opublikowano: 2014-09-09 przez: Mika Ewelina

Typy blokady rachunku bankowego

Blokada rachunku bankowego oznacza stan, w którym uniemożliwiono posiadaczowi rachunku dostęp do środków zaewidencjonowanych na zablokowanym rachunku. Od strony technicznej blokada następuje przez dokonanie w systemie informatycznym banku operacji, zgodnie z którą dyspozycje posiadacza dotyczące wypłaty gotówki lub złożenia innego zlecenia płatniczego (np. polecenia przelewu)[1] nie mogą być zrealizowane: ani manualnie, ani za pomocą bankowości elektronicznej.
W praktyce bankowej występuje kilkadziesiąt typów blokady rachunku. W pewnym uproszczeniu można je podzielić na trzy zasadnicze grupy: 1) blokady związane z przeprowadzeniem transakcji płatniczej, 2) blokady wynikające z zajęcia rachunku w postępowaniu egzekucyjnym albo innego rodzaju decyzji uprawnionego organu władzy państwowej (np. postanowienia prokuratora), 3) blokady o charakterze zabezpieczającym[2].
Najliczniejszą grupę stanowią blokady, które są dokonywane w następstwie złożenia przez użytkownika (płatnika lub odbiorcę)[3] zlecenia płatniczego odnośnie do środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym. Takie blokady mogą występować m.in. w następujących sytuacjach:

• złożenie zlecenia płatniczego z przyszłą datą wykonania,

• zapłata kartą płatniczą (po autoryzacji i autentykacji transakcji, ale przed jej rozliczeniem),

• potwierdzenie czeku przez bank.

Przedmiotem niniejszego artykułu są tylko blokady rachunku bankowego należące do trzeciej grupy: blokady o charakterze zabezpieczającym (tzw. blokady autonomiczne)[4]. Wyróżnia je funkcja – wzmocnienie pozycji prawnej wierzyciela na wypadek, gdyby dłużnik nie wykonał lub nienależycie wykonał zabezpieczone zobowiązanie. W takiej sytuacji zablokowane środki na rachunku bankowym mają stanowić źródło zaspokojenia interesu wierzyciela[5].

Blokada rachunku bankowego jako zabezpieczenie wierzytelności

W polskim prawie nie obowiązuje zamknięty katalog zabezpieczeń[6]. Uczestnicy obrotu mogą wykorzystywać wiele rozmaitych instrumentów prawnych w celu zabezpieczenia wierzytelności, korzystając z ogólnej zasady autonomii woli w prawie cywilnym, której przejawem w dziedzinie prawa zobowiązań jest zasada swobody umów proklamowana w art. 353¹ k.c.
Posiadacz rachunku bankowego zasadniczo swobodnie dysponuje środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku (art. 50 ust. 1 zd. 1 p.b.[7]). Podstawą prawną blokady rachunku bankowego jest art. 50 ust. 1 zd. 2 p.b., zgodnie z którym – w drodze wyjątku od zasady ogólnej – w umowie z bankiem mogą być zawarte postanowienia ograniczające swobodę posiadacza odnośnie do dysponowania środkami zaewidencjonowanymi na rachunku[8]. Korzystając z wolności kontraktowania, strony mogą nadać blokadzie charakter zabezpieczający[9].
Blokada rachunku bankowego jest zabezpieczeniem nieakcesoryjnym (na płaszczyźnie podmiotowej, czasowej oraz treści)[10]. W prawie polskim nie występują przepisy, które uzależniałaby normatywnie uprawnienia wierzyciela wynikające z blokady od zabezpieczonej wierzytelności. Na przykład wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności nie powoduje automatycznie ustania blokady, jeśli takiego skutku strony nie przewidziały w umowie stanowiącej podstawę prawną tej blokady[11]. Wierzyciel zasadniczo może skorzystać z zablokowanych środków pieniężnych, gdy zabezpieczona wierzytelność stanie się wymagalna, ale – zgodnie z zasadą swobody umów – strony mogą przyznać wierzycielowi uprawnienie do wykonania zabezpieczenia na etapie wcześniejszym, np. po wystąpieniu przypadku naruszenia umowy, z której wynika zabezpieczona wierzytelność (z pewnymi ograniczeniami odnośnie do relacji z konsumentem)[12].
Jeżeli blokadę zakłada się na określonym rachunku bankowym, obejmuje ona wszelkie środki pieniężne aktualnie zaewidencjonowane na takim rachunku oraz wpływające na rachunek w przyszłości, a także naliczone odsetki. Taka blokada nie ma oznaczonej kwoty maksymalnej. W praktyce występuje również druga postać blokady, w której strony wyznaczają pułap zablokowanych środków. Posiadacz rachunku ponosi wtedy odpowiedzialność do z góry oznaczonej sumy. W takiej sytuacji w praktyce dość często banki dokonują przeksięgowania zablokowanej sumy środków pieniężnych z rachunku bankowego na rachunek wewnętrzny banku (tzw. rachunek przejściowy). Ta operacja ma charakter tylko techniczny bez wpływu na układ praw i obowiązków stron. Mimo przeksięgowania zablokowane środki nadal są objęte umową rachunku bankowego.
Blokadę rachunku bankowego można ustanowić na czas oznaczony lub nieoznaczony. W tym drugim przypadku – stosownie do postanowień umowy – do zniesienia blokady jest konieczna zgoda wierzyciela lub łączna dyspozycja posiadacza rachunku oraz wierzyciela. Wygaśnięcie blokady można także uzależnić od wystąpienia zdarzenia przyszłego i niepewnego (warunek rozwiązujący; zob. art. 89 k.c.).
Nie ma znaczenia rodzaj rachunku, na którym mają być zablokowane środki pieniężne[13]. Może to być m.in. rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy, rachunek lokaty terminowej. Blokada jest z reguły wpisana w konstrukcję rachunku powierniczego (art. 49 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 59 p.b.). Zablokowany może być zarówno rachunek prowadzony w złotych, jak i w walucie obcej.

Układ podmiotowy stosunków prawnych

W przypadku blokady rachunku bankowego układ podmiotowy stosunków prawnych może przedstawiać się rozmaicie[14].
W najprostszym wariancie wierzycielem jest bank, który prowadzi dla posiadacza – dłużnika rachunek bankowy, na którym ma zostać ustanowiona blokada. Występują wtedy dwa podmioty: 1) bank (wierzyciel – beneficjent blokady) oraz 2) posiadacz rachunku (dłużnik). Podmioty te łączą dwa stosunki prawne: 1) stosunek, z którego wynika zabezpieczona wierzytelność (np. stosunek kredytowy), a także 2) stosunek rachunku bankowego objętego blokadą.
Znacznie częstszy w praktyce jest wariant, w którym wierzyciel jest inną osobą niż bank prowadzący zablokowany rachunek. Mamy wtedy do czynienia z układem trójpodmiotowym, w którym pojawiają się: 1) bank, 2) posiadacz rachunku (dłużnik) oraz 3) wierzyciel (beneficjent blokady).
Wierzyciel nie musi być koniecznie beneficjentem blokady. Ponieważ blokada jest zabezpieczeniem nieakcesoryjnym, strony mogą postanowić, że uprawnienia dotyczące zablokowanych środków będą przypisane do innej osoby (agenta ds. zabezpieczeń, administratora zabezpieczeń), który na podstawie osobnej umowy z wierzycielem – jako zastępca pośredni – działa we własnym imieniu, ale na rzecz wierzyciela[15]. Wierzyciel nie może wówczas samodzielnie wykonywać uprawnień wynikających z blokady rachunku bankowego. Strony pozostają w relacjach prawnych w układzie czteropodmiotowym: 1) bank, 2) posiadacz rachunku (dłużnik), 3) wierzyciel i 4) beneficjent blokady (administrator).
Może się zdarzyć, że podmiotem, który ustanawia zabezpieczenie, nie jest dłużnik. Nie ma przeszkód prawnych, aby blokadę ustanowiła osoba trzecia w celu zabezpieczenia wierzytelności przeciwko danemu dłużnikowi (art. 353¹ k.c.)[16]. Osoba ta nie musi być odpowiedzialna osobiście za spłatę wierzytelności[17]. W takiej sytuacji w konglomeracie stosunków prawnych występują cztery podmioty: 1) bank, 2) posiadacz rachunku (zabezpieczyciel), 3) dłużnik oraz 4) wierzyciel. Gdy posłużono się konstrukcją administratora, dodatkowo pojawia się piąty podmiot – administrator jako beneficjent blokady działający na rzecz wierzyciela.

Umowy dotyczące blokady rachunku bankowego

Źródłem normatywnym blokady może być bezpośrednio umowa rachunku bankowego między bankiem a posiadaczem rachunku (zob. art. 50 ust. 1 zd. 2 p.b., który usytuowano wśród przepisów poświęconych umowie rachunku bankowego). Podstawę prawną blokady może także stanowić odrębna umowa między bankiem a posiadaczem, która jest związana z umową rachunku bankowego. Taką umowę często zawiera się w następujący sposób: posiadacz rachunku składa bankowi dyspozycję ustanowienia określonej blokady, a bank dyspozycję tę akceptuje, wystawiając np. potwierdzenie dokonania blokady (skierowane do posiadacza lub zabezpieczonego wierzyciela). W obu powyższych sytuacjach strony – bank i posiadacza rachunku – łączy nadal jeden stosunek rachunku bankowego (z tym że w drugiej sytuacji ten stosunek jest normowany przez dwie umowy).
W umowie rachunku bankowego strony mogą zawrzeć ramowe postanowienia dotyczące warunków ustanawiania blokad przez posiadacza. W szczególności bank może zobowiązać się, że gdy określone przesłanki zostaną spełnione, na podstawie dyspozycji posiadacza bank będzie miał obowiązek zaakceptowania żądanej blokady i podjęcia czynności technicznych w celu jej ustanowienia oraz realizacji. Można także zastrzec prowizje lub opłaty na rzecz banku za dokonanie takich czynności (art. 110 p.b.).
W przypadku gdy w umowie rachunku bankowego nie nałożono na bank stosownego obowiązku, bank – według swej swobodnej decyzji – może odmówić akceptacji dyspozycji posiadacza rachunku dotyczącej ustanowienia blokady albo uzależnić akceptację od spełnienia określonych warunków. Na banku nie ciąży bowiem obowiązek kontraktowania w tej sprawie z posiadaczem rachunku (art. 353¹ k.c.).
Źródłem blokady nie jest umowa, która łączy wierzyciela (lub administratora) z posiadaczem rachunku[18]. Na podstawie takiej umowy nie można nałożyć na bank, który prowadzi określony rachunek bankowy (czyli na osobę trzecią), żadnego obowiązku. Z umowy tej wynika jedynie zobowiązanie posiadacza rachunku wobec wierzyciela (lub administratora) do dokonania czynności prawnej z bankiem (osobą trzecią), której skutkiem będzie ustanowienie blokady. Zawarcie omawianej umowy nie jest warunkiem prawnym ważności blokady rachunku bankowego (nie występuje tu relacja o charakterze kauzalnym bądź akcesoryjnym). Umowa ta nie jest elementem koniecznym do skutecznego ustanowienia zabezpieczenia[19].
Zbliżony charakter prawny mają postanowienia dotyczące ustanowienia blokady w umowie, która łączy wierzyciela z dłużnikiem i która jest źródłem zabezpieczonych wierzytelności. Postanowienia takie per se nie kreują zabezpieczenia. Tworzą jedynie zobowiązanie po stronie dłużnika względem wierzyciela do podjęcia działań w relacji z bankiem (osobą trzecią) w celu skutecznego ustanowienia blokady rachunku bankowego. Wspomniane postanowienia nie są również koniecznym warunkiem ważności blokady. Niekiedy jednak przepisy nakładają na przedsiębiorcę obowiązek, aby takie postanowienia wprowadzić do treści dokumentu umowy (zob. np. art. 69 ust. 2 pkt 6 p.b. odnośnie do umowy kredytu, art. 30 ust. 1 pkt 14 u.k.k.[20] w odniesieniu do umowy o kredyt konsumencki).
W praktyce rzadko występują umowy między dłużnikiem a posiadaczem rachunku (podmiotem trzecim), który ma ustanowić zabezpieczenie w postaci blokady rachunku bankowego[21]. Z reguły posiadacz pozostaje w jakiejś relacji z dłużnikiem (rodzinnej, osobistej, korporacyjnej bądź innej), która motywuje go do zabezpieczenia wierzytelności przeciwko dłużnikowi. Takie zabezpieczenie ma przeważnie charakter grzecznościowy (co nie wpływa, oczywiście, na jego skuteczność prawną). Jeżeli jednak stosowną umowę zawarto, należy zakwalifikować ją jako zlecenie ustanowienia blokady rachunku bankowego, które obliguje posiadacza rachunku (zleceniobiorcę) do dokonania czynności prawnej z bankiem w celu założenia określonej blokady w interesie dłużnika (zleceniodawcy). Do tej umowy stosuje się ogólne przepisy o zleceniu (art. 734 i n. k.c.). Omawiana umowa lub jej brak nie rodzi żadnych konsekwencji prawnych odnośnie do stosunku rachunku bankowego (którego elementem jest blokada rachunku) między bankiem a posiadaczem[22]. Może ona jednak mieć znaczenie dla wewnętrznych rozliczeń między posiadaczem rachunku a dłużnikiem, np. co do obowiązku refundacji posiadaczowi środków wypłaconych z rachunku na rzecz wierzyciela (zob. art. 742 k.c.).

Podstawowe konstrukcje prawne blokady rachunku bankowego

W polskiej praktyce bankowej można wyróżnić trzy podstawowe konstrukcje prawne, które wykorzystuje się w związku z ustanowieniem blokady rachunku bankowego o charakterze zabezpieczającym.

1. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej

Pierwsza konstrukcja – rzadko spotykana w obrocie bankowym – opiera się na modelu umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 § 1 k.c.)[23]. Bank oraz posiadacz rachunku zawierają umowę, zgodnie z którą bank ma obowiązek wypłacić środki pieniężne z rachunku bankowego na rzecz osoby trzeciej (beneficjenta blokady[24]), gdy zostaną spełnione pewne warunki (np. beneficjent złoży dyspozycję wypłaty wraz z określonymi dokumentami). W wyniku zawarcia takiej umowy posiadacz rachunku traci wierzytelność wobec banku odnośnie do zablokowanych środków, a taką wierzytelność uzyskuje beneficjent. W rezultacie następuje rozporządzenie kosztem majątku posiadacza, a przysporzenie do majątku beneficjenta. Należy podkreślić, że beneficjent, który żąda od banku wypłaty zablokowanych środków, działa w imieniu własnym[25].
Zastrzeżenie, o którym mowa w umowie na rzecz osoby trzeciej, może być odwołane lub zmienione do czasu, gdy beneficjent oświadczy którejkolwiek ze stron, że chce skorzystać z zastrzeżenia (art. 393 § 2 k.c.). W umowie można jednak postanowić, że oświadczenie beneficjenta nie jest konieczne do osiągnięcia takiego skutku, tj. do definitywnego ustanowienia blokady (art. 353¹ k.c.)[26].
Omawiana konstrukcja wywołuje podobne skutki prawne jak w przypadku przelewu wierzytelności z umowy rachunku bankowego o charakterze zabezpieczającym. W obu sytuacjach beneficjent zabezpieczenia otrzymuje do swego majątku – kosztem posiadacza rachunku – wierzytelność wobec banku dotyczącą wypłaty środków pieniężnych[27].

2. Blokada rachunku połączona z pełnomocnictwem

Druga konstrukcja przedstawia się odmiennie. W umowie dotyczącej ustanowienia blokady, którą zawierają bank z posiadaczem rachunku, strony postanawiają, że bank jest zobowiązany do niewypłacania zablokowanych środków pieniężnych na rzecz posiadacza. Posiadacz nie traci wierzytelności z tytułu umowy rachunku bankowego, ale nie może jej wykonywać[28]. Nie może sprawić, że ta wierzytelność się zaktualizuje (stanie się wymagalna). Innymi słowy, posiadacz „samoogranicza się” w stosunku do banku co do wykonywania wierzytelności dotyczącej zablokowanych środków pieniężnych.
Równocześnie posiadacz udziela nieodwołalnego pełnomocnictwa beneficjentowi (wierzycielowi, administratorowi zabezpieczeń) do wypłaty zablokowanych środków pieniężnych, ewentualnie do złożenia zlecenia płatniczego dotyczącego takich środków (np. polecenia przelewu). Wykonanie pełnomocnictwa przez beneficjenta może być uzależnione od spełnienia określonych przesłanek (np. złożenia oświadczenia, że zabezpieczona wierzytelność stała się wymagalna, przedstawienia bankowi kopii wezwania dłużnika do zapłaty lub innych dokumentów). Warto zwrócić uwagę, że – w przeciwieństwie do konstrukcji pierwszej (tj. umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej) – beneficjent działa wówczas w imieniu posiadacza oraz na jego rzecz (jednocześnie działa na rzecz własną, gdy jest wierzycielem).
W konsekwencji powstaje interesująca, nietypowa konstrukcja prawna: wierzytelność odnośnie do zablokowanych środków pieniężnych przysługuje posiadaczowi, który nie może jej jednak sam wykonywać, a kompetencja do wykonywania tej wierzytelności – pod określonymi warunkami – przysługuje osobie trzeciej (beneficjentowi blokady) będącej pełnomocnikiem posiadacza rachunku. Beneficjent nie ma natomiast własnej wierzytelności wobec banku – beneficjent nie posiada legitymacji czynnej do wytoczenia powództwa przeciwko bankowi o wypłatę zablokowanych środków z rachunku bankowego.
Omawiana postać blokady ma charakter obligacyjny. Nie dochodzi do rozporządzenia przez posiadacza wierzytelnością z umowy rachunku bankowego na rzecz beneficjenta blokady.

3. Blokada rachunku bez pełnomocnictwa

Trzecia konstrukcja jest zubożoną wersją konstrukcji drugiej. Posiadacz rachunku zawiera z bankiem umowę, w której ustanawia się blokadę na rzecz określonego beneficjenta, ale beneficjent ten nie otrzymuje pełnomocnictwa odnośnie do zablokowanych środków pieniężnych. Nie może zatem żądać od banku – ani w imieniu własnym, ani w imieniu posiadacza rachunku – wypłaty takich środków.
Blokada tego rodzaju występuje z reguły w trzech sytuacjach. Po pierwsze, beneficjentem blokady może być bank – wierzyciel, który prowadzi zablokowany rachunek. Bank ten może zaspokoić się ze środków pieniężnych na zablokowanym rachunku przez dokonanie potrącenia ustawowego (zob. art. 498 k.c., art. 93 ust. 2 p.b.). Nie ma również przeszkód, aby strony z góry unormowały warunki takiego potrącenia (tzw. potrącenie umowne – art. 353¹ k.c.). W takiej sytuacji pełnomocnictwo do rachunku nie jest konieczne, aby bank – wierzyciel mógł skorzystać z zabezpieczenia. Po drugie, ustanawiając blokadę, posiadacz rachunku może złożyć bankowi nieodwołalne zlecenie płatnicze, zgodnie z którym – po spełnieniu określonych przesłanek – bank ma obowiązek przekazać zablokowane środki pieniężne na wskazany rachunek wierzyciela[29]. Pełnomocnictwo jest wówczas zbyteczne, ponieważ wierzyciel otrzymuje środki pieniężne bez potrzeby składania osobnej dyspozycji. Po trzecie, zamiarem stron może być pozbawienie wierzyciela uprawnienia do pozaegzekucyjnego zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności z zablokowanych środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku należącym do dłużnika[30]. W takim przypadku wierzyciel może skorzystać z zablokowanych środków jedynie wtedy, gdy uzyska tytuł wykonawczy przeciwko dłużnikowi, złoży wniosek do komornika o wszczęcie egzekucji, komornik zajmie wierzytelność z umowy rachunku bankowego, a następnie przekaże uzyskane od banku środki na rachunek wierzyciela. W konsekwencji – stosownie do omawianej konstrukcji – wyodrębnia się pewną pulę środków pieniężnych w majątku dłużnika i rezerwuje ją dla wierzycieli, ale wierzyciel, który jest beneficjentem blokady, nie uzyskuje pierwszeństwa w zakresie zaspokojenia się z tych środków ani nie ma kompetencji do wykonania zabezpieczenia w trybie pozaegzekucyjnym.

Skuteczność blokady rachunku bankowego w razie egzekucji

W piśmiennictwie i praktyce istotne wątpliwości budzi skuteczność blokady rachunku bankowego w przypadku, w którym dochodzi do zajęcia tego rachunku w postępowaniu egzekucyjnym: sądowym[31] lub administracyjnym[32]. Czy zajęcie obejmuje zablokowane środki pieniężne? Czy beneficjent blokady może wypłacić te środki mimo zajęcia, z pierwszeństwem przed wierzycielami egzekwującymi? Jak powinien zachować się bank, który prowadzi zablokowany rachunek, gdy otrzymuje zawiadomienie organu egzekucyjnego o zajęciu?
Sądzę, że odpowiedź na powyższe wątpliwości przede wszystkim zależy od konstrukcji blokady rachunku bankowego, jaką in concreto zastosowano.

1. Blokada w postaci umowy na rzecz osoby trzeciej

W przypadku gdy blokada rachunku bankowego jest oparta na modelu umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 § 1 k.c.), posiadacz rachunku traci wierzytelność odnośnie do zablokowanych środków, a taką wierzytelność uzyskuje beneficjent blokady, który – we własnym imieniu – może żądać od banku wypłaty tych środków.
Zastosowanie takiej konstrukcji prowadzi do wniosku, że blokada jest w pełni skuteczna w stosunku do wierzycieli posiadacza rachunku. Ponieważ wierzytelność dotycząca zablokowanych środków nie należy już do posiadacza, jego wierzyciele nie mogą kierować do niej egzekucji[33]. W przypadku gdy bank, który prowadzi zablokowany rachunek bankowy, otrzyma zawiadomienie o zajęciu tego rachunku w ramach egzekucji prowadzonej przeciwko posiadaczowi, bank powinien powiadomić organ egzekucyjny, że występuje przeszkoda do wykonania zajęcia i odmówić przekazania zablokowanych środków (art. 889 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 80 § 1 u.p.e.a.).[34] Jeżeli przekaże takie środki organowi egzekucyjnemu, nie zwalnia się ze zobowiązania względem beneficjenta blokady, ponieważ spełnił świadczenie do rąk osoby nieuprawnionej (art. 452 k.c.).
Istnieje także druga strona medalu. Ponieważ wierzytelność odnośnie do zablokowanych środków przysługuje beneficjentowi blokady, może ona być przedmiotem egzekucji ze strony wierzycieli beneficjenta. Oczywiście jeżeli wykonanie tej wierzytelności zależy od spełnienia określonych warunków (np. niespłacenia w terminie zabezpieczonej wierzytelności), egzekucja może być prowadzona dopiero po ziszczeniu się tych warunków.

2. Blokada rachunku połączona z pełnomocnictwem

Znacznie większe spory budzą konsekwencje prawne drugiej konstrukcji (tj. blokady rachunku bankowego połączonej z pełnomocnictwem), gdy dochodzi do zajęcia tego rachunku w toku egzekucji skierowanej przeciwko posiadaczowi. W literaturze można wyróżnić trzy odmienne stanowiska.
Stosownie do pierwszego stanowiska zajęcie zablokowanego rachunku nie ma wpływu na skuteczność blokady[35]. Blokada ta nadal pozostaje w mocy, a bank, który prowadzi rachunek, nie może przekazać zablokowanych środków pieniężnych organowi egzekucyjnemu. Beneficjent blokady, któremu przysługuje pełnomocnictwo, ma kompetencję – mimo zajęcia – do złożenia dyspozycji wypłaty zablokowanych środków, a bank powinien ją zrealizować.
Pierwsze stanowisko uzasadnia się następująco: skoro posiadacz rachunku nie ma dostępu do zablokowanych środków pieniężnych (tj. nie może wykonywać wierzytelności dotyczącej tych środków), to zajęcie nie powinno zmieniać tego stanu rzeczy ani nakładać na bank nowego obowiązku. W wyniku zajęcia wierzyciel egzekwujący nie może uzyskać więcej uprawnień, niż przysługuje posiadaczowi rachunku. Jeżeli posiadacz nie może wypłacić zablokowanych środków, to wypłata środków na rzecz wierzyciela egzekwującego jest również niedopuszczalna.
Drugie stanowisko jest pewną modyfikacją stanowiska pierwszego[36]. Jego zwolennicy przyjmują, że w okresie blokady wierzytelność dotycząca zablokowanych środków pozostaje niewymagalna[37]. Zajęcie nie zmienia stanu niewymagalności, ponieważ nie może – wbrew treści stosunku prawnego – zaktualizować obowiązku po stronie banku, który prowadzi ten rachunek. Otrzymawszy zawiadomienie o zajęciu, bank powinien powiadomić organ egzekucyjny, że występuje przeszkoda co do wykonania zajęcia, i wstrzymać się z przekazaniem środków organowi egzekucyjnemu[38].
Gdy zostały spełnione warunki określone w umowie stanowiącej podstawę prawną blokady (np. zabezpieczonej wierzytelności nie spłacono w terminie, beneficjent złożył dyspozycję wypłaty zablokowanych środków pieniężnych) i spowodowały one postawienie wierzytelności dotyczącej zablokowanych środków w stan wymagalności, wtedy aktualizują się obowiązki banku wynikające z zajęcia. Niezwłocznie po spełnieniu tych warunków bank powinien przekazać zablokowane środki na rachunek organu egzekucyjnego.
Podobne skutki występują w przypadku, w którym upłynął termin blokady albo blokada wygasła z innych przyczyn (np. po ziszczeniu się warunku rozwiązującego). Zdaniem zwolenników drugiego stanowiska, jeśli wierzytelność odnośnie do zablokowanych środków nie stała się wcześniej wymagalna, bank ma obowiązek wykonać zajęcie dopiero po wygaśnięciu blokady.
Według trzeciego stanowiska środki pieniężne, które są przedmiotem blokady, podlegają w całości zajęciu w razie egzekucji skierowanej przeciwko posiadaczowi rachunku przez jego wierzycieli (z wyłączeniem rachunków powierniczych – zob. art. 59 ust. 4 p.b.)[39]. Blokada rachunku nie chroni beneficjenta przed takim zajęciem. Bank, który otrzymuje zawiadomienie o zajęciu, ma obowiązek niezwłocznie przekazać zablokowane środki na rachunek organu egzekucyjnego[40].
Po zajęciu beneficjent nie ma żadnych uprawnień dotyczących zablokowanych środków. Nie przysługuje mu pierwszeństwo zaspokojenia. Nie może również skorzystać z pełnomocnictwa udzielonego przez posiadacza rachunku. W wyniku zajęcia posiadacz ex lege traci kompetencję do wypłaty środków zgromadzonych na rachunku (do wysokości zajęcia), a konsekwencje tego rozciągają się także na pełnomocników. Skoro mocodawca nie może wykonywać danej kompetencji, to nie mogą tego również czynić pełnomocnicy, którzy swoje umocowanie – w sposób pochodny – czerpią z woli mocodawcy.
Co więcej, stosownie do trzeciego stanowiska, beneficjent nie może żądać zwolnienia od egzekucji zajętych środków pieniężnych, które uprzednio zablokowano na jego rzecz. Nie przysługuje mu bowiem żadne uprawnienie skuteczne względem wierzycieli egzekwujących, które uzasadniałoby takie żądanie (art. 840 § 1 k.p.c.).[41]
Jeżeli beneficjent dysponuje odpowiednim tytułem wykonawczym przeciwko posiadaczowi rachunku, może on przyłączyć się do egzekucji oraz uczestniczyć – łącznie z innymi wierzycielami – w podziale środków uzyskanych z egzekucji (zob. art. 1033–1034 k.p.c.). Przy takim podziale zasadniczo uwzględnia się regułę proporcjonalności.

3. Blokada rachunku połączona z pełnomocnictwem – stanowisko własne

Uważam, że w odniesieniu do blokady opartej na drugiej konstrukcji najbardziej przekonujące jest ostatnie stanowisko – blokada rachunku bankowego nie jest skuteczna względem wierzycieli egzekwujących, gdy dochodzi do zajęcia tego rachunku w toku egzekucji skierowanej przeciwko posiadaczowi rachunku. Przemawiają za tym następujące argumenty.
Po pierwsze, przepisy procedur egzekucyjnych nie przewidują zwolnienia środków pieniężnych, które objęto blokadą, od zajęcia lub wyłączenia takich środków spod egzekucji. Są to przepisy bezwzględnie obowiązujące, których nie można zmienić w drodze umowy między stronami.
Po drugie, zgodnie z art. 59 ust. 4 p.b., zajęciu nie podlegają środki znajdujące się jedynie na rachunku powierniczym. Takiego skutku przepisy nie przewidują odnośnie do innych rodzajów rachunku (arg. A contrario).
Po trzecie, blokada rachunku bankowego (według drugiej konstrukcji) ma charakter obligacyjny. Wywołuje jedynie skutki inter partes: między bankiem a posiadaczem rachunku. Nie jest skuteczna wobec osób trzecich (erga omnes), w tym w stosunku do wierzycieli posiadacza rachunku.
Po czwarte, warto zauważyć, że ustanowienie zastawu (ograniczonego prawa rzeczowego skutecznego erga omnes) na wierzytelności z umowy rachunku bankowego nie powoduje zwolnienia obciążonej wierzytelności od zajęcia. Jeżeli taką wierzytelność zajęto, bank przekazuje środki pieniężne na rachunek organu egzekucyjnego, a zastawnikowi przysługuje prawo pierwszeństwa do zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności z tych środków (z pewnymi wyjątkami – zob. art. 1025 § 1 pkt 5 k.p.c., art. 115 § 1 pkt 3 u.p.e.a.). Nie sposób przyjąć, że blokada – zabezpieczenie o charakterze obligacyjnym – ma wywoływać dalej idące skutki prawne względem osób trzecich niż zastaw – zabezpieczenie o charakterze rzeczowym (arg. a minori ad maius).
Po piąte, nasuwa się argument natury systemowej. Blokada nie może powodować takich samych skutków prawnych jak przelew wierzytelności z tytułu umowy rachunku bankowego, tzn. wyłączać wierzytelności od egzekucji prowadzonej przeciwko posiadaczowi rachunku. Czynność obligacyjna (blokada) nie powinna być w skutkach zrównywana z czynnością rozporządzającą, przenoszącą prawo na inną osobę (przelew).[42]
Po szóste, względy funkcjonalne wskazują, że nie można dopuścić do sytuacji, w której wierzytelność odnośnie do zablokowanych środków w sposób wieczysty albo nadmiernie długotrwały była wyłączona od egzekucji. Odbywałoby się to z istotnym uszczerbkiem dla interesów wierzycieli posiadacza rachunku. Jest to podstawowy mankament drugiego stanowiska. Na przykład jeżeli wymagalność wierzytelności dotyczącej zablokowanych środków zależy od złożenia odpowiedniej dyspozycji przez beneficjenta, beneficjent ten – dowiedziawszy się o zajęciu – może zwlekać ze złożeniem dyspozycji w nieskończoność, czekając na umorzenie egzekucji. Nie ma bowiem żadnego interesu, aby dostęp do zablokowanych środków uzyskali wierzyciele prowadzący egzekucję. Trudno racjonalnie zaakceptować takie konsekwencje.
Po siódme, nieprzekonujący jest argument zwolenników drugiego stanowiska, że zajęcie per se nie skutkuje wymagalnością wierzytelności dotyczącej zablokowanych środków. Warto zauważyć, że w zwykłych okolicznościach, gdy dochodzi do zajęcia rachunku bankowego, wierzytelność posiadacza z reguły nie jest jeszcze wymagalna. W takiej sytuacji aktualizacja obowiązku po stronie banku następuje z mocy prawa – przepisy (art. 889 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 80 § 1 u.p.e.a.) obligują bank do niezwłocznego przekazania zajętych środków pieniężnych niezależnie od uprzedniej wymagalności. Innymi słowy, zajęcie rachunku ex lege powoduje wymagalność zajętej wierzytelności posiadacza rachunku względem banku. Skutek taki, jak sądzę, występuje również w odniesieniu do zablokowanych środków (arg. lege non distinguente).

4. Blokada rachunku bez pełnomocnictwa

Powyższe uwagi zachowują aktualność w przypadku, gdy ustanowiono blokadę rachunku bankowego bez pełnomocnictwa dla beneficjenta. Taka blokada ma charakter wyłącznie obligacyjny i nie jest skuteczna, gdy dochodzi do zajęcia zablokowanego rachunku na rzecz wierzycieli posiadacza tego rachunku. Beneficjent blokady nie może żądać wyłączenia zablokowanych środków od egzekucji ani powołać się na pierwszeństwo do zaspokojenia się z takich środków. Co najwyżej beneficjent może przyłączyć się do egzekucji, jeśli dysponuje odpowiednim tytułem wykonawczym, a następnie uczestniczyć – wraz z innymi wierzycielami – w podziale środków uzyskanych z egzekucji (zob. art. 1033–1034 k.p.c.). Podział ten, co do zasady, następuje z uwzględnieniem reguły proporcjonalności.

Kwota wolna od zajęcia

W myśl art. 54 ust. 1 p.b. środki pieniężne znajdujące się na rachunkach oszczędnościowych, rachunkach oszczędnościowo-rozliczeniowych oraz na rachunkach terminowych lokat oszczędnościowych jednej osoby, niezależnie od liczby zawartych umów, są wolne od zajęcia na podstawie sądowego lub administracyjnego tytułu wykonawczego do wysokości trzykrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego za okres bezpośrednio poprzedzający dzień wystawienia tytułu wykonawczego.
Powołany przepis stanowi podstawę prawną do zwolnienia pewnej puli pieniężnej od zajęcia. Jeżeli zajęcie obejmuje zablokowany rachunek bankowy, art. 54 ust. 1 p.b. nadal zachowuje aktualność – bank nie ma obowiązku, aby przekazać zwolnioną pulę pieniężną na rachunek organu egzekucyjnego. Sądzę jednak, że przepis ten nie anuluje skutków prawnych uprzedniej blokady i nie nakazuje bezwzględnie udostępnić środków pieniężnych posiadaczowi rachunku. Zwolniona pula pozostaje objęta taką blokadą i – stosownie do jej treści i zastosowanej konstrukcji prawnej – beneficjent blokady może uzyskać dostęp do tych środków pieniężnych (np. na podstawie pełnomocnictwa).

Zakończenie

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że blokada rachunku bankowego jest skutecznym zabezpieczeniem na wypadek egzekucji skierowanej przeciwko posiadaczowi rachunku jedynie w dwóch przypadkach: 1) zawarcia umowy dotyczącej ustanowienia blokady w postaci umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 § 1 k.c.) lub 2) zawarcia umowy rachunku powierniczego (art. 59 ust. 4 p.b.).
W pozostałych sytuacjach blokada rachunku wywołuje tylko skutki obligacyjne między bankiem a posiadaczem rachunku i nie jest skuteczna względem wierzycieli posiadacza. Nie tamuje ona postępowania egzekucyjnego skierowanego przeciwko posiadaczowi i nie ma wpływu na wykonanie przez bank zajęcia wierzytelności z umowy rachunku bankowego na rzecz wierzycieli egzekwujących. Okoliczność ta sprawia, że – z wyżej wymienionymi wyjątkami – blokadę rachunku bankowego należy ocenić jako zabezpieczenie o znacząco osłabionej skuteczności prawnej.
 
dr Tomasz Czech
radca prawny w OIRP w Warszawie

Źródło: Temidium 3 (69) 2012