest zauważalny już w jego literalnej warstwie, to wyraźne rozróżnienie zakresów odpowiedniego stosowania norm prawa karnego procesowego i materialnego. Ustawodawca zdecydował, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie o r.pr. k.p.k. powinien być stosowany w całości (o czym więcej poniżej), zaś z k.k. wykorzystaniu podlegają przepisy jego rozdziału I dotyczącego zasad odpowiedzialności karnej, rozdziału II dotyczącego form popełnienia przestępstw oraz rozdziału III odnoszącego się do reguł wyłączenia odpowiedzialności karnej.
Wbrew literalnemu brzmieniu art. 74¹ ustawy o r.pr. w ramach dokonywania systemowej i funkcjonalnej interpretacji tego przepisu należy uznać, że niektóre części k.p.k. nie znajdą zastosowania do postępowania dyscyplinarnego radców prawnych. Jako przykład można podać postanowienia k.p.k. zawarte w rozdziałach X i XV. Nie sposób bowiem twierdzić, mając na uwadze charakter procedury dyscyplinarnej, że można do niej odnosić przepisy regulujące postępowanie nakazowe lub przyspieszone właściwe dla procesu karnego albo przepisy postępowania przed sądami wojskowymi.
Wskazany w art. 74¹ ustawy o r.pr. ograniczony zakres stosowania k.k. jest zrozumiały na gruncie postępowania dyscyplinarnego radców prawnych i uzasadniony odmiennościami tego postępowania względem ogólnych zasad odpowiedzialności karnej. Różnice wyrażają się przede wszystkim w specyficznym zakresie przepisów sankcjonowanych stosowanych w ramach odpowiedzialności dyscyplinarnej. Podstawowy ich katalog jest zawarty w akcie prawa wewnętrznie obowiązującym, przyjmowanym w drodze uchwały Krajowego Zjazdu Radców Prawnych, czyli Kodeksie Etyki Radcy Prawnego[5]. Odrębnie, względem prawa karnego, uregulowany jest także m.in. katalog orzekanych kar dyscyplinarnych. Stąd dalsze części k.k., w szczególności rozdział IV i V, nie nadają się do stosowania do postępowań dyscyplinarnych radców prawnych.
Warto przypomnieć, że w ustawie o r.pr. dopiero od niedawna występuje przepis wskazujący wprost na możliwość odpowiedniego stosowania postanowień k.p.k. oraz k.k. w procedurze dyscyplinarnej radców prawnych. Pierwotnie odesłanie zawarte w art. 74¹ ustawy o r.pr.[6] dotyczyło tylko pierwszego z tych dwóch kodeksów. Obecne brzmienie tego przepisu, obowiązuje od 25 grudnia 2014 r.[7] Na potrzebę podjęcia takich działań legislacyjnych wskazywano jednak już znacznie wcześniej w wypowiedziach doktryny oraz w orzecznictwie sądów dyscyplinarnych. Można także przywołać wyrok Sądu Najwyższego (dalej: „SN”) z 5 listopada 2003 r. (SNO 67/03, Legalis nr 465160), w którym wyraźnie podkreślono brak stosownych norm ustawowych w tym zakresie, a także konieczność podejmowania odpowiednich działań interpretacyjnych, umożliwiających sięganie w ramach postępowania dyscyplinarnego do instytucji systemu prawa karnego.
Pomimo istnienia wyraźnego ustawowego umocowania do odpowiedniego stosowania w postępowaniu dyscyplinarnym radców prawnych przepisów materialnego i procesowego prawa karnego wciąż występują w tym obszarze trudności. W praktyce okazuje się bowiem, że podjęcie takich działań wymaga dokonania pogłębionej analizy ustalonego stanu faktycznego sprawy i rozważenia możliwości, a następnie ewentualnego zakresu stosowania analogii prawnej do instytucji i mechanizmów właściwych dla prawa karnego. Sprawne i rzetelne posługiwanie się normami prawnokarnymi (rozumianymi przede wszystkim jako wzorce normatywne odtworzone z przepisów prawnych oraz orzecznictwa) w postępowaniu dyscyplinarnym wymaga z jednej strony wiedzy z zakresu teorii i praktyki stosowania prawa karnego, z drugiej strony – znajomości specyfiki, a najlepiej doświadczenia w wykonywania zawodu radcy prawnego.
 
Represyjny charakter postępowania dyscyplinarnego
W ustaleniu charakteru prawnego postępowań dyscyplinarnych w sprawach radców prawnych przełom nastąpił w 2007 r., gdy do ustawy o r.pr. dodano art. 74¹. Potwierdziło to występujące wcześniej, przeważnie w piśmiennictwie i orzecznictwie, poglądy o represyjnym charakterze tych postępowań. Należy również odnotować pojawiające się głosy, obecnie głównie o charakterze historycznym, o administracyjnych lub pracowniczych proweniencjach tego postępowania dyscyplinarnego.
Warto rozważyć, na ile represyjny charakter procedury dyscyplinarnej stosowanej wobec radców prawnych wpływa na możliwość zakresowego stosowania w jej ramach instrumentów prawnokarnych. Można starać się to odtworzyć m.in. na podstawie dorobku judykatury. Trybunał Konstytucyjny (dalej: „TK”) uznaje, że w ramach postępowań dyscyplinarnych powinny być respektowane gwarancje ustanowione w rozdziale II Konstytucji RP, dotyczącym wolności, praw i obowiązków człowieka oraz obywatela[8]. Jedną z takich gwarancji jest prawo jednostki do sądu określone w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (wyrok TK z 25 czerwca 2012 r., K 9/10, OTK-A 2012 nr 6, poz. 66).
W orzeczeniach TK podkreśla się wagę dwóch podstawowych wymagań dotyczących postępowań represyjnych: określoności czynów zabronionych pod groźbą kary oraz zakazu retroaktywnego działania przepisów wprowadzających lub zaostrzających odpowiedzialność. Przepisy typizujące materialne elementy czynów zabronionych powinny być sformułowane w sposób jednoznaczny, wyczerpujący oraz precyzyjny, a także powinny definiować krąg podmiotów mogących podlegać odpowiedzialności dyscyplinarnej[9].
Wobec ustalenia, że postępowanie dyscyplinarne na gruncie ustawy o r.pr. ma charakter represyjny, niezbędne jest przyjęcie dyrektywy zawężającej wykładnię przepisów ustawowych, w szczególności tych statuują zasady odpowiedzialności. Podobnie uznał SN w wyroku z 17 listopada 2015 r. (SDI 49/15, Legalis nr 1358958), w którym stwierdzono, że pojęcia występujące w art. 64 ust. 1 ustawy o r.pr. i w przepisach zawartych w Kodeksie Etyki Radcy Prawnego mają wprawdzie charakter wybitnie ocenny, niemniej sam fakt obwarowania przewinienia dyscyplinarnego sankcjami wymienionymi w art. 65 ust. 1 pkt 3-5 ustawy o r.pr., porównywalnymi ze środkami reakcji karnej przewidzianymi w k.k., w pełni uprawnia do konstatacji, że przepisy warunkujące odpowiedzialność dyscyplinarną radcy prawnego, ustawowe i podustawowe, mają charakter represyjny i z tej racji nie wolno ich wykładać rozszerzająco; zabronione jest również stosownie analogii, której wynik prowadziłby do odpowiedzialności dyscyplinarnej radcy prawnego za czyn nierealizujący wprost znamion przewinienia dyscyplinarnego. Nie wytrzymuje zatem krytyki stanowisko odmienne, według którego wykładnia rozszerzająca wskazanych przepisów jest dopuszczalna.
TK przyjmuje także, że odpowiedzialność dyscyplinarna ma charakter samoistny, odrębny od odpowiedzialności karnej, ze względu na jej szczególne ukierunkowanie na ochronę wartości związanych z wykonywaniem zawodu oraz jego godności[10].
Na uwagę zasługuje również orzecznictwo międzynarodowe. W rozstrzyganych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej: „ETPCz”) i Europejską Komisję Praw Człowieka (dalej: „EKPCz”) sprawach dotyczących odpowiedzialności dyscyplinarnej przedstawicieli zawodów prawniczych przyjmowano jako ogólną zasadę, że dotyczą one „praw i obowiązków o charakterze cywilnym” w rozumieniu art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z dnia 4 listopada 1950 r.[11]. W orzecznictwie strasburskim przyjmuje się na gruncie ogólnych reguł dotyczących oceny stopnia represyjności postępowań, że każdą sprawę należy indywidualnie oceniać, biorąc pod uwagę w szczególności: 1) kwalifikację danego zarzutu według prawa karnego, 2) charakter zarzutu stawianego w danym postępowaniu, 3) stopień dolegliwości grożącej sankcji[12].
W tym miejscu należy także odnotować przeważający w doktrynie pogląd, zgodnie z którym odpowiedzialność dyscyplinarna wśród przedstawicieli zawodów prawniczych jest rodzajem odpowiedzialności karnej sensu largo[13].
 
Przewinienie dyscyplinarne jako podstawa odpowiedzialności dyscyplinarnej
W ustawie o r.pr. nie zawarto definicji przewinienia dyscyplinarnego ani nie przedstawiono jego znamion. Pomocne w odtworzeniu jego struktury jest skorzystanie z siatki pojęciowej prawa karnego. Przemawia za tym represyjny charakter odpowiedzialności dyscyplinarnej oraz zawarty w art. 74¹ ustawy o r.pr. nakaz stosowania w zakresie nieobjętym tą ustawą przepisów rozdziału I-III k.k. Te względy uzasadniają poszukiwanie analogii – w zakresie definicji, struktury i konstrukcji zespołu znamion – między przewinieniem dyscyplinarnym a kodeksowym przestępstwem.
W doktrynie przyjmuje się, że delikt dyscyplinarny przedstawicieli zawodów prawniczych stanowi bezprawny, zawiniony dyscyplinarnie czyn, wpływający w większym stopniu niż znikomy na dobra chronione przepisami korporacyjnymi[14]. Powszechnie uznaje się, że odpowiedzialność dyscyplinarna ponoszona jest na zasadzie winy[15]. Za pośrednictwem odesłania zawartego w art. 74¹ ustawy o r.pr. element zawinienia znajduje uzasadnienie również w treści ogólnej zasady prawa karnego, zgodnie z którą nie ponosi odpowiedzialności osoba, której nie można przypisać winy w chwili popełnionego czynu (art. 1 § 3 k.k.).
W celu przypisania odpowiedzialności dyscyplinarnej niezbędne jest wykazanie bezprawności postępowania radcy prawnego lub aplikanta radcowskiego. Bezprawność polega na naruszeniu normy prawnej wyrażającej nakaz lub zakaz określonego działania, w zakresie mającym znaczenie z punktu widzenia działania korporacji zawodowej radców prawnych (np. zarzucany czyn narusza wprost obowiązki radcy prawnego lub poniża godność zawodu radcy prawnego). Delikty dyscyplinarne stanowią takie zachowania sprzeczne z normą prawną, które dodatkowo są szkodliwe wobec samorządu, jego wizerunku, zaufania społeczeństwa związanego z przypisanymi jemu zadaniami. W tym kontekście można mówić o ekwiwalencie stopnia społecznej szkodliwości czynu, którym w odniesieniu do postępowania dyscyplinarnego radców prawych i aplikantów radcowskich jest stopień „korporacyjnej szkodliwości”. Ma to istotne skutki prawne w przypadku ustalenia znikomego stopnia takiej szkodliwości, bowiem na podstawie art. 74¹ ustawy o r.pr. w zw. z 17 § 1 pkt 3 k.p.k. należy odmówić wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub wszczęte umorzyć z powodu niewystąpienia istotnego znamienia deliktu dyscyplinarnego[16]. Przy tej okazji warto wspomnieć o zasadniczym podobieństwie systemu odpowiedzialności dyscyplinarnej występującego w samorządzie radców prawnych oraz adwokatów. Najistotniejsze zmiany zmierzające do ujednolicenia tych reguł przyniosła w ostatnim czasie ustawa z dnia 7 listopada 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo o adwokaturze oraz niektórych innych ustaw.
 
Analiza wybranych instytucji prawnych uregulowanych w ustawie o radcach prawnych
W ustawie o r.pr. indywidualnie uregulowano szereg instytucji prawnych, które stosuje się w ramach postępowania dyscyplinarnego radców prawnych. Jednak ich analiza wskazuje, że są one głęboko zakorzenione w kulturze normatywnej odpowiednio materialnego lub procesowego prawa karnego, o czym świadczy m.in. wykorzystanie prawnokarnej terminologii lub wzorowanie się na mechanizmach zapożyczonych z tych dziedzin prawa. Prowadzi do to wniosku, że nawet w przypadkach, gdy wydaje się, że ustawodawca zagwarantował autonomię przepisom odnoszącym się do samorządowej procedury dyscyplinarnej, poprzez umieszczenie ich w odrębnej ustawie poświęconej radcom prawnym, można do ich wykładni i stosowania odpowiednio wykorzystywać prawnokarny dorobek doktryny oraz orzecznictwa.
Przykładem autonomicznej regulacji w systemie odpowiedzialności dyscyplinarnej radców prawnych są przepisy dotyczące kar i środków o charakterze represyjnym, które znajdują się przede wszystkim w art. 65 ustawy o r.pr. Katalog kar dyscyplinarnych orzekanych wobec radców prawnych jest dostosowany do specyfiki wykonywania tego zawodu i odbiega od katalogu kar w k.k. (chociaż należy odnotować, że niektóre cele kar dyscyplinarnych są zbliżone do funkcji, jakie mają na spełniać środki karne w k.k.).
W ustawie o r.pr. zwraca również uwagę brak przypisania poszczególnych rodzajów kar dyscyplinarnych do określonych przewinień dyscyplinarnych, co stanowi istotną odmienność względem regulacji kodeksowej[17^]. Można przypuszczać, że zamiarem ustawodawcy w tym zakresie było zapewnienie większej uznaniowości i elastyczności w procesie wymierzania kar dyscyplinarnych, co umożliwia branie pod uwagę całokształtu przedmiotowych i podmiotowych okoliczność faktycznych sprawy. Jednak równocześnie powstaje ryzyko dowolności oraz braku stabilności i jednolitości orzecznictwa dyscyplinarnego. Dlatego istotne jest wnikliwie i zindywidualizowane analizowanie we wszystkich sprawach zasadności i wysokości kar dyscyplinarnych.
Pobieżna analiza systemu kar dyscyplinarnych mogłaby prowadzić do wniosku, że ze względu na specyfikę postępowania dyscyplinarnego w sprawach radców prawnych jest on całkowicie odmienny od systemu kar przewidzianego w k.k. Taki wniosek nie jest wszakże uzasadniony, ponieważ mimo istotnych różnic występują w tym zakresie również podobieństwa. Przykładem jest – wobec braku odmiennej regulacji ustawowej – stosowanie w postępowaniu dyscyplinarnym dyrektyw wymiaru kar zapożyczonych z k.k. Powszechnie przyjmuje się stosowanie w szczególności dyrektyw ogólnego i indywidualnego sądowego wymiaru kary, zawartych w art. 53 § 1 i 2 k.k. Oczywiście zgodnie z regułą odpowiedniego stosowania norm kodeksowych, również te zasady wymagają dostosowania do charakteru postępowań dyscyplinarnych. Niemniej w orzecznictwie samorządowym wyraźnie wskazuje się, że sąd dyscyplinarny wymierzając karę powinien zważyć, aby była ona współmierna do stopnia zawinienia i społecznej szkodliwości czynu, odpowiadała społecznemu poczuciu sprawiedliwości oraz realizowała cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do sprawcy czynu zabronionego (zob. orzeczenie WSD z 23 kwietnia 2014 r., WO-112/2013).
Pozostając w obszarze problematyki wymierzania kar dyscyplinarnych, można wskazać, że przepisy dotyczące wymierzania kary łącznej, określone w art. 65¹ ustawy o r.pr., są odpowiednikiem regulacji zawartych w art. 85 i n. k.k., które dotyczą zasad orzekania kary łącznej w powszechnym systemie karnym. Wykorzystane pojęcia, mechanizmy, a nawet układ jednostek tekstu normatywnego ustawy o r.pr. wykazują istotne podobieństwa do regulacji kodeksowej.
Przykładem innej, na pozór całkowicie odrębnej od powszechnego systemu prawa karnego, instytucji zawartej w ustawie o r.pr., jest środek represyjny w postaci udzielenia przez dziekana rady okręgowej izby radców prawnych ostrzeżenia radcy prawnemu lub aplikantowi radcowskiego. Prima facie wydaje się, że ta instytucja, której poświęcono art. 66 ustawy o r.pr., jest na tyle specyficzna i dostosowana do uwarunkowań wykonywania zawodu radcy prawnego, że nie ma nic wspólnego z materialnym prawem karnym. Nic bardziej mylnego – zasadniczy aspekt związany z przesłankami stosowania tego środka pozostaje w wyraźnym funkcjonalnym związku z k.k. W ustaleniu elementów znamion czynu istotnych dla zakwalifikowania go jako przewinienia dyscyplinarnego mniejszej wagi, a w konsekwencji poprzestaniu na udzieleniu ostrzeżenia przez dziekana, pomocne są wytyczne zawarte w orzecznictwie karnym odnoszącym się do instytucji wypadku mniejszej wagi.
Instytucja ostrzeżenia dziekańskiego stanowi dobrą egzemplifikacją tezy postawionej w niniejszym artykule, że nawet przepisy o charakterze i funkcji stricte samorządowej zwarte w ustawie o r.pr., ze względu na represyjny charakter samej odpowiedzialności dyscyplinarnej należy wykładać i stosować w perspektywie prawnokarnej.
 
Niezależność procesu ustalania odpowiedzialności dyscyplinarnej
Autonomia, rozumiana jako niezależność prowadzenia postępowania dyscyplinarnego od zewnętrznych wpływów innych podmiotów, w tym organów administracji publicznej, jest niewątpliwie zasadniczą cechą samorządu zawodowego radców prawnych. Jest ona szczególnie istotna na pierwszym etapie prowadzenia postępowania dyscyplinarnego, gdyż – jak pokazuje praktyka – wiele ze spraw dyscyplinarnych kończy się w fazie in rem, nie osiągając etapu przedstawiania zarzutów konkretnej osobie. Doświadczenie wykonywania zawodu radcy prawnego oraz pogłębiona znajomość zasad etyki tego zawodu są bardzo przydatne do właściwego osądu sprawy, przede wszystkim przez organy dyscyplinarne, ale również samych zainteresowanych radców prawnych, którzy szczególnie na dalszych etapach postępowania dyscyplinarnego korzystają z prawa do obrony i domniemania niewinności.
Należy przy tym pamiętać, że dyscyplinarne orzecznictwo samorządowe jest poddane zewnętrznej kontroli sprawowanej przez SN w toku rozpoznawania kasacji od orzeczeń wydawanych w drugiej instancji przez WSD. Ta kompetencja SN została wyraźnie potwierdzona i uznana za zgodną z konstytucyjnym porządkiem prawnym w przywołanym już wcześniej wyroku TK w sprawie K 9/10, w którym analizowano tę kompetencję w szerszym zakresie podmiotowym, odnoszącym się oprócz radców prawnych do innych przedstawicieli zawodów prawniczych (adwokatów, notariuszy i prokuratorów), których procedury dyscyplinarne również przewidują możliwość kontroli merytorycznych rozstrzygnięć dyscyplinarnych przez SN.
Co jest warte odnotowania w kontekście przywołanego autonomicznego charakteru prowadzenia postępowań dyscyplinarnych radców prawnych, uprawnienie do wniesienia kasacji od orzeczeń WSD przysługuje na gruncie art. 62² ustawy o r.pr., oprócz stronom postępowania, także Prezesowi Krajowej Rady Radców Prawnych, Rzecznikowi Praw Obywatelskich oraz Ministrowi Sprawiedliwości. Dwa ostatnie z wymienionych organów mogą dzięki temu uprawnieniu, jako podmioty zewnętrzne względem samorządu zawodowego, czuwać nad wykonywaniem sądownictwa dyscyplinarnego przez radców prawnych. Na marginesie należy stwierdzić, że możliwość wniesienia kasacji dotyczy orzeczeń WSD (czyli spraw rozstrzyganych po wniesieniu – przez odpowiednio Głównego Rzecznika Dyscyplinarnego, rzecznika dyscyplinarnego lub ich zastępców – do sądu dyscyplinarnego wniosku o ukaranie radcy prawnego), a więc a contrario nie obejmuje postanowień (wydawanych w sprawach, w których sąd dyscyplinarny dokonywał kontroli postanowień rzecznika dyscyplinarnego o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub o umorzeniu postępowania). Ten pogląd jest ugruntowany w orzecznictwie SN, a dla jego potwierdzenia można przywołać postanowienia SN: z 29 października 2009 r., SDI 17/09, Legalis nr 303965; z 18 lipca 2007 r., SDI 9/07, Legalis nr 503629 oraz z 21 grudnia 2006 r., SDI 30/06, Legalis nr 518747.
 
Podsumowanie
Wśród zainteresowanych podmiotów, szczególnie zajmujących się na bieżąco problematyką postępowań dyscyplinarnych radców prawnych, pojawia się postulat de lege ferenda dotyczący całkowicie samodzielnego i odrębnego uregulowania tego postępowania, w oderwaniu od zasad prawa karnego. Przywoływana w takich przypadkach argumentacja jest związana z potrzebą odformalizowania tych procedur i zrezygnowania z części rygoryzmów właściwych dla postępowań karnych, a przenoszonych na grunt spraw dyscyplinarnych radców prawnych. Niezależnie od pewnych utrudnień o charakterze praktycznym, związanych z realizacją tego postulatu (chociażby w wymiarze konieczności podjęcia działań legislacyjnych), wydaje się, że istnieją inne zasadnicze względy natury prawno-gwarancyjnej przemawiające za pozostaniem przy obecnym modelu tych postępowań.
Przy zachowaniu daleko posuniętej (jednak nie absolutnej, o czym była mowa powyżej) niezależności prowadzenia postępowań dyscyplinarnych przez radców prawnych, szczególnie ważne jest dbanie o gwarancje dla osób, wobec których one się toczą. Jest to istotne ze względu na wyraźnie represyjny charakter tych postępowań, którego emanacją jest m.in. wysoki poziom dolegliwości orzekanych sankcji, które dotykają nie tylko zawodowej, ale również społecznej i osobistej sfery życia ukaranych radców prawnych.
Wydaje się, że standard zapewniony przez odpowiednie stosowanie w tym zakresie norm właściwych dla materialnego i procesowego prawa karnego daje rękojmię poszanowania takich praw jak: prawo do obrony, domniemanie niewinności, prawo do reprezentowania obwinionego przez obrońcę, prawo do odpowiadania przed niezwisłym sądem dyscyplinarnym, możliwość odwołania się od orzeczenia sądu dyscyplinarnego, przedawnienie ścigania i karalności przewinienia dyscyplinarnego oraz zatarcie kary dyscyplinarnej. Możliwość skorzystania z tych praw i innych instytucji procesu karnego została zagwarantowana poprzez odpowiednie stosowanie, na podstawie art. 74¹ ustawy o r.pr., wybranych przepisów k.p.k. oraz k.k. Jest ona również wpisana w systematykę i siatkę pojęciową ustawy o r.pr., która w wielu rozwiązaniach opiera się na założeniach zaczerpniętych z procesowego lub materialnego prawa karnego. Urzeczywistnienie tych uprawnień w procedurze dyscyplinarnej wymaga wiedzy z zakresu teorii i praktyki stosowania prawa karnego oraz znajomości specyfiki, a najlepiej doświadczenia w wykonywania zawodu radcy prawnego.
 
Mateusz Zreda
radca prawny w kancelarii prawnej Destrier
członek OIRP w Warszawie

---