Historia każdego systemu prawnego, jak i systemu sądownictwa podąża bezpośrednio za kulturą narodu, wydarzeniami, które kształtują daną ludność, uwarunkowaniami geopolitycznymi. Na tym tle w samej Europie jest możliwe odnalezienie wielu różnic między systemami poszczególnych państw. Niemniej jednak najbardziej widoczny jest podział na system prawa kontynentalnego tzw. civil law, do którego należy większość państw europejskich, oraz system anglosaski, powszechnie określany mianem common law, do którego w obrębie Europy należą m.in. Wielka Brytania i Irlandia Północna.
W niniejszym opracowaniu skupię się szczególnie na tematyce systemu prawnego anglosaskiego, a dokładniej systemu sądownictwa, który istnieje na terenie Anglii w kontekście postępowania cywilnego. W pierwszej kolejności należałoby zwrócić uwagę na rys historyczny dotyczący obranej tematyki, bowiem bez poznania źródeł poszczególnych instytucji prawa, ich sposobu rozwoju na przestrzeni wieków trudno dostrzec właściwy charakter sądownictwa. Oczywiste jest, że nie zostanie tu omówiona szczegółowo cała historia systemu sądownictwa Anglii, jednakże pragnęłabym zwrócić uwagę na fakty najważniejsze.

Rys historyczny[1]

Pierwotnie mieszkańcy królestw anglosaskich swoje prawa i obowiązki opierali na prawie zwyczajowym. Prawo to było zróżnicowane w zależności od regionu i stosowane w dość dowolny, arbitralny sposób. W okresie przed inwazją normańską z 1066 r. powszechny był tzw. sąd boży, czyli poddawanie stron lub świadków różnym próbom mającym na celu wykazanie ich prawdomówności.
Pierwsza zmiana, która nastąpiła w tym zakresie miała miejsce wraz z objęciem rządów przez Henryka II Plantageneta (Andegaweńskiego) w 1154 r. Okres sprawowania przez niego władzy stanął pod znakiem próby ujednolicenia systemu praw poszczególnych regionów i stworzenia z nich jednego narodowego prawa zwyczajowego. Henryk II Plantagenet zakazał stosowania sądów bożych i wprowadził instytucję „podróżujących sędziów” (Travelling judges) czy tzw. sędziów pokoju (Justices of the Peace) oraz tzw. assize system, który polegał na tym, że sędziowie z Ławy Królewskiej Sądu Wyższego (King's Bench Division of the High Court of Justice) podróżowali między siedmioma okręgami, na które Anglia i Walia wówczas były podzielone, oraz osądzali najważniejsze sprawy, głównie o charakterze karnym, które były wszczynane przez lokalne sądy zbierające się zwykle cztery razy do roku (Quarter Sessions). Zasadą stało się, że to, w jaki sposób dana sprawa sądowa została rozstrzygnięta, stawało się prawem. W celu zebrania tych najważniejszych zasad rozstrzygania w 1250 r. powstał zbiór wybranych zwyczajów, z których w następnych latach tworzyło się prawo zwyczajowe, tzw. common law[2].
W okresie XIII–XIV w. wyodrębniła się Rada królewska (Curia Regis), która rozpoznawała ważniejsze sprawy zamiast sądów regionalnych, oraz w coraz bardziej widoczny sposób wydzielały się sądy królewskie (Royal Courts), które zaczęto nazywać Sądami Westminsterskimi. Zajmowały się one sprawami cywilnymi, karnymi i skarbowymi, które były wówczas priorytetowe z punktu widzenia króla i z tego też powodu zostały podzielone w następujący sposób:

Kolejnym ciekawym wydarzeniem w historii sądownictwa angielskiego było stworzenie tzw. writ system[3]. Nie znajduje on odzwierciedlenia w naszym rodzimym systemie prawnym, dlatego wyprowadzenie tłumaczenia na język polski tej instytucji prawa może wydawać się trudne. Tak zwany writ stanowił dokument, który powód był obowiązany zakupić od Sądu Kanclerskiego (Chancery), zanim jego sprawa mogła być rozpoznana przez Sąd Królewski, i wedle którego było prowadzone postępowanie. Uzyskiwany w ten sposób dokument zawierał trzy elementy: wymienienie stron procesu, rodzaj roszczenia oraz uzasadnienie dla dochodzonego roszczenia. Problematyczna stawała się sytuacja, kiedy określone roszczenie nie pasowało do istniejącej już formy żądania z możliwych do zakupienia dokumentów, bowiem taka sprawa nie mogła być wówczas rozpoznana. Sąd Kanclerski miał prawo do tworzenia nowych dokumentów writ i w ten sposób był władny kontrolować formę i rodzaj procesu wszczynanego przed sądem. W 1258 r. ten system został zakazany, jednakże oficjalne wyłączenie jego stosowania miało miejsce dopiero w 1980 r. Ponadto warto zwrócić uwagę, że sama istota instytucji writ pojawiła się pod postacią tzw. claim form, wprowadzonych mocą ustawy The Woolf Reforms of Civil Procedure 1999. Zasady jego stosowania nie odbiegały zbytnio od sposobu stosowania dokumentów typu writ, jednak z uwagi na trudności dopasowywania różnych życiowych sytuacji do określonych form wszczynania procesu spowodowały, że następowała stopniowa reforma tego typu postępowania przed sądem.
Do następnych istotnych etapów rozwoju sądownictwa należał rozwój doktryny stare decisis, która była podwaliną dla precedensowego systemu orzekania, oraz doktryny equity, której głównym wyznacznikiem było sądzenie nie tylko na podstawie przepisów prawa, lecz także według zasady słuszności i sprawiedliwości.
W XV w. nastąpił przełom w sądownictwie angielskim. Do 1497 r. wszystkie orzeczenia sądowe były wydawane w imieniu króla, zaś Rada królewska (Curia Regis), która do tej pory rozpoznawała ważniejsze sprawy zamiast sądów regionalnych, została zastąpiona całkowicie Sądem królewskim (Royal Court) oraz powróciła do swojej doradczej funkcji. Umocnieniu natomiast uległ Sąd Kanclerski (Court of Chancery), który uniezależnił się od Rady królewskiej. W 1497 r. pierwszy raz w historii Anglii orzeczenie sądowe zostało wydane w imieniu Lorda Kanclerza. Rozłam między tymi organami sądownictwa oraz między prawem zwyczajowym (common law) a prawem słuszności (equity) został zażegnany mocą ustawy Earl of Oxfrod’s Case z 1615 r. Ponadto prawo zwyczajowe i prawo słuszności zostało połączone w jedno dzięki kolejnej ustawie Supreme Court of Judicature Acts 1873–1875. Ta ustawa jest dość istotnym aktem prawnym systemu anglosaskiego, bowiem wprowadza pojęcie Sądu Najwyższego do systemu sądownictwa oraz Sądu Apelacyjnego (Court of Appeal).
Sąd Najwyższy mocą wyżej wymienionej ustawy został podzielony na pięć wydziałów:

Wiadomości ogólne dotyczące systemu precedensowego Anglii i Walii[4]

Specyfiką systemu prawnego anglosaskiego są oddziaływania, które istnieją od początków istnienia tego systemu między władzą królewską, sądowniczą a władzą parlamentarną. Na tym tle powstawały konflikty między tymi trzema siłami oraz pojawiały się różnego rodzaju rozwiązania, które dla prawników systemu kontynentalnego mogą wydawać się niespotykane, czego przykładem mogą być chociażby konstytucyjne zasady dotyczące suwerenności brytyjskiego parlamentu czy też sposób tworzenia prawa. Wielu prawników, zarówno brytyjskich, jak i kontynentalnych, prowadzi w dalszym ciągu dyskusję na temat tego, czy w Wielkiej Brytanii istnieje trójpodział władzy, czy też tworzenie prawa odbywa się zarówno w Parlamencie, jak i na salach sądowych. Ciekawym artykułem w tej materii jest Montesquieu’s Mistakes and the True Meaning of Separation Laurence Clause, Oxford Journal of Legal Studies, vol. 25, no 3 (2005), pp. 419–451.
Powyższa tematyka dotyczy systemu precedensowego, który przez część zarówno praktyków prawa, jak i teoretyków brytyjskich jest uważany za istniejący i funkcjonujący, zaś według części nie znajduje on odzwierciedlenia w rzeczywistości. Jednakże mimo tych rozbieżności w doktrynie prawniczej warto byłoby chociażby pokrótce zapoznać się z pojęciem takiego systemu tworzenia prawa, który określa się jako wyróżniający kraje anglosaskie spośród innych państw świata. Zgodnie z teorią sędziowskiego precedensu (Judicial Precedent) system ten zakłada, że orzeczenie, które zostało wydane przez sąd w określonej sprawie posiadające istotne z punktu widzenia ratio decidendi[5], wiąże inny sąd przy wydawaniu orzeczenia w sprawie późniejszej, w której pojawiała się taka sama lub zbliżona podstawa prawna sporu (ma podobny stan faktyczny, zaś konflikt na jego tle wynika z podobnej podstawy prawnej). Ważne jest ponadto zwrócenie uwagi, że nie każdy sąd brytyjski jest upoważniony do wydawania precedensów oraz nie w każdej sprawie on się pojawi. Wśród części prawników angielskich i walijskich, którzy są zwolennikami teorii precedensu, uważa się, że rola sędziów w tworzeniu prawa istnieje w tych dziedzinach prawa, które nie zostały uregulowane przez prawo stanowione. Przykładem tego może być prawo umów, prawo deliktów czy też equity law.
Przedstawienie szczegółowej procedury powstawania precedensów oraz ich charakteru nie jest tematem niniejszego opracowania i z uwagi na to pragnęłabym jeszcze jedynie zwrócić uwagę, że samo stworzenie precedensu łączy się z trzema etapami działania sądu:

Dla prawników brytyjskich, którzy zajmują się reprezentowaniem klientów przed sądami, istotna jest dokładna znajomość orzecznictwa sądowego. Dotyczy to zarówno umiejętności odnalezienia odpowiedniego orzeczenia, przy zastosowaniu którego powstanie oczekiwany przez stronę rezultat sporu przed sądem, jak i właściwego wydobycia z danego orzeczenia przyczyny, dla której dany sąd zadecydował tak a nie inaczej.
Powyższa materia jest niezwykle ciekawą tematyką. Wiąże się to również z faktem, że w naszym rodzimym systemie prawnym nie istnieje tradycja tworzenia prawa na sali sądowej. Podobna sytuacja zachodzi także w niektórych innych państwach europejskich. Za przykład może posłużyć chociażby Francja, gdzie istnieje zakaz formułowania przez sędziów swojej decyzji jedynie na podstawie wcześniej zapadłych orzeczeń, o czym stanowi np. art. 5 Kodeksu cywilnego francuskiego.

Sądownictwo angielskie dziś

Spośród wszystkich tych zagadnień przyjrzymy się wyłącznie władzy sądowniczej i jej obecnej strukturze, a także kompetencji poszczególnych sądów. Przedstawione w niniejszym artykule zagadnienie sądownictwa angielskiego będzie odnosić się tylko do postępowania cywilnego, bowiem, w odróżnieniu od polskiego systemu prawnego, na terenie Anglii i Walii nie istnieje tylko jedna gałąź instancji sądowej. Można pokusić się o stwierdzenie, że do momentu przekazania sprawy lub jej pierwotnego rozpoznania w High Court, który zawiera wydziały – cywilny i karny, sprawy cywilne są rozstrzygane w zupełnie innych sądach niż sprawy karne. Dla spraw cywilnych są to odpowiednio: Tribunals i County Courts, zaś dla spraw karnych: Magistrates courts oraz Crown Court.
Sędziowie to wszyscy członkowie każdego sądu i trybunału, jak również każdy urzędnik sędziowski, zarówno w sądzie pierwszej instancji, jak i w sądzie apelacyjnym, który jest upoważniony do sprawowania władzy sądowniczej. Takie rozumienie pojęcia „sędzia” proponuje Rt. Hon Lord Hope of Craighead w swojej publikacji The Human Rights Acts 1998: The tast of the judges[7]. Historycznie sędziowie byli reprezentantami monarchy, wybieranymi spośród doświadczonych prawników. Mimo licznych zmian i reform dotykających władzy królewskiej niektóre rzeczy pozostały niezmienione. Przykładem tego może być fakt, że sędziowie angielscy w dalszym ciągu są powoływani przez monarchę brytyjskiego, zaś sprawy rozstrzygane przed sądem są rozpoznawane w imieniu króla/królowej. Istotne zmiany w zakresie powoływania sędziów na urząd oraz ustalenia ich kompetencji zostały wprowadzone przy pomocy The Constitutional Reform 2005.
Zmiany te miały na celu unowocześnienie systemu sądownictwa brytyjskiego i sposobu wyboru sędziów oraz dopasowanie ich do standardów dyktowanych przez XXI w. Zgodnie z rzeczonym aktem prawnym, po ok. 1400 latach Lord Kanclerz[8] stał się urzędem czysto politycznym. Obecnie wchodzi on w skład gabinetu. Zostaje powołany przez monarchę na wniosek premiera. Ponadto Lord Kanclerz jest opiekunem Wielkiej Pieczęci Królestwa. Jego obecna funkcja sprowadza się do kontroli funkcjonowania sądownictwa i strzeżenia jej niezależności[9]. Do czasu wejścia w życie reformy z 2005 r. przewodniczył on obradom Izby Lordów i stał na czele brytyjskiej judykatury. W chwili obecnej te kompetencje przeszły odpowiednio na Lorda Speakera i Lorda Najwyższego Sędziego (Lord Chief Justice). Lord Kanclerz nie musi mieć uprawnień sędziowskich, aby pełnić swój urząd.
Lord Najwyższy Sędzia przewodniczy sądownictwu oraz jest głową Sądu Ławy Królewskiej (Queen’s Bench Division). To powoduje, że stanowisko Lorda Najwyższego Sędziego jest obejmowane przez najbardziej zasłużonego sędziego Wielkiej Brytanii. Można nawet odważyć się na stwierdzenie, że jest to uwieńczeniem kariery sędziowskiej. Ponadto to on reprezentuje stanowisko sądowe wobec Parlamentu i rządu brytyjskiego, zatrudnia sędziów i lokuje ich w określonych sądach.
Lord Speaker jest kolejnym urzędem wydzielonym reformą z 2005 r., jednakże nie spełnia on żadnej roli w sądownictwie brytyjskim. Jego głównym zadaniem jest kierowanie obradami Izby Lordów w brytyjskim parlamencie, która jest władna dokonać jego wyboru. Ponadto stanowi organ doradczy w sprawie procedur prowadzenia obrad oraz pełni funkcje ambasadora Izby w kraju i zagranicą.
Pozostałe funkcje sędziowskie zostaną omówione wraz z przedstawieniem poszczególnych sądów i instancji, jak również zostanie zaprezentowana procedura wyboru sędziów na stanowiska zgodnie z The Constitutional Reform 2005.

Sądy angielskie w postępowaniu cywilnym[10]

Magistrates Courts

Rozpoczynając przedstawienie zagadnienia dotyczącego sądów w Anglii, w pierwszej kolejności nie sposób nie wspomnieć o sądach Magistrates Courts. Sądy te są głównie przeznaczone do rozpoznawania spraw karnych, jednakże w ograniczonym zakresie mają również funkcje w procesie cywilnym. Po pierwsze, mają one jurysdykcję nad sprawami o udzielanie koncesji, licencji na dostarczanie i sprzedaż produktów alkoholowych w barach i restauracjach. Po drugie, mają ograniczoną jurysdykcję nad sprawami objętymi prawem miejscowym, jak lokalne podatki, sprawy ochrony środowiska, zanieczyszczeń. Po trzecie, Magistrates Courts sprawują jurysdykcję w niektórych sprawach rodzinnych. Dość trudnym zadaniem zdaje się być przyrównanie tego typu szczebla sądowniczego do polskich realiów prawnych. Mając na uwadze zakres kognicji sądów typu Magistrates Courts, można pokusić się na wskazanie dawnych sądów grodzkich jako swoistego ich odpowiednika, jednak z zastrzeżeniem angielskiej specyfiki budowy systemu prawnego.

County Courts[11]

Kolejnym ze szczebli sądowych, który znajduje się strukturze sądownictwa angielskiego, jest County Court (odpowiednik polskiego sądu rejonowego). Na terenie Anglii i Walii znajduje się 220 sądów tego szczebla. W sądach tych orzekają tzw. sędziowie rejonowi (district judges) oraz sędziowie okręgowi (circuit judges). Sędziowie rejonowi są uprawnieni do orzekania w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu jest mniejsza niż 15 000 funtów. Wyższa wartość przedmiotu sporu, tj. między 15 000 a 50 000 funtów, powoduje, że rozpoznaniem tego typu spraw zajmują się sędziowie tzw. okręgowi. W stosunku do roszczeń o niższej wartości (do 5000 funtów lub mniej albo w sprawach o szkodę na osobie, gdzie wartość przedmiotu sporu jest niższa od 1000 funtów) jurysdykcję nad tego typu sprawami ma w dalszym ciągu sąd rejonowy, jednakże zmienia się jedynie sposób procedowania w takich przypadkach.
District judges – sędziowie rejonowi są powoływani na stanowisko przez Królową w drodze konkursu, który jest organizowany i prowadzony przez Judicial Appointments Commission (jest to niezależny organ ustanowiony na mocy Constitutional Reform Act, który jest powołany do dokonywania wyboru kandydatów na stanowiska sędziowskie w Anglii i Walii oraz do wyboru sędziów trybunałów w Szkocji i Irlandii Północnej. Swoją funkcję zaczął sprawować od 3 kwietnia 2006 r. Przed tą datą taką rolę odgrywał Lord Kanclerz), spośród czynnych zawodowo prawników (barristers lub solicitors[12]), którzy wykonują swój zawód minimum siedem lat (tj. są uprawnieni do występowania przed sądem w imieniu klienta – uprawnienie to jest określane mianem right of audience). Kandydatury są rozważane przeważnie spośród tych osób, które mogą się wykazać dwuletnim doświadczeniem w pełnieniu funkcji Deputy judge[13] lub którzy brali udział w co najmniej 30 posiedzeniach sądowych. Obecnie w sądownictwie cywilnym w Anglii jest zatrudnionych ok. 450 sędziów rejonowych, przy czym asystuje im ok. 780 Deputy judges, którzy są uprawnieni do rozpoznawania określonych spraw o małej wartości przedmiotu sporu w najniższej instancji. Praca sędziów rejonowych jest związana z ogromnym spektrum zagadnień, od spraw cywilnych i rodzinnych, przez sprawy związane z prawem nieruchomości, hipotek i dzierżawy, rozwodów, spraw dzieci, przemocy w rodzinie, po kwestie postępowania w sprawach niewypłacalności określonych podmiotów. W sądach rejonowych ich praca odbywa się na pełen etat, ponadto mogą zasiadać i pełnić określone funkcje w tzw. District registries of the High Court (ogólnie mówiąc, jest to część Sądu Okręgowego, która znajduje się w różnych okręgach Anglii i Walii, działająca w zakresie prawa rodzinnego i obrotu cywilnego). W relacjach (sprawozdaniach) sędziów rejonowych określa się przy pomocy zwrotu np. „DJ Smith”.

High Court[14]

High Court stanowi odpowiednik polskiego Sądu Okręgowego. W jego strukturę wchodzą District Registries obejmujące jurysdykcją całą Anglię i Walię. Sąd ten jest kierowany przez Lorda Najwyższego Sędziego Anglii i Walii (Lord Chief Justice of England and Wales). Powstał w 1875 r. na mocy Judicature Acts 1873, posiadając wówczas pięć wydziałów. Obecnie strukturę tego sądu stanowią trzy wydziały:
– Queen’s Bench Division (Sąd ławy królewskiej),
– Chancery Division (Wydział kanclerski),
– Family Division (Wydział Rodzinny).

Sąd ten pełni dwie podstawowe funkcje. Po pierwsze, jest sądem pierwszej instancji dla spraw o wyższej wartości przedmiotu sporu oraz dla spraw tzw. ważniejszych, gdzie przeważnie zasiada skład sędziowski jednoosobowy. Po drugie, stanowi instancję odwoławczą od orzeczeń zapadłych w sądzie niższego rzędu – County Court oraz od niektórych orzeczeń trybunałów i wówczas do rozpoznania odwołań jest powoływany skład trzyosobowy.
W sądzie High Court orzekają sędziowie tzw. okręgowi – circuit judges. Obecnie na terenie Anglii i Walii jest ok. 600 sędziów tego szczebla. Są oni wybierani spośród prawników uprawnionych do reprezentacji klientów przed sądem, wykonujących swój zawód od ponad 10 lat oraz powinni mieć doświadczenie (pracując chociażby na pół etatu) w pracy sędziego przy sprawach karnych lub powinni móc wykazać się doświadczeniem w pełnieniu urzędu sędziego rejonowego (na pełen etat) w sprawach cywilnych, przed mianowaniem na sędziego okręgowego. Niektórzy sędziowie tego szczebla są powoływani jako starsi sędziowie okręgowi, uzyskując dodatkowe obowiązki, jak np. kierowanie większym centrum sądowym. Powołania na urząd dokonuje Królowa, za rekomendacją Lorda Kanclerza, po przeprowadzeniu konkursu przez Judicial Appointments Commission. Ciekawostką jest to, że niektórzy sędziowie w okresie emerytury mogą w dalszym ciągu wykonywać swój zawód, pracując na pół etatu jako zastępcy sędziów okręgowych.
Powoływany sędzia jest przydzielany do jednego z siedmiu regionów/okręgów Anglii i Walii, zasiadając przy tym również w królewskich i rejonowych sądach w swoich poszczególnych okręgach. Część z tych sędziów rozpoznaje sprawy karne lub cywilne, zaś tylko niektórzy z nich mają uprawnienia do rozpoznania publicznie lub prywatnie spraw rodzinnych. Wśród circuit judges są osoby mogące ponadto brać udział w bardziej lub mniej pełnym zakresie w sprawach z wyspecjalizowanej procedury cywilnej, czego przykładem mogą być sprawy Wydziału Kanclerskiego, sprawy handlowe, sprawy technologiczne. Niektórzy z sędziów okręgowych mogą również otrzymać propozycję od Lorda Najwyższego Sędziego zasiadania w Wydziale Karnym Sądu Apelacyjnego.

The Court of Appeal[15]

Court of Appeal jest odpowiednikiem polskiego Sądu Apelacyjnego. Powstał w 1875 r. W sądzie tym zasiada 38 Sędziów Lordów (Lord Justices of Appeal), rozpoznających sprawy w dwóch wydziałach, którymi są:
– Civil Division (Wydział Cywilny),
– Criminal Division (Wydział Karny).
Kierownictwo nad tym sądem sprawuje odpowiednio Master of the Rolls oraz Lord Kanclerz. Sprawy, które trafiają do Court of Appeal, są rozpoznawane w składzie trzech sędziów. W składzie tym zawsze musi uczestniczyć co najmniej jeden Sędzia Lord Sądu Apelacyjnego, zaś pozostałą część składu mogą uzupełniać zarówno pozostali sędziowie Sądu Apelacyjnego, jak i Sądu Okręgowego. Zgodnie z Destination of Appeals Order 2000 Sąd Apelacyjny ma kompetencję do rozpoznawania spraw przede wszystkim takich, w których została wniesiona apelacja od orzeczenia sądu okręgowego, ponadto także wówczas, gdy zostało wniesione odwołanie od orzeczenia trybunału lub sądów rejonowych, lecz po spełnieniu określonych dodatkowych warunków. Bardzo rzadkim przypadkiem jest sytuacja, w której do rozpoznania w tym sądzie zostaje przeznaczona sprawa po tzw. podwójnej apelacji (sprawa, od której zostało wniesione odwołanie do Sądu Okręgowego, a następnie do Sądu Apelacyjnego), jeśli nie pojawiło się w toku sprawy istotne do rozpatrzenia zagadnienie prawne. Wyższą instancją od orzeczeń Sądu Apelacyjnego jest Izba Lordów, gdzie aby sprawa mogła być rozpoznana, wymagana jest zgoda na określoną apelację, którą wydaje Komisja Odwoławcza Izby Lordów (Appeal Committee). Taka zgoda jest określana mianem leave. Pragnąc przedstawić problematykę dotyczącą sędziów Sądu Apelacyjnego (Lords of Appeal), w pierwszej kolejności chciałabym się odnieść do kwestii wymogów, które określona osoba musi spełnić, aby móc ubiegać się o stanowisko sędziego w Court of Appeal. Głównym kryterium w tym zakresie jest długość stażu wykonywanego urzędu sędziowskiego. Osoba kandydująca musi m.in mieć 15-letni staż pracy jako sędzia w Sądzie Okręgowym. Podobnie jak w przypadku instancji niższych, na stanowisko Sędziego Lorda Sądu Apelacyjnego mianowania dokonuje Królowa po otrzymaniu rekomendacji kolegialnej komisji wyłonionej przez Judicial Appointments Commission.

Izba Lordów (House of Lords)[16]

Izba Lordów jest najwyższą instancją sądowniczą na terenie Anglii i Walii oraz stanowi izbę wyższą Brytyjskiego Parlamentu. Izba pełni zarazem funkcję władzy sądowniczej, jak i ustawodawczej. Liczba członków wchodzących w skład Izby nie jest stała. Od 1 grudnia 2010 r. Izba Lordów składała się z 794 osób, podczas gdy Izba Gmin (niższa izba Parlamentu) składa się z 650 osób. Spoglądając na Izbę Lordów z punktu widzenia sprawowania wymiaru sprawiedliwości, w jej skład wchodzi 12 pełnoetatowych członków, włączając w to po jednym przedstawicielu dla Szkocji oraz Irlandii Północnej. W Izbie Lordów rozpoznają sprawy sędziowie w składzie pięcioosobowym. Ciekawostką jest sytuacja, która zdarzyła się raz w jej historii, w sprawie Allen vs Flood [1898] AC 1. Początkowo ta sprawa była prowadzona przez siedmiu sędziów. Następnie, na ich wniosek, kolejnych ośmiu sędziów wzięło udział w toczącym się postępowaniu, po czym do dyskusji na jego temat zostało włączonych dodatkowych dwóch sędziów, co w końcowym rozrachunku daje liczbę aż 17 sędziów rozpoznających jedną sprawę! Izba Lordów rozpoznaje sprawy odwołań od orzeczeń zapadłych w Sądzie Apelacyjnym lub Sądzie Okręgowym w sprawach, w których pojawiło się ważne zagadnienie prawne. Wszystkie apelacje, które trafiają do Izby Lordów, muszą mieć zezwolenie na ich rozpoznanie w tej instancji uzyskiwane z sądu przekazującego lub z Komisji Odwoławczej Izby Lordów (Appeal Committee; jest to swoisty rodzaj przedsądu) złożonej z trzech sędziów Lordów. Zezwolenie to jest z reguły udzielane sprawom, które mają walor istotności dla publicznego interesu.
Każdy z Lordów jest uprawniony do wydania pełnego orzeczenia (full judgment), jak również indywidualnej opinii. W sytuacji, w której pojawi się odrębna opinia na temat określonej sprawy, wówczas jej rozstrzygnięcie będzie zależało od zdania większości. Może zajść również i taki przypadek, gdzie decyzja większości składu sędziowskiego z reguły będzie zawierała wyraźne tzw. ratio decidenci (motyw rozstrzygnięcia), podczas gdy mniejszościowa decyzja, która ma duży walor prawny (obiter dicta), może stanowić podłoże dla dalszych zmian w prawie. Przykładem takiej sytuacji jest obiter dicta, którego twórcą był Lord Atkins w sprawie Donoghue vs Stevenson [1932] AC 121, które stało się podstawą dla angielskiego prawa deliktowego.

Krótko o immunitecie sędziowskim

Kwestia immunitetu sędziowskiego w systemie prawa anglosaskiego, jak i kontynentalnego jest bardzo istotnym zagadnieniem. W polskim systemie prawnym została wprowadzona wyraźna regulacja prawna dotycząca tej materii. Ma ona na celu ochronę niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej.
W stosunku do powyższego zagadnienia w systemie prawa angielskiego na uwagę zasługuje sprawa Rondel vs Worsley [1969] 1 AC 191, która potwierdziła w sposób wyraźny zasadę stanowiącą, że prawnik nie może zostać pozwany (pociągnięty do odpowiedzialności cywilnej) za niedbalstwo w sposobie prowadzenia sprawy podczas postępowania sądowego. Wzmocnienie tej zasady zaproponowane we wskazanym wyżej orzeczeniu było podyktowane potrzebą zapewnienia większej ochrony w sprawowaniu funkcji pomocy prawnej i sądowniczej. Zasada ta odnosiła się zarówno do prawników – adwokatów (barristers), jak i do sędziów. Jednakże Izba Lordów niedawno zmieniała w pewnym zakresie znaczenie tego immunitetu, pozostawiając możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności prawnika za działania, które wykonywane w sposób niedbały spowodowały szkodę. Następnie w sprawie Arthur J S Hall & Co vs Simons [2000] 2 WLR 543 jednomyślnie zdecydowano się na likwidację immunitetu w stosunku do prawników – adwokatów, pozostawiając go jedynie dla ochrony sędziów. Immunitet sędziowski został ponadto rozciągnięty na wszystko, co dana osoba powie lub zrobi, dopóki dane działanie mieści się w kompetencji sądu.

Koniec sprawowania funkcji sędziowskiej[17]

Koniec sprawowania funkcji sędziowskiej może następować w różny sposób i na podstawie różnych przyczyn. Co do zasady, można mówić o zdjęciu z urzędu lub dobrowolnej rezygnacji albo przejściu w stan spoczynku.
Jeśli chodzi o pierwszą z przyczyn zakończenia pracy na stanowisku sędziego, jest nią najczęściej niemożność sprawowania funkcji z powodów obiektywnych, niezależnych od danej osoby lub z powodu niewłaściwego zachowania sędziego, które godzi w powagę urzędu. W stosunku do sędziów wyższego rzędu zdjęcie z urzędu może nastąpić wyłącznie po uzyskaniu akceptacji obu Izb Parlamentu Brytyjskiego (Izby Gmin oraz Izby Lordów). Znany jest tylko jeden taki przypadek w historii i dotyczył on pewnego irlandzkiego sędziego.
W stosunku do sędziów niższego rzędu najczęstszą sytuacją jest dobrowolne opuszczenie urzędu. Pełne uregulowanie kwestii zakończenia sprawowania funkcji przez sędziów brytyjskich zostało zawarte w Constitutional Reform Acts, które jednocześnie powołało do życia Biuro do spraw Skarg Sędziowskich (Office for Judicial Complaints).
Drugą przyczyną zakończenia pracy na stanowisku sędziego jest przejście w stan spoczynku. Obecnie dla wszystkich nowo powołanych sędziów możliwość przejścia na emeryturę wiąże się z osiągnięciem wieku 65 lat. Jednakże w stosunku do tych sędziów, którzy objęli swój urząd w 1995 r., jest dozwolone, aby wykonywali zawód jeszcze dodatkowych pięć lat.
Ciekawostką jest to, że do 1959 r. angielskie prawo nie określało maksymalnego wieku sędziów, do którego mogli oni wykonywać urząd. Na przykład Lord Denning M.R., wykonując zawód sędziego, w chwili przejścia w stan spoczynku w 1982 r. miał 83 lata.

Nieprawnicy w sądzie[18]

Specyfiką systemu sądowego anglosaskiego jest to, że w określonych przypadkach możliwy jest udział czynnika społecznego w rozpoznaniu spraw sądowych. Reguła ta znajduje odzwierciedlenie w pełni w procesie zarówno cywilnym, rodzinnym, jak i karnym w Stanach Zjednoczonych, jak również w określonym zakresie w Wielkiej Brytanii.
W powyższym zagadnieniu odnajdujemy przede wszystkim dwa pojęcia – Magistrates (czasem określani także jako sędziowie pokoju – justices of the peace) oraz Jury. Pojęciem Magistrates określa się osoby niemające wykształcenia prawniczego, które mogą pełnić funkcję podmiotów decyzyjnych we wszystkich sprawach karnych mniejszej wagi (jest to ok. 95% wszystkich spraw karnych) oraz w niektórych sprawach cywilnych (w sprawach rodzinnych, opieki nad dziećmi, spraw dotyczących prawa miejscowego). Funkcja ta jest pełniona dobrowolnie, nieodpłatnie, chyba że pracodawca, który zwalnia pracownika na czas pełnienia jego funkcji w sądzie, zgodzi się na wypłatę wynagrodzenia również za dzień spędzony poza miejscem zatrudnienia. Magistrates wykonują swoją funkcję zwykle 26 dni rocznie. Limit wieku, który obowiązuje osoby pełniące funkcję magistrates, wynosi od 18 do 70 lat. Jednakże Lord Kanclerz zazwyczaj nie powołuje na to stanowisko osób w wieku powyżej 65 lat. Wybór kandydatów jest dokonywany spośród każdej społeczności, grup etnicznych, niezależnie od płci, religii czy poglądów politycznych.
Kandydaci na magistrates przechodzą szkolenie w celu uzyskania lub rozwinięcia swojej wiedzy i doświadczenia w pracy w sądzie. Zazwyczaj odbywa się ono pod okiem Justices Clerk (doradcy prawnego zatrudnionego w sądzie) lub w ramach jego zespołu.
Osoby, które zostaną wybrane na stanowisko, zasiadają w Magistrates Court, biorąc udział w rozpoznaniu spraw karnych i cywilnych mniejszej wagi. Do ich obowiązków należy przede wszystkim podejmowanie decyzji o tym, czy dana osoba zostanie uznana za winną czy też nie, oraz wydanie określonego wyroku, decyzja o uznaniu roszczenia cywilnego, decyzja w sprawie kaucji, nałożenia grzywny, czasem również jest to rozpoznanie poważniejszych spraw w Crown Court (jedna z instancji w sądownictwie brytyjskim, w której rozpoznawane są wyłącznie sprawy karne). W miarę rozwijanej wiedzy i doświadczenia magistrates uzyskują uprawnienie do brania udziału także w sprawach rodzinnych. Rozpoznanie spraw z ich udziałem jest dokonywane w składzie trzyosobowym (przewodniczący oraz dwóch magistrates) z udziałem doradcy prawnego.
Jury[19] jest instytucją prawa anglosaskiego mającą na celu wprowadzenie czynnika społecznego do procesu o wyższej randze, niż ma to miejsce w sprawach rozpoznawanych przez magistrates. Ława przysięgłych jest złożona z wybranych przez określony organ sądowy osób, których obowiązkiem jest wzięcie udziału w postępowaniu sądowym. Wezwanie do bycia członkiem ławy przysięgłych rodzi obowiązek stawienia się do sądu. Nie jest to już funkcja czysto dobrowolna. Ława przysięgłych składa się z 12 członków, często o nieprawniczym wykształceniu (12 good men and true). W trakcie postępowania sądowego sędzia odgrywa rolę doradcy dla ławy. Ława przysięgłych podejmuje decyzje na temat faktów przedstawionych podczas procesu oraz o końcowym rozstrzygnięciu. W przypadku braku jednomyślności uważa się, że wystarcza większość 10 głosów dla utrzymania określonego stanowiska w sprawie. Ława przysięgłych bierze udział w rozpoznaniu poważniejszych spraw karnych, jak na przykład w sprawach morderstw, włamań, oszustw oraz w niektórych sprawach cywilnych, czego przykładem mogą być postępowania z powództw o zniesławienie, pomówienie. „Służba” członków ławy przysięgłych trwa zazwyczaj 10 roboczych dni w ciągu roku i powinna w sobie zawierać więcej niż jedną rozpoznaną sprawę.

Podsumowanie

Dokonując podsumowania tematu sądownictwa angielskiego, pragnęłabym raz jeszcze zwrócić uwagę na odmienność budowy struktury sądów brytyjskich (szczególnie w aspekcie prawa cywilnego i karnego), na poniekąd inny niż w polskim systemie sądowniczym charakter osób, które biorą udział w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości (czego przykładem jest magistrates, jury, deputy judges), a nadto na odmienność sposobu rozwoju kariery sędziego. Sędzią najniższej instancji może zostać prawnik o takich uprawnieniach, które ma polski adwokat lub radca prawny, ale po określonym czasie wykonywania zawodu. Dalszy awans do kolejnych instancji sądowych jest natomiast uzależniony od stażu pracy w sądzie.
Na zakończenie pragnęłabym jeszcze podkreślić, że odmienność tego systemu prawnego, w tym także systemu sądownictwa, wynika przede wszystkim z odmiennej kultury prawnej Wielkiej Brytanii, a także z odmiennej tradycji tworzenia źródeł prawa, ich stosowania, pojawienia się kwestii precedensu oraz wzmożonego wpływu orzecznictwa na funkcjonowanie sądownictwa. Odmienność ta jest szczególnie wyraźna w sytuacji prowadzenia głębszej analizy prawnej poszczególnych dziedzin prawa.
 
Patrycja Gabriela Bartosz
aplikantka radcowska
Kancelaria Radcy Prawnego Anna Jabłońska w Warszawie

Źródło: Temidium 2 (63) 2011

 

---