opublikowano: 2014-09-01 przez: Mika Ewelina

Wstęp

Do kodeksu postępowania cywilnego[1] referendarz sądowy został wprowadzony nowelą z dnia 21 sierpnia 1997 r.[2]

Instytucja prawna referendarza sądowego nie występowała na gruncie Prawa o ustroju sądów powszechnych z dnia 28 lutego 1928 r.[3] Pojawiła się dopiero w Prawie o ustroju sądów powszechnych z dnia 20 czerwca 1985 r.[4] Wyżej wymienioną nowelą z dnia 21 sierpnia 1997 r. została poddana radykalnej zmianie w zakresie swojej istoty (o czym będzie mowa niżej). Obecnie obowiązujące Prawo o ustroju sądów powszechnych z dnia 27 lipca 2001 r.[5] przejęło tę instytucję w formule, wprowadzonej nowelą z dnia 21 sierpnia 1997 r., rozszerzając wszakże kompetencje referendarza sądowego.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie pozycji prawnej i kompetencji procesowych referendarza sądowego w postępowaniu cywilnym[6] w ujęciu de lege lata[7]. W zakończeniu artykułu zostaną przedstawione w zarysie także pewne refleksje związane z tą instytucją, dające asumpt do postulatów de lege ferenda[8].

Ze względów pragmatycznych[9] najpierw zostaną przedstawione wybrane podstawowe (elementarne) zagadnienia procedury cywilnej, ale dobrane w taki sposób, aby łącznie stanowiły uporządkowane punkty odniesienia dla omówienia poszczególnych kwestii, wchodzących w zakres problematyki referendarza sądowego w postępowaniu cywilnym.

W konsekwencji powyższego struktura niniejszego artykułu jest następująca:

1. Wstęp;

2. Rozdział I. Zagadnienia podstawowe (elementarne) procedury cywilnej;

3. Rozdział II. Pozycja referendarza sądowego /RS/ wg u.p.u.s.p. z 2001 r.;

4. Rozdział III. Kompetencje RS w postępowaniu procesowym;

5. Rozdział IV. Kompetencje RS w postępowaniu nieprocesowym;

6. Rozdział V. Kompetencje RS w postępowaniu egzekucyjnym;

7. Rozdział VI. Kompetencje RS w postępowaniach pomocniczych;

8. Rozdział VII. Zaskarżanie orzeczeń RS;

9. Rozdział VIII. Zakończenie – refleksje i postulaty de lege ferenda.

Rozdział I. Zagadnienia podstawowe (elementarne) procedury cywilnej

Przegląd zagadnień elementarnych procedury cywilnej[10], dokonywany na potrzeby niniejszego opracowania, obejmuje takie kwestie, jak:

• sprawa cywilna i jej rodzaje;

• rodzaje postępowań cywilnych wg k.p.c.;

• rodzaje podmiotów postępowania cywilnego wg k.p.c.;

• rodzaje posiedzeń sądowych wg k.p.c.;

• rodzaje orzeczeń sądowych wg k.p.c.;

• rodzaje środków zaskarżenia wg k.p.c.

Sprawa cywilna i jej rodzaje

Sprawa cywilna jest terminem ustawowym[11] zdefiniowanym w ustawie. Artykuł 1 k.p.c. stanowi, że Kodeks postępowania cywilnego normuje postępowanie w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego Kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych (sprawy cywilne). Na gruncie tego przepisu w doktrynie i orzecznictwie rozróżnia się dwa rodzaje spraw: (a) sprawy cywilne w materialnym znaczeniu[12] oraz (b) sprawy cywilne w formalnym znaczeniu[13]. Sprawy cywilne ze swej natury charakteryzują się dwoma cechami: (a) równością stron, (b) ekwiwalentnością świadczeń[14].

Rodzaje postępowań cywilnych na gruncie k.p.c.

Unormowania k.p.c. oparte są na doktrynalnym[15] rozróżnieniu podziałów postępowań cywilnych.

Postępowania cywilne dzielą się na główne (samodzielne) i pomocnicze[16]. Postępowania główne dzielą się na postępowania rozpoznawcze i postępowanie egzekucyjne[17]. Postępowania rozpoznawcze to: postępowanie procesowe (proces) oraz postępowanie nieprocesowe[18]. Nadmienić jeszcze należy, że każdy z tych rodzajów postępowań (procesowe/nieprocesowe) ma swoje odmiany. Odmianami postępowania procesowego są: postępowanie (procesowe) tzw. zwykłe i postępowania (procesowe) odrębne[19]. Natomiast odmianami postępowania nieprocesowego są: postępowanie (nieprocesowe) zwykłe i postępowania (nieprocesowe) szczególne[20].

Postępowanie egzekucyjne[21] może dotyczyć egzekucji świadczeń pieniężnych (art. 844 i nast.) lub świadczeń niepieniężnych (art. 1041 i nast. k.p.c.)[22].

Reasumując powyższe, należy stwierdzić, że na gruncie k.p.c. występują następujące rodzaje postępowań cywilnych:

1. postępowanie procesowe (art. 15 i nast. k.p.c.);

2. postępowanie nieprocesowe (art. 506 i nast. k.p.c.);

3. postępowanie egzekucyjne (art. 758 i nast. k.p.c.);

4. postępowania pomocnicze (np. art. 716 k.p.c.).

Dla wyczerpania wątku wyliczenia rodzajów postępowania cywilnego należy jeszcze nadmienić, że „międzynarodowe postępowanie cywilne” (art. 1096 i nast. k.p.c.) nie jest rodzajem postępowania cywilnego, lecz odmianą ww. rodzajów postępowania cywilnego w sytuacji, gdy występuje tzw. element obcy (zagraniczny)[23].

Przy omawianiu kwestii rodzajów postępowania cywilnego na gruncie k.p.c. należy nieustannie mieć na uwadze zasady prawne, zawarte w art. 13 § 1 i § 2 k.p.c. Przepis art. 13 § 1 zd. 1. k.p.c. statuuje zasadę domniemania drogi procesu cywilnego, stanowiąc, że Sąd rozpoznaje sprawy w procesie [a więc nie w postępowaniu nieprocesowym], chyba że ustawa stanowi inaczej [w takim przypadku sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym][24]. Przepis art. 13 § 2 k.p.c. zawiera odesłanie do przepisów o procesie na potrzeby innych (niż proces) rodzajów postępowania cywilnego, stanowiąc, że Przepisy o procesie stosuje się odpowiednio do innych rodzajów postępowań unormowanych w niniejszym kodeksie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Warto zwrócić uwagę, że treść tego właśnie przepisu zawiera dwa terminy techniczno-prawne (termini technici) – „proces” i „inne rodzaje postępowań” – które łącznie dają ustawową (normatywną) podstawę do uznania, iż „proces” („postępowanie procesowe”) jest jednym z „rodzajów postępowań cywilnych”, unormowanych w k.p.c., a zarazem stanowią podstawę (punkt wyjścia) do uznania, iż innymi rodzajami takich postępowań są: postępowanie nieprocesowe, postępowanie egzekucyjne i postępowania pomocnicze.

Rodzaje podmiotów postępowania cywilnego wg k.p.c.

Wśród podmiotów postępowania cywilnego można wyróżnić (na gruncie przepisów k.p.c.) dwa główne rodzaje (grupy) takich podmiotów:

• organy postępowania cywilnego;

• strony i uczestników takiego postępowania.

Organami postępowania cywilnego są te jednostki prawne, które w postępowaniu cywilnym dysponują władzą państwową (imperium) w zakresie: (a) rozstrzygania o żądaniach stron lub uczestników takiego postępowania (są to organy procesowe) i/lub (b) przymusu państwowego w celu wyegzekwowania świadczenia, objętego tytułem egzekucyjnym (są to organy egzekucyjne). Stronami lub uczestnikami postępowania cywilnego są zaś te jednostki prawne, które nie dysponują opisaną wyżej władzą (imperium)[25].

Obok wskazanych wyżej dwóch zasadniczych rodzajów podmiotów postępowania cywilnego należy jeszcze wyróżnić:

• świadków i biegłych sądowych;

• publiczność (a dokładniej rzecz ujmując – poszczególne osoby, które uczestniczą w jawnych posiedzeniach sądu).

Wskazane tu dwa dodatkowe rodzaje podmiotów nie dysponują imperium, a od stron i uczestników postępowania różnią się tym, że to nie w ich sprawie (cywilnej) toczy się postępowanie[26].

Rodzaje posiedzeń sądowych na gruncie k.p.c.

Posiedzenia sądowe na gruncie k.p.c.[27] dzielą się na posiedzenia jawne oraz posiedzenia niejawne. Istota tych posiedzeń określona jest w art. 152 k.p.c., stanowiącym, że Na posiedzenia jawne wstęp na salę sądową mają – poza stronami i osobami wezwanymi – tylko osoby pełnoletnie. Na posiedzenia niejawne mają wstęp tylko osoby wezwane. Wśród posiedzeń jawnych ustawa wyróżnia dwa rodzaje: rozprawę (art. 210 k.p.c.) i posiedzenie jawne, niebędące rozprawą (art. 210 k.p.c. a contrario)[28]. Wśród posiedzeń niejawnych ustawa rozróżnia naradę sędziów (art. 324 k.p.c.) i posiedzenie niejawne, niebędące naradą sędziów (art. 152 zd. 2 k.p.c. w zw. z art. 324 k.p.c. a contrario)[29].

W zakończeniu tej części artykułu należy nadmienić, że stosownie do art. 148 § 1 k.p.c. § 1. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, posiedzenia sądowe są jawne, a sąd orzekający rozpoznaje sprawy na rozprawie. § 2. Sąd może skierować sprawę na posiedzenia jawne i wyznaczyć rozprawę także wówczas, gdy sprawa podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym.

Rodzaje orzeczeń sądowych wg k.p.c.[30]

Orzeczenia sądowe na gruncie k.p.c. w postępowaniach rozpoznawczych (proces[31]; nieproces) dzielą się na orzeczenia merytoryczne i orzeczenia niemerytoryczne. Kryterium rozróżnienia przedstawia się jak następuje: (a) jeżeli orzeczenie sądu rozstrzyga sprawę co do jej istoty (meritum), to jest orzeczeniem merytorycznym; (b) jeżeli orzeczenie sądu rozstrzyga o innej kwestii niż istota sprawy, to jest orzeczeniem niemerytorycznym. W postępowaniu procesowym orzeczenia merytoryczne zapadają w formie wyroków, ewentualnie nakazów zapłaty, a orzeczenia niemerytoryczne w formie postanowień. Natomiast w postępowaniu nieprocesowym orzeczenia zarówno merytoryczne, jak i niemerytoryczne zapadają w formie postanowień. Dzieje się tak, bo tak stanowi ustawa (co do procesu – zob. art. 325 i art. 353¹ k.p.c. w zw. z art. 354 k.p.c.; co do postępowania nieprocesowego – zob. art. 516 k.p.c.).

Natomiast w postępowaniu egzekucyjnym nie występuje podział orzeczeń na orzeczenia merytoryczne i niemerytoryczne (w znaczeniu wyżej wskazanym), a wszystkie orzeczenia sądu zapadają w formie postanowień (albowiem ustawa tak stanowi – zob. art. 766 zd. 2 k.p.c.). Można przy okazji nadmienić, że art. 13 § 2 k.p.c. nie pozwala przenieść podziału orzeczeń na merytoryczne i niemerytoryczne z procesu do postępowania egzekucyjnego z tego względu, iż nakaz stosowania „odpowiednio” przepisów o procesie wyklucza taką możliwość, gdyż z istoty postępowania egzekucyjnego wynika, że służy ono wykonywaniu orzeczeń merytorycznych (tytułów egzekucyjnych), a nie ich tworzeniu. Przysłowiową kropkę nad „i” (będącą prostą konsekwencją powyższych zasad) stawia art. 804 k.p.c., stanowiący, że Organ egzekucyjny nie jest uprawniony do badania zasadności i wykonalności obowiązku objętego tytułem egzekucyjnym.

Rodzaje środków zaskarżenia wg k.p.c.

Środki zaskarżenia na gruncie k.p.c. dzielą się na: (a) zwyczajne i (b) nadzwyczajne środki zaskarżenia. Kryterium podziału jest kwestia prawomocności danego orzeczenia. Jeżeli dany środek przysługuje od orzeczenia nieprawomocnego, to jest on zwyczajnym środkiem zaskarżenia, a jeżeli od orzeczenia prawomocnego, to jest on nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia.

Zwyczajne środki zaskarżenia dzielą się na środki odwoławcze oraz inne zwyczajne środki zaskarżenia (czyli takie, które nie są środkami odwoławczymi). Środkami odwoławczymi de lege lata są (tylko): apelacja i zażalenie (tak stanowi ustawa swoją strukturą). Otóż, Dział V (art. 367 – art. 398 k.p.c.) pod nazwą „Środki odwoławcze” zawiera obecnie tylko dwa środki zaskarżenia: właśnie apelację (Rozdział 1. „Apelacja”; art. 367 i nast. k.p.c.) i zażalenie (Rozdział 2. „Zażalenie”; art. 394 i nast. k.p.c.). Odczytanie jego unormowań a contrario prowadzi do wniosku, że inne środki zaskarżenia nie są środkami odwoławczymi w rozumieniu ustawy (k.p.c.). Tzw. inne środki zaskarżenia zwyczajne to np.: sprzeciw od wyroku zaocznego (art. 344 k.p.c.), skarga na orzeczenie referendarza sądowego (art. 398²² k.p.c.), zarzuty od nakazu zapłaty (art. 491 k.p.c.), sprzeciw od nakazu zapłaty (art. 502 k.p.c.), sprzeciw od europejskiego nakazu zapłaty (art. 505¹⁹ k.p.c.), sprzeciw od tzw. elektronicznego nakazu zapłaty (art. 505³⁵ k.p.c.), skarga na czynności komornika (art. 767 k.p.c.), zarzuty przeciwko planowi podziału sumy uzyskanej z egzekucji (art. 1027 k.p.c.).

Nadzwyczajnymi środkami zaskarżenia są: skarga o wznowienie postępowania (art. 399 i nast. k.p.c.) i skarga kasacyjna (art.398¹ i nast. k.p.c.). Natomiast de iure nie jest środkiem zaskarżenia skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (art. 424¹ k.p.c. i nast.), gdyż nie spełnia ona jednego z wymagań stawianych środkom zaskarżenia, tj. ex legi definitione nie jest jej celem zmiana lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia sądowego. W konsekwencji skargę tę należy uznać za środek prawny, który nie jest środkiem zaskarżenia.

Rozdział II. Pozycja referendarza sądowego na gruncie u.p.u.s.p. z 2001 r.

Dla zobrazowania istoty instytucji referendarza w postępowaniu cywilnym konieczne jest wskazanie konkretnych unormowań Prawa o ustroju sądów powszechnych z 2001 r.; stanowią one co następuje:

1. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego (art. 1 § 2 u.p.u.s.p.), z tym że Sądy powszechne wykonują również zadania z zakresu ochrony prawnej, powierzone w drodze ustaw (art. 1 § 3 u.p.u.s.p.);

2. Zadania z zakresu wymiaru sprawiedliwości wykonują sędziowie (art. 2 § 1 u.p.u.s.p.), z tym że Zadania z zakresu ochrony prawnej w sądach wykonują także referendarze sądowi i starsi referendarze sądowi. Ilekroć w przepisach innych ustaw jest mowa o referendarzach sądowych, rozumie się przez to również starszych referendarzy sądowych (art. 2 § 2 u.p.u.s.p.)[32];

3. W sądach rejonowych i okręgowych do wykonywania określonych w ustawach czynności należących do sądów w zakresie ochrony prawnej zatrudniani są referendarze sądowi i starsi referendarze sądowi, zwani dalej „referendarzami” (art. 147 § 1 u.p.s.u.p.)[33];

4. Stosunek pracy z referendarzem nawiązuje się na podstawie mianowania, z dniem określonym w akcie mianowania (art. 150 § 2 u.p.u.s.p.)[34];

5. W zakresie wykonywania obowiązków referendarz jest niezależny co do treści wydawanych orzeczeń i zarządzeń określonych w ustawach (art. 151 § 1 u.p.u.s.p.)[35].

Na marginesie prowadzonych rozważań odnotowania warte jest spostrzeżenie, że na tle powyższych unormowań nasuwa się pytanie o relację między pojęciem „wymiar sprawiedliwości” a pojęciem „ochrona prawna”, tym bardziej że na gruncie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2.04.1997 r. (por. art. 8 Konstytucji[36]) wymiar sprawiedliwości sprawują tylko sądy (zob. art. 45, art. 175 i art. 177)[37].

Rozdział III. Kompetencje RS w postępowaniu procesowym

Postępowanie procesowe zwykłe

W przepisach ogólnych o postępowaniu procesowym (tzw. postępowanie procesowe zwykłe) podstawowe znaczenia ma art. 47¹ k.p.c., stanowiący, że Referendarz sądowy może wykonywać czynności w postępowaniu cywilnym w wypadkach wskazanych w ustawie. W zakresie powierzonych mu czynności referendarz sądowy ma kompetencje sądu, chyba że ustawa stanowi inaczej[38]. Pro ordo (dla porządku) należy zaznaczyć, że okoliczność, iż pewne czynności w postępowaniu mogą być wykonywane przez referendarzy sądowych, nie wyłącza dopuszczalności ich dokonywania przez sąd (sędziego)[39]. Należy jeszcze nadmienić, że z mocy art. 362¹ k.p.c. Do postanowień referendarza sądowego stosuje się odpowiednio przepisy o postanowieniach sądu[40].

W obecnym stanie prawnym (de lege lata):

1. Sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym sprawę w instancji. Sąd może jednak rozstrzygnąć jedynie o zasadach poniesienia przez strony kosztów procesu, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu; w tej sytuacji, po uprawomocnieniu się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie, referendarz sądowy w sądzie pierwszej instancji wydaje postanowienie, w którym dokonuje szczegółowego wyliczenia kosztów obciążających strony (art. 108 § 1 k.p.c.)[41];

2. referendarz sądowy może wydawać zarządzenia w zakresie badania formalnego i fiskalnego pism procesowych, unormowanego w art. 130 – 130⁴ k.p.c. (art. 130⁵ k.p.c.[42]);

3. gdy sąd orzekający postanowi, że przeprowadzenie dowodu nastąpi przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających dokonanie tej czynności na odległość, przeprowadzenie dowodu następuje w obecności sądu wezwanego lub referendarza w tym sądzie [zatrudnionego] (art. 235 § 2 k.p.c.[43]);

4. może wydać postanowienie w sprawie stwierdzenia prawomocności orzeczenia (art. 364 § 2 k.p.c.[44]).

Postępowania odrębne

W postępowaniach odrębnych[45] referendarz sądowy może dokonywać następujących czynności:

1. może wydać nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym (art. 353^-1 § 2 k.p.c.)[46]; w postępowaniu tym może także wydawać zarządzenia (art. 497^-1 § 3 k.p.c.)[47];

2. może wydać nakaz zapłaty w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 353^-1 § 2 k.p.c.)[48]; może dokonywać czynności w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 505^-30 k.p.c.)[49];

3. może wydać europejski nakaz zapłaty w europejskim postępowaniu nakazowym (art. 505¹⁶ § 2 k.p.c.); w postępowaniu tym może także wydawać zarządzenia (art. 505¹⁶ § 3 k.p.c.)[50];

4. może wydawać zarządzenia w europejskim postępowaniu w sprawach drobnych roszczeń (art. 505^-22 § 2 k.p.c.)[51].

Rozdział IV. Kompetencje RS w postępowaniu nieprocesowym

Dla zasad ogólnych postępowania nieprocesowego podstawowe znaczenie mają art. 47^-1 i art. 362^-1 k.p.c.[52] w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.[53]

W obecnym stanie prawnym, w ramach przepisów ogólnych postępowania nieprocesowego unormowania kompetencji referendarza sądowego są ujęte następująco:

1. Czynności w sprawach o wpis w księdze wieczystej może wykonywać referendarz sądowy (art. 509^-1 § 1 k.p.c.)[54];

2. Czynności w postępowaniu rejestrowym może wykonywać referendarz sądowy, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy (art. 509^-1 § 2 k.p.c.)[55];

3. Czynności w sprawach z zakresu sprawa spadkowego może wykonywać referendarz sądowy, z wyłączeniem prowadzenia rozprawy, zabezpieczenia spadku oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego (art. 509^-1 § 3 k.p.c.)[56].

Rozdział V. Kompetencje RS w postępowaniu egzekucyjnym

De lege lata referendarz sądowy nie ma uprawnień do działania w postępowaniu egzekucyjnym. Ma natomiast pewne uprawnienia w (pomocniczym) postępowaniu klauzulowym, o czym niżej.

W tej części artykułu należy wszakże przytoczyć art. 777 § 1 pkt 1^-1 k.p.c., stanowiący, że § 1. Tytułami egzekucyjnymi są: (pkt 1^-1) „orzeczenie referendarza sądowego prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu”[57].

Rozdział VI. Kompetencje RS w postępowaniach pomocniczych

Dla zasad ogólnych postępowań pomocniczych podstawowe znaczenie mają art. 47^-1 i art. 362^-1 k.p.c.[58] w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.[59]

De lege lata w zakresie postępowań pomocniczych referendarza sądowego dotyczą następujące unormowania:

1. referendarz sądowy – w zakresie rozstrzygania w kwestii kosztów sądowych[60], wchodzących w zakres kosztów procesu (art. 98 § 2 i 3 k.p.c.) – może:

• zarządzić zwrot opłat na zasadach określonych w art. 79 – art. 81 u.k.s.s.c. (art. 82 u.k.s.w.s.c.);

• przyznać i ustalić należności świadków, biegłych, tłumaczy lub stron (art. 93 ust. 1 u.k.s.s.c.);

• wykonywać czynności przewidziane w ustawie o kosztach sądowych w zakresie zwalniania od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.s.c.);

• wykonywać (na zarządzenie prezesa sądu rejonowego lub okręgowego) czynności w sprawach odroczenia lub rozłożenia na raty należności sądowych (art. 125 u.k.s.s.c.);

2. Postanowienie o ustanowieniu, odmowie ustanowienia i cofnięciu ustanowienia adwokata lub radcy prawnego oraz o skazaniu na grzywnę i nałożeniu na stronę obowiązku uiszczenia ich wynagrodzenia sąd może wydać na posiedzeniu niejawnym (art. 123 § 1 k.p.c.[61]); Postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy (art. 123 § 2 k.p.c.[62]);

3. Tytułom egzekucyjnym, o których mowa w art. 777 § 1 pkt 1, 1^-1, 3-6 i § 3, klauzulę wykonalności może nadać także referendarz sądowy, z wyłączeniem przypadków wymienionych w art. 778^-1, art. 787, art. 787^-1, art. 788, art. 789. (art. 781 § 1^-1 k.p.c.)[63];

4. Do wniosku o nadanie klauzuli wykonalności, o którym mowa w [art. 781] [64] § 1^-2, należy dołączyć dokument uzyskany z systemu teleinformatycznego umożliwiający sądowi weryfikację istnienia i treści tytułu wykonawczego. Przed rozpoznaniem wniosku istnienie i treść tytułu wykonawczego podlegają weryfikowaniu przez sędziego lub referendarza sądowego w systemie teleinformatycznym (art. 781 § 1^-3 k.p.c.)[65];

5. Sąd, który wydał europejski nakaz zapłaty, stwierdza z urzędu jego wykonalność, jeżeli zostały spełnione warunki w odrębnych przepisach (art. 795^-6 § 1 k.p.c.); Postanowienie może wydać także referendarz sądowy (art. 795^-6 § 2 k.p.c.)[66];

6. Sąd, który wydał orzeczenie w europejskim postępowaniu w sprawach drobnych roszczeń, wydaje na wniosek wierzyciela zaświadczenie, określone w przepisach odrębnych, jeżeli są spełnione warunki określone w tych przepisach (art. 795^-8 § 1 k.p.c.); Postanowienie może wydać także referendarz sądowy (art. 795^-8 § 2 k.p.c.)[67];

7. czynności z zakresu międzynarodowej pomocy prawnej w sprawach cywilnych, z wyjątkiem przeprowadzania dowodów, może wykonywać także referendarz sądowy (art. 1130 § 2 k.p.c.)[68].

Rozdział VII. Zaskarżanie orzeczeń RS

Ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych[69] został wprowadzony do Księgi o procesie (art. 15 i nast.) nowy „Dział V.b.” (art. 398^-22 – art. 398^-23 k.p.c.), pod nazwą „Skarga na orzeczenie referendarza sądowego”. Ustawa o kosztach sądowych znowelizowała także art. 518^-1 k.p.c. (zawarty w Księdze o postępowaniu nieprocesowym; art. 506 i nast. k.p.c.), normujący skargę na orzeczenia referendarza sądowego, wydawane w postępowaniu nieprocesowym.

De lege lata orzeczenia referendarza mogą być – w wypadkach wskazanych w ustawie – zaskarżane: sprzeciwem (od nakazu zapłaty; np. art. 353^-1 § 2 w zw. z art. 502 § 2 k.p.c.; art. 353^-1 § 2 w zw. z art. 505^-35 k.p.c.; art. 505^-16 w zw. z art. 505^-19 k.p.c.), skargą na orzeczenie referendarza (art. 398^-22 k.p.c.; art. 518^-1 k.p.c.), zażaleniem na postanowienie referendarza (np. art. 795^-6 w zw. z art. 795^-7 k.p.c.; art. 795^-8 w zw. z art. 795^-9 k.p.c.). Niektóre zarządzenia referendarza mogą być zaskarżane skargą (np. art. 125 u.k.s.s.c.).

Najważniejsze unormowania k.p.c. w omawianym zakresie przedstawiają się następująco:

1. Artykuł 398^-22 stanowi, że[70]: § 1. Na orzeczenie referendarza sądowego co do istoty sprawy, orzeczenie kończące postępowanie, orzeczenia, o których mowa w art. 394 § 1 pkt 1, 2, 4^-2, 5^-9, orzeczenie co do nadania klauzuli wykonalności, a także orzeczenia co do stwierdzenia wykonalności europejskiego nakazu zapłaty i co do wydania zaświadczenia, o którym mowa w art. 795⁸, przysługuje skarga, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Skargę rozpoznaje sąd, w którym wydano zaskarżone orzeczenie. § 2. W razie wniesienia skargi orzeczenie referendarza sądowego traci moc, z wyjątkiem orzeczenia o nadaniu klauzuli wykonalności i orzeczeń o stwierdzeniu wykonalności europejskiego nakazu zapłaty i o wydaniu zaświadczenia, o którym mowa w art. 795^-8. § 3. Sąd rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej instancji, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. § 4. Skargę wnosi się do sądu w terminie tygodniowym od dnia doręczenia stronie postanowienia referendarza sądowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. § 5. Skargę wniesioną po terminie lub nieopłaconą sąd odrzuca.

2. Artykuł 398^-23 stanowi, że: § 1. Wniesienie skargi na postanowienie referendarza w przedmiocie kosztów sądowych lub kosztów procesu wstrzymuje jego wykonalność. Rozpoznając skargę, sąd wydaje postanowienie, w którym zaskarżone postanowienie referendarza sądowego utrzymuje w mocy albo je zmienia. § 2. W sprawach, o których mowa w § 1, sąd orzeka jako sąd drugiej instancji, stosując odpowiednio przepisy o zażaleniu.

3. Artykuł 518^-1 stanowi, że[71]: § 3. W razie wniesienia skargi na wpis w księdze wieczystej wpis nie traci mocy. Rozpoznając sprawę, sąd zmienia zaskarżony wpis przez jego wykreślenie i dokonanie nowego wpisu lub wydaje postanowienie, którym zaskarżony wpis utrzymuje w mocy albo uchyla go w całości lub w części i w tym zakresie wniosek oddala bądź odrzuca, względnie postępowanie umarza. § 3.a. W postępowaniu rejestrowym o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego oraz rejestru zastawów w razie wniesienia skargi na orzeczenie referendarza zarządzające wpis, pozostaje ono w mocy do chwili rozpatrzenia skargi przez sąd rejonowy rozpoznający sprawę jako sąd pierwszej instancji. Rozpoznając sprawę, sąd wydaje postanowienie, w którym zaskarżone orzeczenie i dokonany na jego podstawie wpis utrzymuje w mocy albo uchyla w całości lub w części i w tym zakresie wniosek oddala bądź odrzuca, względnie postępowanie umarza. § 4. Skargę wnosi się do sądu w terminie tygodniowym:

   1. od dnia czynności, gdy uczestnik był przy niej obecny lub był o jej terminie zawiadomiony;

   2. w innych wypadkach niż wymienione w pkt 1 – od dnia doręczenia zawiadomienia uczestnika o dokonaniu czynności;

   3. w przypadku braku zawiadomienia – od dnia dowiedzenia się o dokonaniu czynności, z tym że w postępowaniu o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego dla uczestników postępowania, którym postanowienia co do istoty sprawy nie doręcza się, termin do wniesienia skargi biegnie od daty wpisu w Rejestrze.

Ze względów pragmatycznych należy jeszcze przytoczyć przepis art. 394 § 1 pkt 12 k.p.c. stanowiący, że: § 1. Zażalenie do sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienia sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie, a ponadto na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia przewodniczącego, których przedmiotem jest (pkt 12) odrzucenie skargi na orzeczenie referendarza sądowego[72].

Rozdział VIII. Zakończenie – refleksje i postulaty de lege ferenda

Ustawowa instytucja „referendarza sądowego” przeszła poważną ewolucję. De lege lata referendarz ma wykonywać zadania z „zakresu ochrony prawnej” niewchodzące w zakres „wymiaru sprawiedliwości”. Problematyka dotycząca tej instytucji jest obszerna i wielopłaszczyznowa – odnosi się ona do kluczowych kwestii z zakresu wymiaru sprawiedliwości i postępowania cywilnego. W literaturze postulat de lege ferenda wprowadzenia do k.p.c. instytucji referendarza sądowego (choć wówczas pod inną nazwą) został zgłoszony w 1995 r.[73] Jak wyżej wskazano, nastąpiło to na mocy noweli z dnia 21.08.1997 r., która wprowadziła go zarówno do ówczesnego Prawa o ustroju sądów powszechnych z 1985 r., jak i do k.p.c. Nowe Prawo o ustroju sądów powszechnych (2001 r.) przejęło tę instytucję, rozszerzając jej kompetencje[74].

Warto nadmienić, że sama koncepcja „referendarza sądowego” występowała już na gruncie poprzedniego Prawa o ustroju sądów powszechnych z 1985 r. zarówno w jego wersji pierwotnej (1985 r.[75]), jak i w wersjach wg tekstów jednolitych (z 1990 r.[76] i z 1994 r.[77]). Jednakże przez 12 lat miała ona inny zakres pojęciowy, który (aż do dnia 1 stycznia 1998 r.) określony był przez następujące przepisy: (a) art. 129 stanowiący, że: § 1. W sądach są zatrudnieni referendarze sądowi, którzy wykonują czynności administracyjne oraz czynności z zakresu nadzoru nad pracą sekretariatów sądowych, określone przez prezesa sądu. § 2. Na stanowisku referendarza sądowego może być zatrudniony pracownik, który ma co najmniej pięcioletnią praktykę na stanowisku sekretarza sądowego; (b) art. 130 stanowiący, że: § 1. W sądach są zatrudnieni sekretarze i inni pracownicy sądowi. § 2. Na stanowisku sekretarza sądowego może być zatrudniony pracownik sądowy, który odbył praktykę i złożył egzamin sekretarski. Od odbycia praktyki i złożenia egzaminu są zwolnieni aplikanci sądowi, którzy złożyli egzamin sędziowski[78]. Dopiero ww. nowelą z dnia 21 sierpnia 1997 r.[79] została zmieniona koncepcja tej instytucji. Jednoznacznie wskazuje na to art. 5 tej noweli, stanowiący, że Pracownicy sądowi, którzy w dniu wejścia w życie niniejszej ustawy zajmują stanowiska referendarzy sądowych w rozumieniu dotychczasowych przepisów ustawy, o której mowa w art. 1 [tj. ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych], stają się z tym dniem starszymi inspektorami sądowymi. I ta nowa koncepcja została – z pewnymi modyfikacjami – przeniesiona do obecnego Prawa o ustroju sądów powszechnych.

Należy także mieć na uwadze, że pojęcie referendarza sądowego nie występowało na gruncie Prawa o ustroju sądów powszechnych z dnia 6 lutego 1928 r. – ani w jego wersji pierwotnej[80], ani też w wersjach wg tekstów jednolitych tego prawa (z 1932 r.[81], z 1950 r.[82] i z 1964 r.[83]). Istotne znaczenie dla kwestii referendarza sądowego ma jednak – w płaszczyźnie badań teoretycznych – przepis tego Prawa (art. 265 § 2), który stanowił, że W wypadkach określonych ustawami sekretarze [sądowi] spełniają samoistnie niektóre czynności sędziowskie. Jeżeli strona nie poprzestaje na rozstrzygnięciu sekretarza, orzeknie sędzia lub sąd, do którego sekretarz należy[84]. Mając na uwadze treść ww. przepisu z 1928 r., można stwierdzić, iż ustawodawca przedwojenny wprowadził do prawa unormowanie mogące przyczynić się do racjonalnego wykorzystania odpowiednio przygotowanych pracowników sądów powszechnych (sekretarzy sądowych) w celu odciążenia pracy sędziów. Warto – moim zdaniem – rozważyć kwestię „skopiowania” tamtego rozwiązania, przynajmniej w zakresie wprowadzenia do obecnego u.p.u.s.p. pojęcia „czynności sędziowskie” w miejsce pojęcia „zadania z zakresu ochrony prawnej” (art. 1 i art. 2 u.p.u.s.p.).

Przedstawione wyżej wybrane unormowania ustawowe instytucji referendarza sądowego wskazują na jego znaczenie dla prawidłowej praktyki sądowej. Należy wszakże mieć na uwadze, że problematyka referendarza sądowego z uwagi na relację pojęć „wymiar sprawiedliwości” i „ochrona prawna” wpisuje się siłą rzeczy w istotny dla praworządności (por. art. 2 Konstytucji RP[85]) polityczno-prawny dylemat: „rządy prawa” czy „rządy poprzez prawo”? Rządy prawa oznaczają, że prawo samo z siebie jest nakazem, że stanowi niezależne i obiektywne ramy, opierające się naciskom politycznym, chroniące prawa poszczególnych osób i ograniczające w razie potrzeby zarówno ingerencję państwa, jak i partii rządzącej. Natomiast rządzenie poprzez prawo kojarzy się z czymś zupełnie innym – prawo, zamiast być nadrzędnym i obiektywnym standardem samo przez się, jest raczej instrumentem, którym włada partia rządząca (koalicja rządząca) i rząd w celu egzekwowania swojej władzy. Wskazując na powyższy dylemat, należy mieć na uwadze, że ustawy i inne regulacje ulegają nieustannym (niestety) zmianom. Często zmiany reguł przychodzą szybko i nagle, wpływając na wiele rzeczy. Stąd też istotna jest odpowiedź na pytanie: jak są, a jak powinny być rozstrzyganie spory sądowe? Nadto, omawiając problematykę referendarza sądowego na gruncie polskiego prawodawstwa, nie sposób pominąć kwestii regulacji obowiązujących państwa członkowskie Unii Europejskiej (UE). Polska, przystępując do Unii (1 maja 2004 r.), przyjęła na siebie obowiązek dostosowania swojego prawa wewnętrznego do zaleceń płynących z dyrektyw unijnych, a także zaakceptowała zasadę bezpośredniego stosowania w prawie wewnętrznym rozporządzeń Rady Wspólnoty Europejskiej. W konsekwencji to przepisy unijne wielokrotnie wyznaczają zasady, jakimi ma się kierować polski ustawodawca, konstruując wewnętrzne akty prawne. Warto zatem w zakończeniu niniejszego artykułu wskazać na Zalecenie nr R (86)12 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich dotyczące środków zapobiegania nadmiernemu obciążaniu sądów i jego zmniejszania[86].
 

Dr hab. Andrzej Grzegorz Harla
Radca prawny,
Docent; Instytut Prawa Cywilnego Wydział Prawa i Adm. UW