Problematyka środków przymusu jest zagadnieniem niezmiernie szerokim. Wynika to przede wszystkim z roli, jaką pełnią one w rzeczywistości karnoprocesowej, jak również z zakresu podmiotów będących ich adresatami. Wbrew powszechnemu przekonaniu organy postępowania poprzez środki przymusu mogą oddziaływać nie tylko na oskarżonych/podejrzanych, lecz także na świadków, pełnomocników i obrońców, a nawet na podmioty niezwiązane bezpośrednio z toczącym się postępowaniem. Ramy tego opracowania nie pozwalają na szczegółowe omówienie poszczególnych środków przymusu, będzie to zatem syntetyczne omówienie najbardziej praktycznych zagadnień związanych z tą instytucją. W związku z wejściem w życie dnia 1 lipca 2015 r. gruntownej nowelizacji kodeksu postępowania karnego zaakcentowane zostały także najistotniejsze zmiany, które nie ominęły zagadnień związanych ze środkami przymusu.
 
Zatrzymanie
Zatrzymanie jest formą pozbawienia człowieka wolności, a zatem ma ścisły związek ze środkiem zapobiegawczym w postaci tymczasowego aresztowania. Zatrzymanie występuje w wielu postaciach, także poza ustawą procesową (m.in. w ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, ustawie z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, ustawie z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach). W kodeksie postępowania karnego występuje w dwóch postaciach: ujęcia obywatelskiego i zatrzymania „właściwego”.
Tzw. ujęcie obywatelskie regulowane w art. 243 § 1 kpk nie jest w istocie zatrzymaniem. Polega ono na ujęciu osoby na gorącym uczynku przestępstwa lub pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, a więc gdy czynu już dokonano, pościg zaś podejmowany jest natychmiast z jednoczesnym utrzymywaniem kontaktu wzrokowego za oddalającym się sprawcą, jeżeli ponadto zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jego tożsamości.[1] Ujęcia takiego może dokonać każdy, kto znalazł się we wskazanych wyżej okolicznościach, przy czym nie jest to prawny obowiązek takiej osoby, a jedynie jej uprawnienie. Podkreślić należy, iż dopiero z chwilą przekazania zatrzymanej w ten sposób osoby policji biec zaczynają terminy, o których mowa w art. 248 § 1 kpk.
Jeśli chodzi o procesowe zatrzymanie „właściwe”, to ten środek przymusu mogą stosować policja, prokurator i sąd.
Zatrzymanie „policyjne” dotyczy osoby podejrzanej, a zatem takiej, którą podejrzewa się o popełnienie przestępstwa, ale której nie przedstawiono jeszcze zarzutu. By zatrzymanie osoby mogło zostać uznane za legalne i zasadne, spełnione muszą być określone przesłanki. Oprócz przesłanki ogólnej (materialnej), jaką jest uzasadnione przypuszczenie, iż osoba zatrzymana popełniła przestępstwo, wystąpić musi jedna z przesłanek szczególnych, którymi są:

We wskazanych sytuacjach policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną. W art. 244 § 1b kpk wskazana została natomiast sytuacja, gdy policja ma obowiązek dokonania zatrzymania. Będzie to miało miejsce w sytuacji, gdy przestępstwo na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
Mimo że osoba zatrzymana nie jest formalnie stroną postępowania karnego (do momentu wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów lub przedstawienia zarzutu w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego), ustawa procesowa zapewnia jej jednak określone gwarancje. Podstawowymi są prawo do poinformowania o przyczynach zatrzymania, przysługujących prawach, w szczególności zaś prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego. Na żądanie zatrzymanego kontakt z adwokatem lub radcą prawnym powinien być mu umożliwiony niezwłocznie, podobnie o zatrzymaniu zawiadomić należy osobę najbliższą lub inną osobę wskazaną przez zatrzymanego oraz podmioty wymienione w art. 261 § 3 kpk[2].
Kluczowym jednak uprawnieniem zatrzymanego jest możliwość złożenia zażalenia do sądu, w którym skarżący może żądać zbadania zasadności, legalności oraz prawidłowości zatrzymania (art. 246 § 1 kpk). Siedmiodniowy termin na złożenie tego środka odwoławczego zaczyna biec od doręczenia zatrzymanemu protokołu zatrzymania[3]. Kontrola zasadności zatrzymania polega na ocenie zasadności dokonania tej czynności, przy uwzględnieniu okoliczności faktycznych konkretnej sprawy, a także zasady proporcjonalności. Kontrola legalności zatrzymania sprowadza się do dokonania oceny, czy jest ono zgodne z obowiązującym prawem. Wreszcie kontrola prawidłowości zatrzymania polega na ocenie sposobu wykonania czynności zatrzymania[4].
Wniesione zażalenie rozpoznawane jest niezwłocznie przez sąd rejonowy miejsca zatrzymania lub prowadzenia postępowania. Jeżeli po zatrzymaniu osoby prokurator decyduje się na wystąpienie z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, regułą jest łączne rozpoznawanie takiego wniosku i zażalenia na posiedzeniu w przedmiocie środka zapobiegawczego.
Jeśli chodzi o zatrzymanie „prokuratorskie”, to zwrócić należy uwagę, iż normujący tę instytucję przepis art. 247 kpk uległ zasadniczej zmianie z dniem 1 lipca 2015 r. Przede wszystkim nieaktualne stają się wątpliwości w zakresie podmiotu, wobec którego ten rodzaj zatrzymania może być stosowany. Aktualnie ustawodawca jednoznacznie wskazuje, że zatrzymanie to może być stosowane zarówno wobec osoby podejrzanej, jak i podejrzanego. W ramach nowelizacji prokurator ma możliwość zarządzenia zatrzymania gdy:

Nowością jest zaakcentowanie w § 4 art. 247 kpk potrzeby niezwłocznego przeprowadzenia z udziałem zatrzymanego czynności wymienionych wyżej w tiret pierwsze.
Zatrzymanego należy natychmiast zwolnić, gdy ustanie przyczyna zatrzymania, a także jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przez uprawniony organ nie zostanie on przekazany do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Zatrzymanego należy także zwolnić na polecenie sądu lub prokuratora. Czasokres zatrzymania może ulec wydłużeniu o kolejne 24 godziny w sytuacji przekazania osoby zatrzymanej do dyspozycji sądu z wnioskiem o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania. 
 
Środki zapobiegawcze
Wśród środków przymusu środki zapobiegawcze stanowią grupę o chyba największym znaczeniu praktycznym, należą one także do najbardziej kontrowersyjnych z racji zakresu ingerencji w prawa i wolności jednostki.
Przystępując do omawiania tego zagadnienia, stwierdzić należy, iż nowelizację kodeksu postępowania karnego w odniesieniu do środków zapobiegawczych należy uznać za dość poważną. Gruntownie został zmieniony bowiem tryb postępowania, w tym środki zaskarżenia, korekty dotyczą także przesłanek stosowania środków zapobiegawczych, zakazów stosowania tymczasowego aresztowania, wreszcie określenia maksymalnych terminów stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego.
Niewątpliwie część tych zmian związana jest z treścią rozstrzygnięć, które zapadały w ostatnim czasie w Europejskim Trybunale Praw Człowieka w Strasburgu w związku z rozpoznaniem skarg indywidualnych kierowanych przeciwko Polsce. Za bardzo poważny uznano w szczególności problem długotrwałości stosowania tymczasowego aresztowania, wskazując, iż ma on w naszym kraju charakter strukturalny (Kauczor przeciwko Polsce, § 60). Trybunał dostrzegł potrzebę sięgnięcia przez stronę polską po środek generalny w ramach krajowego porządku prawnego w celu położenia kresu naruszeniom stwierdzanym przez ten organ.
Praktyka Trybunału wymusiła na ustawodawcy zmiany związane m.in. z treścią decyzji procesowych w przedmiocie środków zapobiegawczych. W swych orzeczeniach Trybunał wielokrotnie wskazywał, że uzasadnienie postanowienia o przedłużeniu tymczasowego aresztowania nie powinno się ograniczać do powtórzenia zwrotów ustawowych, lecz przytaczać argumenty wskazujące na to, że nadal istnieją podstawy do stosowania tymczasowego aresztowania i nie było możliwym zwolnienie takiej osoby w zakreślonym wcześniej terminie (m.in. Pyrak przeciwko Polsce, § 47, Oleksy przeciwko Polsce, § 29). W przypadku stosowania przez polskie sądy argumentacji w tej niewłaściwej formule Trybunał uznawał, że władze nie przedstawiły odpowiednich i wystarczających podstaw aresztowania i to nawet wówczas, gdy okoliczności sprawy w sposób oczywisty wskazywały na potrzebę izolowania osoby. Takie podejście Trybunału skutkowało rozstrzygnięciami niekorzystnymi dla Polski. Trybunał podkreślał także, iż decyzje o zastosowaniu lub kontynuacji tymczasowego aresztowania winny zawierać w swym uzasadnieniu rozważania na temat możliwości zastosowania innych środków oraz przyczyn rezygnacji z ich zastosowania.
 
Przechodząc do katalogu środków zapobiegawczych, wskazać należy, iż nie uległ on zasadniczym zmianom. Aktualnie są to:

Jeśli chodzi o właściwość organów postępowania, to w postępowaniu przygotowawczym środki zapobiegawcze za wyjątkiem tymczasowego aresztowania stosuje prokurator, natomiast na etapie postępowania jurysdykcyjnego organem stosującym jest sąd. W przypadku tymczasowego aresztowania niezależnie od etapu postępowania karnego organem właściwym do orzekania w tym przedmiocie będzie sąd. W postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora orzekał w tym przedmiocie będzie sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, a w wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy. Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy.
Wszystkie bez wyjątku środki zapobiegawcze mogą być stosowane tylko w ściśle określonych sytuacjach. Ogólne przesłanki stosowania środków zapobiegawczych normuje art. 249 § 1 kpk, wskazując, iż sięgnięcie po nie może mieć miejsce w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego[5] nowego, ciężkiego przestępstwa, przy czym zachodzić musi duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Jedna z wymienionych przesłanek „celowych” oraz podstawa dowodowa muszą wystąpić łącznie. Dodatkowo możliwość sięgnięcia po jeden ze środków zapobiegawczych warunkowany jest wystąpieniem jednej z przesłanek szczególnych wymienionych w art. 258 § 1 i § 3 kpk. Są to:

Wydaje się, że aktualnie swój samodzielny byt utraciła przesłanka szczególna definiowana w art. 258 § 2 kpk, ustawodawca powiązał bowiem grożącą oskarżonemu czy wymierzoną nieprawomocnie surową karę pozbawienia wolności z obawami utrudniania prawidłowego toku postępowania, o których mowa w § 1 tego artykułu. Aktualnie zatem wobec oskarżonego, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo którego sąd pierwszej instancji skazał na karę pozbawienia wolności wyższą niż 3 lata[6], obawy utrudniania prawidłowego toku postępowania, o których mowa w § 1, uzasadniające stosowanie środka zapobiegawczego, mogą wynikać także z surowości grożącej oskarżonemu kary. Zmiana ta oznacza, że w chwili obecnej to organ wnioskujący, jak i orzekający w przedmiocie środka zapobiegawczego będzie musiał wykazać, czy uzasadnić, w jaki sposób grożąca lub orzeczona nieprawomocnie kara pozbawienia wolności wpływa na zaistnienie obaw wskazanych w art. 258 § 1 kpk.

Tymczasowe aresztowanie
Tymczasowe aresztowanie jest najpoważniejszym, najgłębiej ingerującym w sferę wolności jednostki środkiem zapobiegawczym. Dla jednych, z racji izolacji domniemanego sprawcy przestępstwa stanowi najdoskonalszą formę zapewnienia niezakłóconego biegu postępowania, dla innych stanowi złamanie zasady domniemania niewinności czy antycypację kary pozbawienia wolności. Z racji swej doniosłości środek zapobiegawczy w tej formie podlegać musi dalej idącym ograniczeniom niż to ma miejsce w przypadku pozostałych środków.
Katalog tych ograniczeń w nowym brzmieniu ustawy procesowej uległ wydatnemu poszerzeniu. Jednym z nich jest wprowadzona w art. 249a kpk podstawa dowodowa związana z orzekaniem w przedmiocie tymczasowego aresztowania. Zgodnie z jego treścią podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania mogą stanowić jedynie ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy. Oznacza to, że obecnie zarówno podejrzany, jak i jego obrońcy mają możliwość zapoznania się z materiałem dowodowym stanowiącym podstawę wystąpienia prokuratora. We wcześniejszym stanie prawnym nie zawsze było to możliwe. Rozwiązanie to znacząco wzmacnia zatem pozycję oskarżonego w toku procedowania w przedmiocie izolacyjnego środka zapobiegawczego.
Kolejna zmiana dotyczy treści wniosku prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Zgodnie z nowym art. 250 § 2a kpk w piśmie tym należy wymienić dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo, okoliczności przemawiające za istnieniem zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa oraz określonej podstawy stosowania tego środka zapobiegawczego i konieczności jego stosowania. Przeniesienie do regulacji kodeksowej zapisu z § 196 nieobowiązującego już Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury[7] z pewnością przyczyni się do poprawy jakości tych wystąpień i podniesie ich wartość merytoryczną.
W ślad za zmianą dotyczącą treści pisma inicjującego procedowanie w przedmiocie tymczasowego aresztowania nastąpiła też korekta dotycząca uzasadnienia decyzji w przedmiocie środka zapobiegawczego. Należy zaznaczyć, iż zmieniony przepis art. 251 § 3 kpk ma charakter uniwersalny, odnoszący się do wszystkich środków zapobiegawczych. Zgodnie z nim uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu każdego środka zapobiegawczego powinno zawierać przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa, wykazanie okoliczności wskazujących na istnienie zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa w razie niezastosowania środka zapobiegawczego oraz określonej podstawy jego zastosowania i potrzeby zastosowania danego środka. W wypadku tymczasowego aresztowania sąd powinien nadto wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego.
Wzmocnieniu pozycji oskarżonego służyć ma również zmiana w zakresie art. 249 § 5 kpk. Przepis ten przewiduje jeden z przypadków obrońcy ad hoc – wyznaczanego na żądanie oskarżonego w związku z procedowaniem w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie izolacyjnego środka zapobiegawczego. Podkreślić należy, iż obrońca wyznaczany jest tylko do tej czynności i jego rola kończy się po rozpoznaniu środka odwoławczego na decyzję sądu o zastosowaniu, ewentualnie przedłużeniu tymczasowego aresztowania.
Jak wyżej wspomniano, stosowanie tymczasowego aresztowania napotyka dalej idące ograniczenia niż ma to miejsce w przypadku wolnościowych środków zapobiegawczych. Art. 259 § 1 kpk wskazuje, że jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:

Izolacyjnego środka zapobiegawczego nie stosuje się także wtedy, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia, jak również w sytuacji, gdy przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą dwóch lat. Ograniczenia tu wymienione nie mają jednak zastosowania, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.
Środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania jest reglamentowany przez ustawodawcę, także gdy chodzi o długość jego stosowania. I tak w postępowaniu przygotowawczym sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż trzy miesiące. W niektórych przypadkach okres ten może, a niekiedy wręcz musi, być krótszy. Dotyczyć to będzie sytuacji, gdy zachodzą warunki do prowadzenia postępowania przygotowawczego w formie dochodzenia (które przecież winno być ukończone w ciągu dwóch miesięcy), a jednocześnie prokurator wystąpi z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie podejrzanego. Orzekanie środka zapobiegawczego na czas dłuższy niż ustawowy okres dochodzenia byłoby niedopuszczalne.  
Zasadą jest, że łączny czas tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym nie może przekroczyć 12 miesięcy, a do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć dwóch lat. Przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający wskazane terminy może dokonać sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo. Ustawodawca ograniczył jednak tę możliwość do sytuacji związanych z zawieszeniem postępowania karnego, gdy dokonywane są czynności zmierzające do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego, wykonywane są czynności dowodowe w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju, a także gdy oskarżony celowo przewleka postępowanie. Mimo zaistnienia tego typu sytuacji procesowej przedłużenie nie jest dopuszczalne w postępowaniu przygotowawczym, gdy kara realnie grożąca oskarżonemu za zarzucane mu przestępstwo nie przekroczy trzech lat pozbawienia wolności, a w postępowaniu jurysdykcyjnym, gdy prognozowana kara nie przekroczy pięciu lat pozbawienia wolności, chyba że konieczność takiego przedłużenia jest spowodowana celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.
Decyzje w przedmiocie tymczasowego aresztowania, podobnie jak w przypadku pozostałych środków zapobiegawczych, są zaskarżalne na zasadach ogólnych, chyba że ustawa stanowi inaczej. Najistotniejszym wyjątkiem będzie tu skarżenie postanowień prokuratora – właściwym do rozpoznania zażalenia będzie sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.
 
Poręczenie
Najpoważniejszym środkiem zapobiegawczym o charakterze wolnościowym jest niewątpliwie poręczenie majątkowe. Powyższe wynika z przedmiotu poręczenia, którym są pieniądze, papiery wartościowe, zastaw lub hipoteka.
Ponieważ nie jest to izolacyjny środek zapobiegawczy, postanowienie w tym przedmiocie w postępowaniu przygotowawczym wydać może prokurator, w postępowaniu jurysdykcyjnym wydaje je sąd. W decyzji procesowej należy określić wysokość, rodzaj i warunki poręczenia majątkowego, a w szczególności termin złożenia przedmiotu poręczenia. Miarkując wysokość poręczenia majątkowego, organ procesowy bierze pod uwagę sytuację materialną tak oskarżonego, jak i osoby składającej poręczenie majątkowe, wysokość wyrządzonej przestępstwem szkody oraz charakter popełnionego czynu.
Przyjęcie poręczenia odbywa się na posiedzeniu, na którym osobę składającą poręczenie poucza się o jego obowiązkach, w szczególności o konsekwencjach związanych z ucieczką bądź ukryciem się oskarżonego, ewentualnie utrudnianiem postępowania karnego w inny sposób. Konsekwencje te są daleko idące, bo w sytuacji ucieczki lub ukrycia się oskarżonego wiążą się z obligatoryjnym przepadkiem przedmiotu poręczenia lub ściągnięciem sumy poręczenia, w przypadku zaś utrudniania postępowania w inny sposób istnieje możliwość takiego przepadku.
Nowym rozwiązaniem o fakultatywnym charakterze przyjętym przez ustawodawcę jest możliwość częściowego przepadku lub ściągnięcia wartości majątkowych stanowiących przedmiot poręczenia. Decydując się na takie rozwiązanie, organ procesowy zmuszony jest wówczas zastosować wobec oskarżonego inny jeszcze środek zapobiegawczy (z wyjątkiem tymczasowego aresztowania), z uwzględnieniem wymogów proporcjonalności wskazanych w art. 258 § 4 kpk. Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy nowelizującej, „takie rozwiązanie sprzyjać będzie lepszemu wywiązywaniu się poręczyciela ze swych obowiązków, gdyż utraciłby on tylko część sum poręczenia, dbałby zatem bardziej o to, by nie utracić reszty, a więc i o to, aby sam oskarżony, za którego poręczył, wywiązywał się ze swych obowiązków procesowych. To samo odnieść należy i do oskarżonego, gdyby to on wyłożył sumę poręczenia”.
Poręczenie majątkowe ustaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku skazującego na karę inną niż bezwzględna kara pozbawienia wolności, w tym ostatnim przypadku datą ustania poręczenia będzie chwila rozpoczęcia odbywania kary pozbawienia wolności, czyli w praktyce stawiennictwo skazanego w zakładzie karnym (art. 269 § 2 kpk).
Poręczyciel majątkowy może zawsze cofnąć poręczenie złożone za oskarżonego. Jednakże to cofnięcie staje się skuteczne dopiero z chwilą przyjęcia nowego poręczenia majątkowego, zastosowania innego środka zapobiegawczego lub odstąpienia od stosowania poręczenia.
Środkiem zapobiegawczym o zdecydowanie mniejszej dolegliwości (zwłaszcza dla poręczającego), ale także o mniejszym znaczeniu praktycznym, jest poręczenie społeczne i poręczenie osoby godnej zaufania. Aktualnie może go udzielić pracodawca, u którego oskarżony jest zatrudniony, kierownictwo szkoły lub uczelni, których oskarżony jest uczniem lub studentem, zespół, w którym oskarżony pracuje lub uczy się, organizacja społeczna, której oskarżony jest członkiem oraz osoba godna zaufania.
W przypadku tej formy poręczenia obowiązki poręczającego ograniczają się w praktyce do niezwłocznego powiadomienia sądu lub prokuratora o wiadomych mu poczynaniach oskarżonego, zmierzających do uchylenia się od obowiązku stawienia się na wezwanie lub do utrudniania w inny bezprawny sposób postępowania. Jeśli chodzi o konsekwencje związane z niewywiązywaniem się oskarżonego z obowiązków procesowych, organ procesowy wzywa podmiot składający poręczenie do złożenia wyjaśnień dotyczących wykonywania obowiązków poręczyciela w związku ze stwierdzonym zaniedbaniem obowiązków wynikających z poręczenia.
 
Pozostałe środki zapobiegawcze
Z grupy pozostałych, wolnościowych środków zapobiegawczych środkiem o największym znaczeniu praktycznym jest dozór policji. Osoba oddana pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań nałożonych na niego w postanowieniu prokuratora lub sądu. Te mogą polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego[8] w określonych odstępach czasu, zawiadamiania organu dozorującego o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, zakazie zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość, zakazie przebywania w określonych miejscach oraz na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru.
Pomimo że ustawodawca wprost nie precyzuje konsekwencji niestosowania się przez oddanego pod dozór do wymagań określonych w postanowieniu, poza niezwłocznym  zawiadomieniem o tym sądu lub prokuratora, który wydał postanowienie, te mogą być daleko idące. Przede wszystkim organ procesowy winien rozważyć konieczność zastosowania adekwatnego do sytuacji procesowej środka zapobiegawczego, także w jego izolacyjnej postaci, skoro środek wolnościowy nie jest w stanie zabezpieczyć prawidłowego toku postępowania karnego.
Kolejnym, relatywnie nowym, środkiem zapobiegawczym jest nakaz okresowego opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Można go zastosować na wniosek policji lub z urzędu, w sytuacji gdy czyn, którego dotyczy postępowanie, został popełniony z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a równocześnie zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
W sytuacji gdy policja dokona zatrzymania osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej i jednocześnie zachodzi uzasadniona obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby (art. 244 § 1a kpk), ustawodawca nakazuje niezwłoczne procedowanie w zakresie wniosku policji o zastosowanie tego środka zapobiegawczego ? prokurator winien rozpoznać go przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania osoby.
Należy podkreślić, iż jest to jedyny (obok tymczasowego aresztowania) środek zapobiegawczy, który jest limitowany terminem. Organ procesowy stosuje go na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, a jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy na wniosek prokuratora może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż trzy miesiące.
Art. 276 kpk normuje środek zapobiegawczy polegający na zawieszeniu oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazaniu powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów. Środek ten w zasadzie ma procesowy charakter, choć w przypadku nakazu powstrzymywania się od prowadzenia pojazdów bardziej wyraźny staje się walor prewencyjny tego środka. Warto podkreślić, iż pracownik zawieszony w czynnościach służbowych na podstawie art. 276 kpk nie ma prawa do wynagrodzenia przewidzianego w art. 81 § 1 kp[9].
Ostatnim z katalogu wolnościowych środków zapobiegawczych jest zakaz opuszczania przez oskarżonego kraju, który może być połączony z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem wydania takiego dokumentu. Najczęściej jest to środek, który stosuje się łącznie z innymi wolnościowymi środkami zapobiegawczymi. Podkreślić trzeba, iż zakaz ten może być stosowany zarówno wobec obywatela polskiego, jak i cudzoziemca. Sporną pozostaje natomiast kwestia zatrzymania paszportu wobec cudzoziemca, choć dopuszcza się jego tymczasowe zatrzymanie[10].
 
Poszukiwanie oskarżonego, list gończy
Rozdział 29 kodeksu postępowania karnego normuje dwie instytucje związane z ustalaniem pobytu osób pozostających w zainteresowaniu organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. W sytuacji gdy miejsce pobytu oskarżonego lub osoby podejrzanej nie jest znane, w zależności od stadium postępowania prokurator lub sędzia zarządza poszukiwanie takiej osoby. Tego typu zarządzenia wydaje się w sytuacji, gdy organ procesowy nie dostrzega jeszcze potrzeby sięgania po środki zapobiegawcze, zwłaszcza w izolacyjnej postaci. 
Z kolei list gończy jest środkiem przymusu bardzo ściśle związanym z tymczasowym aresztowaniem. Sięgnięcie po niego wymagać będzie wydania postanowienia przez sąd lub prokuratora, a może to mieć miejsce w sytuacji, gdy oskarżony, wobec którego zastosowano tymczasowy areszt, ukrywa się przed organami ścigania lub wymiaru sprawiedliwości.
Jakkolwiek zasadą jest przesłuchanie oskarżonego przed zastosowaniem środka zapobiegawczego (art. 249 § 3 kpk), ustawodawca pozwala w sytuacji ukrywania się oskarżonego wydać postanowienie o tymczasowym aresztowaniu bez względu na to, czy takie przesłuchanie nastąpiło. Pamiętać należy, iż w stosunku do takiej osoby musi być jednak wydane postanowienie o przedstawieniu zarzutów. W praktyce takie sytuacje mają miejsce w postępowaniu przygotowawczym, gdy prokurator, chcąc wydać list gończy za ukrywającym się podejrzanym, występuje o zastosowanie wobec niego tymczasowego aresztowania na 7 lub 14 dni.
Dostrzegając praktyczną stronę tego zjawiska, ustawodawca uzupełnił art. 279 kpk o nowy § 3. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu w razie ujęcia i zatrzymania osoby ściganej listem gończym należy niezwłocznie doprowadzić ją do sądu, który wydał postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, w celu rozstrzygnięcia przez sąd o utrzymaniu, zmianie lub uchyleniu tego środka, chyba że prokurator po przesłuchaniu zatrzymanego zmienił już środek zapobiegawczy lub uchylił tymczasowe aresztowanie.
 
List żelazny
List żelazny jest dokumentem mającym na celu zagwarantowanie podejrzanemu (oskarżonemu) odpowiadanie z wolnej stopy w zamian za to, że zastosuje się on do wynegocjowanych z właściwym miejscowo sądem okręgowym warunków. Ramy negocjacyjne ustawodawca zakreślił, dość wąsko ograniczając je do terminu stawiennictwa i ewentualnie warunków poręczenia majątkowego (art. 283 § 1 kpk).
Do wydania listu żelaznego konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek: pobytu podejrzanego (oskarżonego) za granicą, złożenia oświadczenia w przedmiocie stawienia się do sądu lub do prokuratora w oznaczonym terminie pod warunkiem odpowiadania z wolnej stopy (art. 281 kpk).
Nie jest negatywną przesłanką ustawową wydania listu żelaznego stosowanie w tej lub innej toczącej się przeciwko temu podejrzanemu sprawie tymczasowego aresztowania. Niemniej jednak za niedopuszczalnością równoległego stosowania tych środków przymusu przemawia charakter obu instytucji, w rezultacie czego, tak długo dopóki środki o charakterze izolacyjnym są stosowane wobec podejrzanego, nie sposób połączyć ich z zastosowaniem instytucji, która ze swej istoty zapewnić ma podejrzanemu możliwość pozostawania na wolności (por. m.in. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 30 kwietnia 2014 r. II AKz 253/14). Powyższe założenie w znacznym stopniu ogranicza praktyczny wymiar tej instytucji, albowiem zasadą jest, w przypadku spraw, gdzie poszukuje się podejrzanych, stosowanie izolacyjnego środka zapobiegawczego. W takich sytuacjach obrońca winien uprzednio wyjednać u organu, przed którym aktualnie toczy się postępowanie (sąd, prokurator), rezygnację ze stosowania tymczasowego aresztowania.
Zgodnie z art. 282 § 1 kpk list żelazny zapewnia oskarżonemu pozostawanie na wolności aż do prawomocnego ukończenia postępowania, jeżeli oskarżony:
1)    będzie się stawiał w oznaczonym terminie na wezwanie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym ? także na wezwanie prokuratora,
2)    nie będzie się wydalał bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju,
3)    nie będzie nakłaniał do fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób starał się utrudniać postępowanie karne.
Naruszenie któregoś z tych warunków nakłada na właściwy miejscowo sąd okręgowy obowiązek odwołania listu żelaznego.
Warto zaznaczyć, że od dnia 17 lutego 2014 r. postanowienie o odmowie wydania listu żelaznego jest zaskarżalne (art. 284 § 2 kpk).
 
Kary porządkowe
Kary porządkowe mają na celu wymuszenie określonego zachowania się w toku postępowania karnego osób, na których ciążą przewidziane w prawie karnym procesowym obowiązki[11]. Katalog kar porządkowych jest szeroki, równie szeroko ukształtowany został krąg podmiotów władczego oddziaływania organów procesowych. Aktualnie organy procesowe mają do dyspozycji następujące kary:

Postanowienia o ukaraniu karami porządkowymi są zaskarżalne. Organ, który stosował kary lub wnioskował o ich zastosowanie, powinien także uchylić je z urzędu: karę pieniężną, jeżeli ukarany dostatecznie usprawiedliwi swoje niestawiennictwo lub samowolne oddalenie, zaś aresztowanie, jeżeli osoba aresztowana spełni obowiązek albo postępowanie przygotowawcze lub postępowanie w danej instancji ukończono. Należy podkreślić, iż złożenie zażalenia na karę porządkową aresztu wstrzymuje wykonanie postanowienia o aresztowaniu.
Karę porządkową pieniężną stosuje się także wobec osoby, która bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznania, wykonania czynności biegłego, tłumacza lub specjalisty, złożenia przyrzeczenia, wydania przedmiotu, dopełnienia obowiązków poręczyciela albo spełnienia innego ciążącego na niej obowiązku w toku postępowania, jak również do przedstawiciela lub kierownika instytucji, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej obowiązanej udzielić pomocy organowi prowadzącemu postępowanie karne, która bezpodstawnie nie udziela pomocy w wyznaczonym terminie.
 
Zabezpieczenie majątkowe
Ostatnim z katalogu środków przymusu jest zabezpieczenie majątkowe. Celem tej instytucji jest zagwarantowanie wykonania przyszłego orzeczenia przez zabezpieczenie na mieniu oskarżonego.
Sięgnięcie przez organ procesowy po ten środek przymusu możliwe jest w sytuacji, gdy oskarżonemu zarzucono popełnienie przestępstwa, za które można orzec grzywnę lub świadczenie pieniężne albo w związku z którym można orzec przepadek lub środek kompensacyjny. Od 1 lipca 2015 r. ustawodawca wprowadził dodatkową przesłankę zabezpieczenia majątkowego w postaci ustalenia, że zachodzi uzasadniona obawa, iż bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w zakresie wskazanej kary, świadczenia pieniężnego, przepadku lub środka kompensacyjnego będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.
Zobowiązanym z tytułu zabezpieczenia majątkowego nie musi być sam oskarżony. Zgodnie z art. 291 § 2 kpk zabezpieczenie wykonania orzeczenia przepadku może nastąpić również na mieniu osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, jeżeli okoliczności sprawy wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony przeniósł na taki podmiot faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa. Powyższe nie będzie jednak możliwe w sytuacji, gdy zainteresowana osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem uzyskania składników majątkowych będących w zainteresowaniu prokuratora czy sądu.
Natomiast tylko na mieniu oskarżonego dopuszczalne jest zabezpieczenie wykonania orzeczenia o kosztach sądowych, choć także w tym przypadku zachodzić musi uzasadniona obawa, że bez takiego zabezpieczenia wykonanie orzeczenia w tym zakresie będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione.       
Organem właściwym do wydania postanowienia w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego jest, w zależności od stadium postępowania, prokurator lub sąd. Na postanowienie w tym przedmiocie służy zażalenie.
Jeśli chodzi o treść postanowienia, to określa się w nim kwotowo zakres i sposób zabezpieczenia. Odnosić się on musi do rozmiaru możliwej do orzeczenia w okolicznościach danej sprawy grzywny, środków karnych, przepadku lub środków kompensacyjnych. Rozmiar zabezpieczenia powinien odpowiadać jedynie potrzebom tego, co ma zabezpieczać. Wymóg kwotowego określenia zabezpieczenia nie dotyczy zabezpieczenia na zajętym przedmiocie podlegającym przepadkowi, jako pochodzącym bezpośrednio z przestępstwa lub służącym albo przeznaczonym do jego popełnienia.
Kolejna regulacja o gwarancyjnym charakterze dotyczy konieczności niezwłocznego uchylenia tego środka przymusu w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie choćby w części.
Strona zobowiązana może w każdym czasie wnioskować o zwolnienie przedmiotu (przedmiotów) zabezpieczenia, wykazując chociażby brak uzasadnionej obawy, iż wykonanie orzeczenia w zakresie rozstrzygnięć o majątkowym charakterze będzie niemożliwe albo znacznie utrudnione. Natomiast z mocy samego prawa zabezpieczenie upada, gdy nie zostaną prawomocnie orzeczone kary, środki karne i obowiązki o majątkowym charakterze, a powództwo o te roszczenia nie zostanie wytoczone przed upływem trzech miesięcy od daty uprawomocnienia się orzeczenia. Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na dalsze zawężenie tego zagadnienia do sytuacji, gdy orzeczona w wyroku kara grzywny czy też środek karny nie jest tożsamy z tym, który był wymieniony ? jako przedmiot zabezpieczenia ? w postanowieniu o zastosowaniu tego środka przymusu. Oznacza to, że w sytuacji, gdy w postanowieniu o zabezpieczeniu wymieniono tylko grzywnę, a w wyroku takiej kary nie wymierzono, orzeczono natomiast środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody (niewymieniony w postanowieniu o zabezpieczeniu), to zabezpieczenie upadnie także w takiej sytuacji[14].
Na koniec należy jeszcze raz zaznaczyć, iż przedstawione wyżej zagadnienia dotyczące środków przymusu mają charakter raczej przeglądu tych instytucji procesowych niż szczegółowego opracowania. Celem autora było przybliżenie czytelnikowi podstawowych zagadnień związanych ze stosowaniem przepisów traktujących o środkach przymusu, praktyczne zetknięcie z nimi niewątpliwie wymagać będzie pogłębienia znajomości tej tematyki.   
 
Maciej Gruszczyński
sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie

---