opublikowano: 2014-09-09 przez: Mika Ewelina

Uwagi ogólne

W świetle obowiązujących regulacji Kodeksu spółek handlowych do pełnienia funkcji członka zarządu w spółce kapitałowej niezbędne jest powołanie konkretnej osoby w celu sprawowania przedmiotowej funkcji. Prawo powoływania (także odwoływania) członków zarządu w przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością przysługuje wspólnikom, jeśli umowa spółki nie stanowi inaczej. W przypadku spółek akcyjnych to rada nadzorcza posiada kompetencje do powoływania (i odwoływania) członków zarządu spółki, pod warunkiem że postanowienia statutu nie stanowią inaczej. Powołanie członka zarządu w spółce kapitałowej prowadzi do powstania stosunku organizacyjnego (korporacyjnego) między konkretną osobą fizyczną powołaną do pełnienia funkcji w zarządzie spółki a daną spółką kapitałową.

Stosunek organizacyjny a inne podstawy współpracy członka zarządu spółki kapitałowej z daną spółką

Stosunek organizacyjny, jaki powstaje między powołanym członkiem zarządu spółki kapitałowej a przedmiotową spółką, regulują przepisy Kodeksu spółek handlowych. Warunkiem jego skutecznego nawiązania jest zgoda osoby powołanej do pełnienia funkcji członka zarządu. Nawiązanie stosunku korporacyjnego zobowiązuje ustanowionego członka zarządu spółki do podejmowania działań mających na celu prowadzenie spraw spółki i jej reprezentowanie na zewnątrz. Powyższe zobowiązania wynikają bezpośrednio z regulacji przewidzianych przez prawo spółek (tj. art. 201 § 1 i art. 368 § 1 Kodeksu spółek handlowych). Do pełnienia funkcji członka zarządu nie jest więc wymagane i konieczne nawiązanie odrębnego stosunku prawnego. W konsekwencji powyższego z samego faktu powołania do pełnienia funkcji członka zarządu w spółce kapitałowej nie można wywieść automatycznego zawiązania między stronami dodatkowo stosunku pracy czy stosunku cywilnoprawnego. Od zakresu, treści i charakteru działań podejmowanych przez strony, od treści składanych oświadczeń woli, ocenianych z uwzględnieniem wszelkich okoliczności faktycznych towarzyszących podejmowaniu działań i składaniu oświadczeń, będzie zależała ocena, czy nawiązany przez strony stosunek prawny wypełnia jedynie cechy stosunku kształtowanego przez przepisy Kodeksu spółek handlowych, czy też zawiera on elementy charakterystyczne dla stosunku pracy lub określonego stosunku cywilnoprawnego.
Dla oceny kształtu i charakteru stosunku prawnego łączącego spółkę kapitałową z osobą powołaną do pełnienia funkcji w organie zarządczym bardzo istotną rolę będzie również odgrywała faktyczna i rzeczywista wola stron oraz towarzyszący jej zamiar i cel podejmowanych działań i składanych oświadczeń. Jak podkreślił Sąd Najwyższy, samo powołanie członka zarządu spółki przez właściwy organ spółki nie oznacza nawiązania stosunku pracy w drodze powołania w rozumieniu art. 68 k.p., lecz oznacza tylko powierzenie określonej osobie funkcji członka organu spółki. Z tak „powołanym” członkiem zarządu może – ale nie musi – być zawarta umowa o pracę. Członkostwo w zarządzie spółki jest stosunkiem odrębnym od stosunku pracy – mogą one współistnieć ze sobą, lecz może być też tak, że członkostwu w zarządzie nie towarzyszy stosunek pracy[1]. Stosunek pracy jest bowiem odrębnym stosunkiem prawnym od członkostwa w zarządzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, w którego zakresie członek zarządu jest osobą trzecią względem spółki i o treści jego praw pracowniczych decyduje treść stosunku pracy[2]. Analogiczne stanowisko jest również prezentowane przez przedstawicieli doktryny, którzy jednogłośnie wskazują i podkreślają dualizm stosunków prawnych łączących członka zarządu spółki ze spółką kapitałową, tj. istnienie z jednej strony stosunku korporacyjnego, z drugiej zaś stosunku podstawowego, takiego jak umowa o pracę czy umowa cywilna. Odnosząc się do relacji stosunku pracy i stosunku korporacyjnego, doktryna podkreśla w szczególności fakt, że: odwołanie członka zarządu skutkujące ustaniem stosunku organizacyjnego między nim a spółką nie powoduje, co do zasady, wygaśnięcia równoległego stosunku wynikającego z zawiązanego stosunku pracy lub innej umowy o charakterze cywilnoprawnym, chyba że co innego wynika z treści tej umowy (np. umowę o pracę zawarto na czas określony, tj. na okres pełnienia funkcji, albo też tzw. umowa zlecenia czy kontrakt menedżerski zawiera klauzulę o wygaśnięciu tej umowy z chwilą odwołania[3].
W praktyce mimo nawiązania stosunku organizacyjnego w drodze podjęcia uchwały w przedmiocie powołania członka zarządu spółki dodatkowo zawierają z powołanymi członkami zarządu umowy o pracę (lub umowy cywilnoprawne), stanowiące obok stosunku organizacyjnego kolejną podstawę pełnienia funkcji członka zarządu spółki kapitałowej. Stosunek pracy (stosunek cywilnoprawny) ma jednak charakter wtórny w odniesieniu do stosunku organizacyjnego. Stanowią one dwa oddzielne, samodzielne i niezależne od siebie nawzajem stosunki prawne istniejące równocześnie między członkiem zarządu a daną spółką kapitałową. W praktyce nawiązanie stosunku pracy (czy umowy cywilnoprawnej) obok stosunku korporacyjnego służy ustaleniu zasad wynagradzania członków zarządu, składników ich wynagrodzenia oraz terminów zapłaty wynagrodzenia z tytułu pełnienia powierzonej funkcji zarządczej. Kodeks spółek handlowych nie narzuca bowiem obowiązku pełnienia funkcji w zarządzie spółki kapitałowej za wynagrodzeniem. Ustalenie wysokości wynagrodzenia z tytułu pełnienia funkcji członka zarządu w odrębnej umowie jest rozwiązaniem zgodnym z obowiązującymi przepisami prawa i znajdującym zastosowanie w praktyce. Powyższa praktyka prowadzi do występowania zjawiska, jakim jest dualizm stosunków prawnych łączących członka zarządu ze spółką kapitałową.

Kodeks spółek handlowych a uprawnienia pracownicze

Zgodnie z brzmieniem art. 203 § 1 oraz art. 370 § 1 Kodeksu spółek handlowych odwołanie członka zarządu przez spółkę nie pozbawia go roszczeń ze stosunku pracy lub innego stosunku prawnego dotyczącego pełnienia powierzonej mu funkcji. Przepisy prawa spółek również wskazują na niezależny i autonomiczny charakter stosunków pracy lub innych stosunków prawnych łączących spółkę kapitałową z osobą fizyczną powołaną do pełnienia funkcji członka zarządu. Art. 203 § 1 stanowi wprost, że odwołanie członka zarządu jest dopuszczalne w każdym czasie. Dokonanie zaś przedmiotowej czynności nie pozbawia odwołanego członka zarządu roszczeń wynikających z innych stosunków prawnych, które zostały zawiązane w związku z powołaniem do pełnienia określonej funkcji w organie zarządczym spółki. Z reguły celem nawiązania stosunku pracy, o czym była już mowa wyżej, jest uregulowanie wysokości i zasad uiszczania wynagrodzenia z tytułu prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania na zewnątrz, przysługującego członkowi zarządu w czasie pełnienia funkcji zarządczej w spółce. W konsekwencji powyższego odwołanie członka zarządu powoduje wyłącznie ustanie stosunku korporacyjnego stanowiącego podstawę do prowadzenia spraw spółki i reprezentowania jej wobec podmiotów trzecich (na zewnątrz).
Odwołanie danej osoby ze składu organu zarządzającego spółką (zarządu) nie ma wpływu na byt pozostałych stosunków prawnych łączących ją ze spółką, w tym w szczególności na istnienie stosunku pracy (stosunku cywilnoprawnego). Pozbawienie funkcji zarządczych w trybie przewidzianym przez Kodeks spółek handlowych co do zasady nie rozwiązuje w sposób automatyczny istniejącego równolegle, obok stosunku organizacyjnego, stosunku pracy. W celu skutecznego rozwiązania umowy o pracę z odwołanym członkiem zarządu, której czas obowiązywania nie jest uwarunkowany czasem pełnienia funkcji członka zarządu w spółce, konieczne jest jej wypowiedzenie w trybie przewidzianym przez przepisy prawa pracy. Samo podjęcie uchwały w przedmiocie odwołania danej osoby z powierzonej jej funkcji członka zarządu prowadzi do natychmiastowego ustania stosunku korporacyjnego, tj. członkostwa w zarządzie spółki kapitałowej. Podjęcie powyższej uchwały nie prowadzi do automatycznego rozwiązania stosunku pracy stanowiącego podstawę zatrudnienia danej osoby na danym stanowisku zarządczym[4]. Osoba zatrudniona na stanowisku członka zarządu spółki przestaje podlegać regulacji zawartej w art. 374 k.h. (art. 203 k.s.h.) z chwilą odwołania jej (w rozumieniu przepisów Kodeksu handlowego) z funkcji członka zarządu, chociaż nadal pozostaje w zatrudnieniu na stanowisku członka zarządu określonym w umowie o pracę. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sądowym do ustania stosunku członkostwa we władzach spółki z jej członkiem zarządu może dojść wcześniej niż do rozwiązania stosunku pracy. Przepisy art. 374 k.h. (co do członków zarządu spółki akcyjnej) i analogicznego art. 203 k.h. (co do członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) miały zastosowanie jedynie do stosunków organizacyjnych regulowanych przez prawo handlowe, nie zaś do stosunków pracy regulowanych przez przepisy prawa pracy[5].
W świetle powyższego bezsprzeczny jest fakt, że do rozwiązania stosunku korporacyjnego oraz stosunku pracy znajdą odpowiednio zastosowanie regulacje Kodeksu spółek handlowych i Kodeksu pracy, tj. odrębne i samodzielne gałęzie powszechnie obowiązującego prawa, które rządzą się charakterystycznymi dla ich specyfiki zasadami podejmowania działań wywołujących określone skutki prawne.

Złożenie oświadczenia woli w przedmiocie wypowiedzenia stosunku pracy odwołanemu członkowi zarządu

Rozwiązanie umowy o pracę z odwołanym członkiem zarządu wymaga złożenia odrębnego, jednostronnego oświadczenia woli przez pracodawcę (spółkę) i następuje z upływem przewidzianych przez przepisy prawa pracy okresów wypowiedzenia, których długość jest uwarunkowana rodzajem zawartej umowy o pracę i okresem stażu pracowniczego odwołanego członka zarządu w danej spółce. W celu ochrony przed zarzutem wypowiedzenia umowy o pracę w sposób naruszający przepisy prawa pracy niezbędne jest ustalenie podmiotu, który odgrywa rolę pracodawcy w stosunku do odwołanego członka zarządu, tj. ustalenie organu/osoby, która może skutecznie i niewadliwie w świetle Kodeksu pracy złożyć jednostronne oświadczenie w przedmiocie wypowiedzenia stosunku pracy. Z chwilą podjęcia przez uprawniony organ (tj. w przypadku spółki akcyjnej przez radę nadzorczą, a w przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez wspólników, pod warunkiem że umowa lub statut spółki nie stanowią inaczej) uchwały w przedmiocie odwołania członka zarządu zmianie ulega status osoby odwołanej ze struktur spółki kapitałowej. Z chwilą ustania stosunku organizacyjnego były członek zarządu przestaje podlegać swojemu dotychczasowemu organowi zwierzchniemu. Z uwagi na ustanie dualizmu stosunków prawnych i istnienie wyłącznie (nawiązanego obok stosunku organizacyjnego) stosunku pracy odwołany członek zarządu staje się pracownikiem w rozumieniu art. 2 Kodeksu pracy. W konsekwencji powyższego to właśnie zarząd, którego był członkiem, staje się organem uprawnionym do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie wypowiedzenia stosunku pracy. W zależności od okoliczności konkretnego przypadku osobą uprawnioną do jednostronnego rozwiązania umowy o pracę w imieniu i na rzecz pracodawcy (de facto spółki kapitałowej, której odwołany członek zarządu prowadził sprawy i reprezentował ją na zewnątrz) może być również osoba, która posiada umocowanie spółki (tj. umocowanie udzielone przez zarząd) do dokonywania czynności z zakresu prawa pracy, w szczególności do składania oświadczeń woli w przedmiocie nawiązywania, zmiany, rozwiązywania umów o pracę. W sytuacji, w której oświadczenie o wypowiedzeniu umowy o pracę jest wręczane osobie, która utraciła już status członka zarządu spółki, organem uprawnionym do podpisania ww. oświadczenia jest zarząd spółki lub osoba umocowana przez zarząd do dokonywania czynności w sprawach z zakresu prawa pracy.
Organ, który dysponował kompetencją do skutecznego odwołania członka zarządu z pełnienia powierzonej mu funkcji, nie dysponuje co do zasady kompetencją do rozwiązania stosunku pracy po ustaniu stosunku korporacyjnego. Pochodzące z tego samego dnia późniejsze rozwiązanie przez radę nadzorczą umowy o pracę z wcześniej odwołanym powodem z funkcji prezesa zarządu, zwłaszcza takie, które tak jak w rozpoznawanej sprawie zostało „przedzielone” uchwałą o powołaniu nowego prezesa zarządu, było zatem niewątpliwie dokonane już przez organ nieuprawniony do rozwiązania stosunku pracy z powodem, który wcześniej utracił status prawny członka (prezesa) zarządu pozwanej spółki, co nie pozbawiło go roszczeń ze stosunku pracy związanych z utraconą funkcją członka zarządu (art. 203 § 1 zd. 2 k.s.h.)[6]. Przedmiotowe rozstrzygnięcie dotyczy sytuacji, w której rada nadzorcza jako organ uprawniony do odwołania członka zarządu spółki, po podjęciu uchwały nr 1 w powyższym zakresie, ze skutkiem od chwili jej podjęcia, podjęła na tym samym posiedzeniu kolejną uchwałę nr 2 (z tożsamym skutkiem), mocą której powołała nowego członka zarządu. Na tym porządek obrad zakończono. W tym samym dniu przedstawiciele rady nadzorczej wręczyli odwołanemu członkowi zarządu wypowiedzenie umowy o pracę. Odwołany członek zarządu, który od chwili podjęcia ww. uchwały nr 1 uzyskał status „zwykłego pracownika” zdefiniowanego w przepisach Kodeksu pracy jako osoba fizyczna wykonująca pracę m.in. na podstawie umowy o pracę, wystąpił do sądu z żądaniem zapłaty odszkodowania z tytułu niezgodnego z przepisami prawa pracy wypowiedzenia umowy o pracę. Żądanie zapłaty uzasadnił w ten sposób, że wypowiedzenie stosunku pracy zostało dokonane przez niewłaściwy organ, tj. radę nadzorczą, która nie dysponuje prawem do składania oświadczeń woli mających wpływ na istnienie stosunku pracy z byłym członkiem zarządu.
Sąd Najwyższy podzielił stanowisko prezentowane przez powoda, tj. uznał, że w okolicznościach tego konkretnego przypadku rada nadzorcza nie była uprawniona do wypowiedzenia stosunku pracy odwołanemu członkowi zarządu. Rada nadzorcza dysponuje kompetencją do reprezentowania spółki w zakresie umów łączących członków zarządu ze spółką. Na skutek zaś podjęcia uchwały w przedmiocie odwołania członka zarządu i w konsekwencji utraty przez niego statusu członka organu spółki, to zarząd dysponował prawem do składania oświadczeń woli w imieniu spółki w zakresie dotyczącym umowy o pracę. Odwołany członek zarządu stał się pracownikiem, w stosunku do którego organem uprawnionym do składania oświadczenia woli w przedmiocie łączących go ze spółką umów stał się zarząd. To nowo powołany członek zarządu (tu prezes zarządu) w ramach prowadzenia spraw spółki i reprezentowania jej interesów na zewnątrz był podmiotem/organem stosownym i kompetentnym do złożenia oświadczenia prowadzącego do rozwiązania stosunku pracy.
Judykatura dopuszcza, w ściśle określonych wypadkach, możliwość złożenia oświadczenia woli w przedmiocie rozwiązania stosunku pracy z odwołanym członkiem zarządu przez organ zwierzchni zarządu, tj. radę nadzorczą lub inny organ wyposażony przez zapisy umowy lub statutu spółki w prawo do powoływania i odwoływania członków zarządu spółki. W judykaturze przyjmuje się, że możliwe jest wypowiedzenie umowy o pracę odwołanemu prezesowi zarządu przez radę nadzorczą spółki z o.o. tylko w razie podjęcia na jednym posiedzeniu tego organu uchwał, z których wynika zarówno ustanie korporacyjnego stosunku członkostwa, którego dokonuje się z chwilą odwołania z funkcji pełnionej w zarządzie spółki, jak i bezpośrednia (równoczesna) wola wypowiedzenia stosunku pracy odwołanemu członkowi zarządu ze względu na ustanie korporacyjnego stosunku członkostwa w zarządzie spółki z o.o.[7]
Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 13 kwietnia 1999 r., stwierdzając, że rada nadzorcza spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest uprawniona do odwołania członka zarządu i do rozwiązania z nim stosunku pracy, jeżeli obie czynności zostaną podjęte jednocześnie, tj. zostaną wyrażone w jednym akcie woli[8]. Powyższą prawidłowość podkreślono również w rozstrzygnięciu z 24 stycznia 2002 r., w którym sąd wskazał na konieczność podkreślenia, że art. 203 Kodeksu handlowego (obecnie art. 210 Kodeksu spółek handlowych) regulujący sposób reprezentacji spółki kapitałowej odnosi się wyłącznie do stosunków prawnych między spółką a aktualnymi i rzeczywistymi w dacie zawierania umowy członkami zarządu spółki. Wyrażona w powyższej regulacji zasada reprezentacji nie dotyczy ani przyszłych, ani byłych członków organu zarządzającego w spółce. W konsekwencji powyższego należy przyjąć, że jeśli oświadczenie o rozwiązaniu umowy o pracę zostaje złożone razem z odwołaniem danej osoby ze stanowiska członka zarządu, wówczas organem uprawnionym do rozwiązania stosunku pracy będzie organ umocowany w świetle przepisów prawa handlowego do unicestwienia stosunku organizacyjnego[9].
Dokonując oceny prawidłowości dokonania wypowiedzenia stosunku pracy oraz zgodności przedmiotowej czynności z przepisami prawa pracy, warto zwrócić uwagę na rozróżnienie chwili złożenia oświadczenia woli w przedmiocie rozwiązania stosunku pracy oraz chwili otrzymania przedmiotowego oświadczenia przez jego adresata w sposób, który umożliwił adresatowi zapoznanie się z treścią ww. oświadczenia. Sąd Najwyższy zwrócił bowiem uwagę na fakt, że ocena prawidłowości złożenia oświadczenia woli w przedmiocie jednostronnego wypowiedzenia stosunku pracy powinna być przeprowadzana według stanu istniejącego w chwili składania oświadczenia woli o ww. treści. Bez znaczenia dla oceny prawidłowości złożenia przedmiotowego oświadczenia pozostaje stan istniejący w chwili wręczenia oświadczenia woli, które skutkuje rozwiązaniem stosunku pracy. Sąd Najwyższy podkreślił, że zgodnie z regułą wyrażoną w treści art. 61 Kodeksu cywilnego oświadczenie woli w sensie prawnym istnieje od chwili jego złożenia, tj. jeszcze przed dotarciem do adresata. Istota rzeczy sprowadza się więc do ustalenia istnienia umocowania osoby (lub organu osoby prawnej) do złożenia oświadczenia woli o określonej treści w dacie złożenia oświadczenia, a nie w dacie, w której adresat zapoznał się (lub miał możliwość zapoznania się) z treścią oświadczenia[10].
Z powyższych rozstrzygnięć należy wnioskować, że ustalenie kompetencji organów uprawnionych przez przepisy prawa handlowego do powoływania i odwoływania członków zarządu spółki do jednoczesnego podjęcia działań zmierzających do rozwiązania stosunku pracy z odwoływanym członkiem zarządu będzie podlegało każdorazowo analizie i ocenie. Stosownie do okoliczności konkretnego przypadku, w szczególności sekwencji następujących po sobie zdarzeń prowadzących do unicestwienia stosunku korporacyjnego i stosunku pracy, należy oceniać kompetencje organu umocowanego do powoływania i odwoływania członków organów zarządzających w spółkach kapitałowych, do jednoczesnego unicestwiania stosunków pracy, które „towarzyszyły” stosunkom organizacyjnym w spółce. Z powyższego rozstrzygnięcia sądu można wnioskować, że przesłanka „jednoczesności” złożenia oświadczenia w przedmiocie odwołania członka zarządu i wypowiedzenia stosunku pracy nie ziści się przez podjęcie uchwały w przedmiocie odwołania członka zarządu i jednoczesnego udzielenia konkretnej osobie, przez organ odwołujący, pełnomocnictwa do wypowiedzenia umowy o pracę.

Odwołanie członka zarządu jako przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie umowy o pracę

Spółki kapitałowe (co zostało już szerzej opisane i zaprezentowane w powyższej treści przedmiotowego artykułu) mają swobodę zarówno w zakresie nawiązywania (jak i zaniechania nawiązania) stosunków pracy (lub cywilnoprawnych) oraz swobodę kształtowania ich treści, oczywiście w granicach przewidzianych przepisami prawa, ustalonymi zwyczajami i zasadami współżycia społecznego. Powyższa zasada swobody kształtowania stosunków prawnych znajduje zastosowanie również w zakresie stosunków pracy (art. 300 Kodeksu pracy w zw. z art. 353¹ Kodeksu cywilnego), z zastrzeżeniem pierwszeństwa dla obowiązującej w prawie pracy zasady, że treść stosunku pracy ukształtowana przez strony nie może być mniej korzystna dla pracownika niż zasady ustalone prawem. Jeżeli spółka kapitałowa nawiąże stosunek pracy z członkiem zarządu w tym celu, by jego obowiązki jako członka zarządu spółki wynikające z Kodeksu spółek handlowych były jednocześnie obowiązkami pracowniczymi, wówczas występuje sprzężenie stosunku pracy i stosunku korporacyjnego. Powierzenie pełnienia funkcji zarządczej w spółce kapitałowej, tj. powierzenie prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowanie na podstawie umowy o pracę, będzie miało istotne znaczenie przy ustalaniu dopuszczalności rozwiązania stosunku pracy, tj. istnienia wymaganej przez Kodeks pracy rzeczywistej i prawdziwej okoliczności uzasadniającej wręczenie wypowiedzenia umowy o pracę. Jeżeli spółka podejmie decyzję o odwołaniu członka zarządu, którego stosunek pracy w zakresie obowiązków był tożsamy z zakresem obowiązków członka zarządu spółki, de facto pracownik jest pozbawiony uprawnienia do wykonywania obowiązków pracowniczych. W powyższej sytuacji można wysnuć wniosek, że odpadła tzw. causa istnienia stosunku pracy. Takie ukształtowanie treści stosunku pracy uzasadnia jego wypowiedzenie przez pracodawcę w przypadku skutecznego pozbawienia członka zarządu powierzonej mu funkcji. Prowadzi to do wniosku, że z reguły pozbawienie członkostwa członka zarządu spółki jest równoznaczne z istnieniem przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie umowy o pracę takiej osobie (jak powódka), która w tym charakterze została w niej zatrudniona (na stanowisku członka zarządu) na podstawie umowy o pracę. Uchwała o odwołaniu ze stanowiska członka zarządu spółki może być oczywiście skarżona w trybie przepisów prawa handlowego. W przypadku jednakże, gdy odwołanie nie zostanie podważone na tej drodze, to zasadniczo należy uważać, iż stanowi ono wystarczającą okoliczność dla uznania wypowiedzenia umowy o pracę za uzasadnione, jeżeli pracownik został zatrudniony w charakterze członka zarządu spółki[11].
Przy zawarciu umowy o pracę na czas określony, powyżej sześciu miesięcy, z członkiem zarządu spółki kapitałowej dopuszczalne jest więc zastosowanie klauzuli ustalającej, że rozwiązanie umowy o pracę przed upływem ustalonego terminu jej obowiązywania nastąpi w przypadku pozbawienia członka zarządu pełnionej przez niego funkcji w ww. organie spółki kapitałowej[12].
Nawiązując do swobody kształtowania treści stosunku pracy, w granicach dopuszczalnych przepisami prawa, należy zwrócić uwagę na możliwość ukształtowania treści stosunku pracy w ten sposób, że zostaje on nawiązany na czas pełnienia funkcji. W konsekwencji powyższego umowa o pracę wygaśnie wraz z ustaniem stosunku korporacyjnego[13].
Reasumując, stanowisko prezentowane przez judykaturę i doktrynę w przedmiocie dopuszczalności i zasadności rozwiązania umowy o pracę z powodu odwołania członka zarządu na gruncie prawa handlowego jest zasadne w przypadku, w którym zakres obowiązków pracowniczych odwołanego członka zarządu jest tożsamy z zakresem obowiązków wynikających z pełnienia funkcji zarządczej w spółce.

Prawo do dochodzenia roszczeń pracowniczych przez odwołanego członka zarządu spółki kapitałowej

Dochodzenie roszczeń ze stosunku pracy, w szczególności wystąpienie z żądaniem przywrócenia do pracy przez odwołanego członka zarządu, było przedmiotem wielu orzeczeń Sądu Najwyższego. Stanowisko judykatury w przedmiotowym zakresie kształtowało się w różnorodny sposób na przestrzeni ostatnich kilku lat. Rozbieżności interpretacyjne odnosiły się w szczególności do dysponowania przez odwołanego członka zarządu spółki kapitałowej skutecznym prawem żądania przywrócenia do pracy w sytuacji, w której stosunek pracy został rozwiązany w sposób naruszający przepisy prawa pracy.
W wyroku z 17 sierpnia 2006 r., sygn. akt III PK 53/06, Sąd Najwyższy stwierdził, że członek zarządu zatrudniony na tym stanowisku na podstawie umowy o pracę, w przypadku rozwiązania z nim stosunku pracy z naruszeniem zasad i przepisów prawa pracy, jest pozbawiony prawa do żądania przywrócenia do pracy. Zdaniem Sądu Najwyższego odwołanemu członkowi zarządu, z którym rozwiązano stosunek pracy z naruszeniem przepisów Kodeksu pracy, przysługuje jedynie roszczenie o odszkodowanie. Przywrócenie do pracy odwołanego członka zarządu pozostawałoby w sprzeczności z art. 203 § 1 Kodeksu spółek handlowych, gdyż fakt przywrócenia do pracy nie prowadzi do przywrócenia umocowania do prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania na zewnątrz (do zarządzania spółką). Sąd uznał, że sam Kodeks pracy wyłącza możliwość przywrócenia do pracy pracownika zatrudnionego na podstawie powołania (art. 69 pkt 2 lit. c) Kodeksu pracy). Ponieważ na podstawie powołania zatrudnia się kierowników najwyższych szczebli, to stosując wykładnię systemową, ten przepis Kodeksu pracy wyraźnie przemawia za poglądem o braku roszczenia o przywrócenie do pracy członka zarządu spółki kapitałowej[14].
Powyższy pogląd znalazł odzwierciedlenie także w orzeczeniu Sądu Najwyższego z 6 maja 2009 r. W przedmiotowej sprawie Sąd Najwyższy uznał, że odwołany członek zarządu spółki kapitałowej nie ma prawa do przywrócenia do pracy, gdyż pierwszeństwo przed regulacją Kodeksu pracy w tym zakresie ma art. 203 § 1 k.s.h., który w zdaniu pierwszym zezwala na odwołanie członka zarządu spółki w każdym czasie. Nie zmienia to faktu, że zwalnianym z pracy członkom zarządów przysługuje ochrona przewidziana w Kodeksie pracy, co wynika wprost z art. 203 § 1 zdanie drugie k.s.h. Nie dotyczy to jednak możliwości przywrócenia zwolnionego członka zarządu do pracy, gdyż sprzeciwia się temu art. 203 § 1 zdanie pierwsze k.s.h.[15]
W judykaturze pojawiły się również stanowiska odmienne od prezentowanych wyżej. W wyroku z 12 sierpnia 2009 r. Sąd Najwyższy podniósł, że swoboda odwołania członka zarządu nie narusza, a więc nie modyfikuje roszczeń, które przysługują odwołanemu członkowi zarządu ze stosunku pracy lub innego stosunku prawnego dotyczącego pełnienia funkcji członka zarządu. Zasada ochrony trwałości stosunku pracy pozostaje w funkcjonalnej kolizji z zasadą swobody prowadzenia działalności gospodarczej i swobody obsadzania stanowisk w zarządzie spółki. Żadnej z wymienionych zasad nie można przyznać pierwszeństwa i konieczne jest ich odpowiednie wyważenie[16]. W powyższej sprawie sąd wskazał, że strony dysponują swobodą w przedmiocie wyboru formy zatrudnienia członka zarządu, tak by odpowiadała ona ich uzasadnionym interesom. Ponadto sąd podniósł, że w ramach swobody kształtowania stosunków prawnych strony mogą w taki sposób ułożyć stosunek prawny, by mógł on być wykonywany mimo odebrania pracownikowi funkcji członka organu spółki. Strony mogą również tak ukształtować stosunek zatrudnienia, by ustanie stosunku korporacyjnego wiązało się z ustaniem stosunku pracy nawet bez konieczności wypowiedzenia umowy o pracę. W sytuacji, w której strony związane stosunkiem korporacyjnym podejmują decyzje w przedmiocie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, to czynią to ze wszelkimi konsekwencjami, w tym z konsekwencją będącą ograniczeniem swobody rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę.
Pogląd, że pracownikowi, którego pozbawiono kompetencji do pełnienia funkcji członka zarządu spółki kapitałowej przysługuje roszczenie o przywrócenie do pracy, znalazł odzwierciedlenie również w późniejszych rozstrzygnięciach sądów. W wyroku z 2 grudnia 2010 r. Sąd również zajął stanowisko, że odwołany członek zarządu, któremu następnie wypowiedziano umowę o pracę z naruszeniem art. 39 k.p., może żądać przywrócenia do pracy, co wynika z art. 203 § 1 zdanie drugie k.s.h., który nie narusza, a więc nie modyfikuje roszczeń ze stosunku pracy, które przysługują odwołanemu członkowi zarządu[17].
W związku z ujawnionymi rozbieżnościami w wykładni przepisów prawa Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Sądu Najwyższego z wnioskiem o rozstrzygniecie zagadnienia prawnego o następującej treści: Czy odwołanemu członkowi zarządu spółki kapitałowej (art. 203 § 1 i art. 370 § 1 ustawy z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych – Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.), zatrudnionemu w charakterze pracownika na podstawie umowy o pracę, którą rozwiązano niezgodnie z prawem, służy roszczenie o przywrócenie do pracy? W konsekwencji powyższego Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy na posiedzeniu jawnym, w składzie siedmiu sędziów, 16 maja 2012 r. podjął uchwałę zawierającą odpowiedź na ww. pytanie prawne, stwierdzając, że w przypadku rozwiązania z naruszeniem prawa umowy o pracę z członkiem zarządu spółki kapitałowej odwołanym na podstawie art. 203 § 1 lub art. 370 § 1 ustawy z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) nie jest wyłączone roszczenie o przywrócenie do pracy[18].
W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy wyjaśnił, że racjonalny pracodawca, mając swobodę w wyborze formy zatrudnienia członka zarządu, nawiązując z nim stosunek pracy na czas nieokreślony, poddaje się ograniczeniom wynikającym z przepisów prawa pracy co do swobodnego rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę (tj. podobnie do stanowiska prezentowanego w postanowieniu o sygn. akt II PZP 8/09 i wyroku o sygn. akt II PK 131/10).
Mając na uwadze powyższe stanowisko judykatury w przedmiocie istnienia po stronie odwołanego członka zarządu spółki pełniącego obowiązki korporacyjne na podstawie umowy o pracę roszczenia o przywrócenie do pracy, należy zwrócić uwagę na specyfikę przepisów prawa pracy. Zgodnie z art. 45 § 2 Kodeksu pracy sąd nie jest związany (z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w prawie) zgłoszonym przez pracownika roszczeniem o przywrócenie do pracy. Sąd pracy posiada kompetencję do zasądzenia odszkodowania w wysokości kodeksowej w przypadku uznania, że zadośćuczynienie żądaniu pracownika jest niecelowe lub bezzasadne. W zależności od okoliczności każdego przypadku sąd, podejmując decyzję o przywróceniu do pracy, w tym o przywróceniu do pracy odwołanego członka zarządu, jest zobligowany do oceny, czy uwzględnienie przedmiotowego roszczenia nie będzie w danych okolicznościach prowadziło do nadużycia prawa i nie będzie pozostawało w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarczym przeznaczeniem[19]. Możliwość zasądzenia przez sąd roszczenia alternatywnego w postaci odszkodowania z tytułu rozwiązania stosunku pracy z naruszeniem obowiązujących przepisów prawa podlega pewnym ograniczeniom. Zgodnie z brzmieniem art. 45 § 3 Kodeksu pracy, sąd nie może, co do zasady, orzec o przyznaniu pracownikowi odszkodowania majątkowego w miejsce zgłoszonego przez niego żądania przywrócenia do pracy w sytuacji, w której dany pracownik korzysta ze szczególnej ochrony przed rozwiązaniem stosunku pracy, przewidzianej w Kodeksie pracy lub w przepisach szczególnych.
Na uwagę zasługuje przypadek, w którym odwołany członek zarządu, wykonujący obowiązki na podstawie umowy o pracę, podlega tzw. szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem stosunku pracy. Ze szczególną ochroną zatrudnienia mamy do czynienia w sytuacjach wskazanych w obowiązujących przepisach prawa. Pracownikiem podlegającym ochronie jest w świetle art. 39 Kodeksu pracy osoba, której do osiągnięcia wieku emerytalnego pozostało nie więcej niż cztery lata. Co do zasady rozwiązanie stosunku pracy jest niedopuszczalne z pracownicą w okresie ciąży, a także w czasie urlopu macierzyńskiego (art. 177 § 1 Kodeksu pracy). Pracodawca nie może również bez ograniczeń wypowiedzieć stosunku pracy pracownikowi będącemu członkiem zarządu zakładowej organizacji związkowej działającej u danego pracodawcy, który został na podstawie art. 32 ustawy o związkach zawodowych z 23 maja 1991 r. (Dz.U. Nr 55, poz. 234 z późn. zm.)[20] objęty ochroną w ww. zakresie przez czas wskazany w uchwale zarządu organizacji związkowej.
Sąd Najwyższy w rozstrzygnięciach opowiadających się za pozbawieniem odwołanego członka zarządu spółki kapitałowej roszczenia o przywrócenie do pracy uznał, że brak powyższego roszczenia w przypadku odwołania członka zarządu, którego stosunek pracy podlega szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem, powinien być zrekompensowany w sposób majątkowy. Wysokość zaś uzyskanego odszkodowania z tytułu rozwiązania stosunku pracy z odwołanym członkiem zarządu, którego stosunek pracy podlegał szczególnej ochronie przed wypowiedzeniem, powinna odpowiadać wysokości należnego pracownikowi wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy, które otrzymałby pracownik przywrócony do pracy przez sąd. Kwota przedmiotowego odszkodowania nie może być niższa niż odszkodowanie przewidziane w art. 47¹ Kodeksu pracy. Przyjęcie przeciwnego stanowiska, zdaniem sądu, prowadziłoby do zrównania sytuacji pracownika objętego szczególną ochroną trwałości stosunku pracy z sytuacją pracownika niepodlegającego przedmiotowej szczególnej ochronie, co pozostawałoby w sprzeczności z funkcją przepisów ustanawiających szczególną ochronę[21]. Sąd Najwyższy uznał, że podstawą do zasądzenia odszkodowania w miejsce żądanego przywrócenia do pracy będzie art. 477¹ Kodeksu postępowania cywilnego.
W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 16 maja 2012 r., udzielając odpowiedzi na pytanie prawne dotyczące posiadania przez odwołanego członka zarządu roszczenia o przywrócenie do pracy, Sąd Najwyższy również podzielił pogląd, że art. 477¹ Kodeksu postępowania cywilnego będzie w pewnych okolicznościach stanowił podstawę do zasądzenia odszkodowania majątkowego (zamiast przywrócenia do pracy). W uzasadnieniu przedmiotowej uchwały wskazano, że: Rzeczywisty problem pojawia się natomiast w przypadku pracownika podlegającego szczególnej ochronie trwałości stosunku pracy, bowiem zastosowaniu art. 45 § 2 k.p. sprzeciwia się § 3 tego przepisu. W tym przypadku sąd pracy nie ma możliwości wyboru za pracownika roszczenia o odszkodowanie, chyba że znajdzie podstawę do zastosowania art. 477¹ k.p.c., który daje mu uprawnienie do orzeczenia odszkodowania zamiast przywrócenia do pracy.

Podsumowanie

Zdaniem autora analiza stanów faktycznych oraz zapadających na ich tle rozstrzygnięć Sądu Najwyższego w przedmiocie przysługujących roszczeń pracowniczych odwołanym członkom zarządów spółek kapitałowych prowadzi do konkluzji, że brakuje podstaw do ograniczenia zakresu roszczeń wynikających z rozwiązania stosunku pracy jako konsekwencji unicestwienia stosunku korporacyjnego członka zarządu spółki kapitałowej oraz tejże spółki. Niemniej jednak treść rozstrzygnięcia będzie zawsze warunkowana konkretnymi okolicznościami danego stanu faktycznego.

Edyta Sikorska
radca prawny w OIRP Warszawa

Źródło: Temidium 2 (73) 2013