Radca prawny jako świadek w świetle przepisów proceduralnych i Kodeksu Etyki Radcy Prawnego
opublikowano: 2020-10-06 przez: Więckowska Milena
Wprowadzenie
W mojej praktyce szkoleniowej spotykam się od czasu do czasu z pytaniami dotyczącymi zasad postępowania w sytuacji wezwania radcy prawnego na świadka. Zazwyczaj z treści tych pytań wynika całkowicie błędne przeświadczenie pytającego, sprowadzające się do uproszczonej, uogólniającej konstatacji: „wezwano mnie na przesłuchanie w charakterze świadka, a przecież wiąże mnie tajemnica zawodowa, więc mogę się nie stawić lub odmówić?”. Inni wykładowcy przedmiotu z zakresu zasad wykonywania zawodu i etyki potwierdzali, że także im zdarza się incydentalnie spotkać się ze zbliżonymi poglądami. Skąd takie wątpliwości u osób, które powinny dobrze znać tę problematykę, tym bardziej, że istnieje wyjątkowo bogate orzecznictwo i piśmiennictwo w tym zakresie? Przyczyny tego stanu są wielorakie. Na pewno jedną z nich są zróżnicowane, często ulegające zmianie regulacje prawne, zwłaszcza proceduralne, dotyczące możliwości zwolnienia w konkretnych sprawach radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Tak jest np. w postępowaniu karnym, które dopuszcza do takiego zwolnienia przez sąd, po spełnieniu surowych, kumulatywnych przesłanek ustawowych, określonych w art. 180 § 2 k.p.k.[1] Przepis ten ma zastosowanie także w postępowaniu karnoskarbowym. W pewnym sensie ma jeszcze szerszy zakres, bowiem podobny tryb jest stosowany, gdy zachodzi konieczność zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy zawodowej w postępowaniu przed sejmową komisją śledczą, jak też odpowiednio w mniejszym stopniu przed sądem ochrony konkurencji i konsumenta.
W mojej praktyce szkoleniowej spotykam się od czasu do czasu z pytaniami dotyczącymi zasad postępowania w sytuacji wezwania radcy prawnego na świadka. Zazwyczaj z treści tych pytań wynika całkowicie błędne przeświadczenie pytającego, sprowadzające się do uproszczonej, uogólniającej konstatacji: „wezwano mnie na przesłuchanie w charakterze świadka, a przecież wiąże mnie tajemnica zawodowa, więc mogę się nie stawić lub odmówić?”. Inni wykładowcy przedmiotu z zakresu zasad wykonywania zawodu i etyki potwierdzali, że także im zdarza się incydentalnie spotkać się ze zbliżonymi poglądami. Skąd takie wątpliwości u osób, które powinny dobrze znać tę problematykę, tym bardziej, że istnieje wyjątkowo bogate orzecznictwo i piśmiennictwo w tym zakresie? Przyczyny tego stanu są wielorakie. Na pewno jedną z nich są zróżnicowane, często ulegające zmianie regulacje prawne, zwłaszcza proceduralne, dotyczące możliwości zwolnienia w konkretnych sprawach radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Tak jest np. w postępowaniu karnym, które dopuszcza do takiego zwolnienia przez sąd, po spełnieniu surowych, kumulatywnych przesłanek ustawowych, określonych w art. 180 § 2 k.p.k.[1] Przepis ten ma zastosowanie także w postępowaniu karnoskarbowym. W pewnym sensie ma jeszcze szerszy zakres, bowiem podobny tryb jest stosowany, gdy zachodzi konieczność zwolnienia radcy prawnego z tajemnicy zawodowej w postępowaniu przed sejmową komisją śledczą, jak też odpowiednio w mniejszym stopniu przed sądem ochrony konkurencji i konsumenta.
[1] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 30, ze zm.).
Jednocześnie w procedurze cywilnej i pozostałych nie istnieje prawna możliwość zwolnienia radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Te różnorodne regulacje dodatkowo komplikuje sama ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych[2] (dalej: „ustawa o r.pr.”). Przepis art. 3 ust. 5 ustawy o r.pr. formułuje bezwzględny charakter obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej radcy prawnego, jednak podane wyżej przykłady możliwości zwalniania z tego obowiązku (wprawdzie wyjątkowo) w niektórych procedurach zaprzeczają w pewnym sensie takiemu charakterowi wskazanego przepisu. Poza tym nawet w samym art. 3 ust. 6 ustawy o r.pr.[3] jest wprost określony wyjątek od tej zasady[4].
Liczne przepisy Kodeksu Etyki Radcy Prawnego[5] (dalej: „KERP”) związane z tematem zachowania tajemnicy zawodowej również nie ułatwiają rozstrzygnięcia problemów interpretacyjnych, które powstają w konkretnych, szczegółowych przypadkach dotyczących zwolnienia z tego obowiązku.
Radca prawny jako świadek a tajemnica zawodowa
Jak wynika z powyższych, wstępnych rozważań, występowanie radcy prawnego w postępowaniu dowodowym w charakterze świadka i związane z tym problemy wiążą się ściśle z obowiązkiem dochowania przez niego tajemnicy zawodowej. Ograniczenia związane z występowaniem radcy prawnego w tej roli, jakie nakładają na niego przepisy ustawy o r.pr. oraz KERP, należą zaś do najskuteczniejszych gwarancji i narzędzi ochrony tej tajemnicy, która jest fundamentalnym obowiązkiem radcy prawnego. Z tych też powodów naruszenie tajemnicy zawodowej przez radcę prawnego jest deliktem dyscyplinarnym. Stąd każdy przypadek zwolnienia z tej tajemnicy jest wyjątkiem od ograniczonej prawnie możliwości przesłuchania radcy prawnego w takim charakterze. Jednak obowiązują one wyłącznie, gdy dotyczą okoliczności lub faktów objętych tą tajemnicą.
Ze wskazanych wyżej powodów przy rozpatrywaniu tego zagadnienia niezbędna jest dokładna znajomość regulacji prawnych (w tym związanych z zakresem przedmiotowym tajemnicy zawodowej radcy prawnego i bogatego piśmiennictwa) i ich uwzględnienie w zależności od procedury obowiązującej w konkretnej sprawie. Istotne znaczenie ma także dorobek orzecznictwa. Przydatne są tu szczególnie wyroki Trybunału Konstytucyjnego (dalej: „TK”) dotyczące tajemnicy zawodowej radcy prawnego[6].
Dla jasności rozumowania już na wstępie dalszych rozważań należy przyjąć oczywisty fakt, iż nie istnieje prawny, ogólny zakaz występowania radcy prawnego w charakterze świadka, zaś ograniczenia, jakie nakładają w tym względzie przepisy ustawy o r.pr. i KERP dotyczą jedynie sytuacji, gdy wystąpienie w takiej roli mogłoby odnosić się do konkretnych faktów i okoliczności, objętych obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej tego radcy prawnego.
Pewne znaczenie przy rozpatrywaniu tego problemu ma też okoliczność, że regulacje prawne wiążące się z występowania radcy prawnego w charakterze świadka przeszły, zwłaszcza w ciągu ostatnich dwóch dekad, swoistą ewolucję, podobnie jak związana z tym problematyka tajemnicy zawodowej przedstawicieli tej profesji. Odnosić się to może w szczególności do starszych wiekiem radców prawnych, którzy zaczynali działać w początkach obowiązywania ustawy o r.pr. Zawód radcy prawnego w pierwszych latach obowiązywania tej ustawy był postrzegany jako zawód o urzędniczym charakterze (mimo działającego formalnie niezależnego samorządu o ograniczonych kompetencjach). Z tych względów tajemnica zawodowa nie miała tak istotnego, praktycznego znaczenia, jak obecnie, a pierwsze regulacje jej dotyczące znalazły się w zasadach etyki, przyjętych dopiero na II Krajowym Zjeździe Radców Prawnych w 1987 r. Sam zaś termin „tajemnica zawodowa” i obowiązek jej zachowania był wymieniony w ustawie o r.pr. jedynie w rocie ślubowania zawartej w art. 26.
Dopiero wraz z pojawieniem się pierwszych klientów w postaci „podmiotów gospodarczych”, zwłaszcza osób fizycznych, i od wejścia w życie w 1989 r. ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r o działalności gospodarczej[7] tajemnica zawodowa zaczęła mieć w tym zawodzie praktyczne i istotne znaczenie. Ogromny wpływ na charakter i model wykonywania zawodu miała także transformacja ustrojowa i związana z nią gruntowna reforma prawa gospodarczego oraz procedury cywilnej (a także inne zmiany prawa). Zmiany te wymagały przekształcania się profesji radcy prawnego w niezależny, wolny zawód, dla którego zachowanie tajemnicy zawodowej przez jego przedstawicieli stało się obowiązkiem i immanentną cechą.
Ograniczenie możliwości występowania radcy prawnego w charakterze świadka wynika, jak wspomniano na wstępie, z art. 3 ust. 3 ustawy o r.pr., zgodnie z którym „radca prawny jest obowiązany zachować wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej”, a także z wiążących go aktualnie zasad etyki. Przepis ten, uznany przez doktrynę i orzecznictwo za fundamentalny dla zawodu radcy prawnego, zaczął obowiązywać w tej formie dopiero od 1997 r. po dużej nowelizacji ustawy o r.pr.[8] Przez stosunkowo krótki okres, tzn. od tej nowelizacji, miał on charakter bezwzględny. Już bowiem 1 września 1998 r. wszedł w życie nowy k.p.k., który wprowadził trójstopniową ochronę tajemnicy zawodowej, tzn. tajemnicę dziennikarską, lekarską i adwokacką. Wyłączył z tego radców prawnych, a dopuścił możliwość zwolnienia przez sąd lub prokuratora te trzy zawody z obowiązku zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji, co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek. Zatem radców prawnych w tamtym czasie z zachowania tajemnicy mógł zwolnić zarówno sąd, jak i prokurator na podstawie art. 180 § 1 k.p.k., bez spełnienia dodatkowych warunków. Ta jawna nierówność była traktowana w doktrynie jako „legislacyjne przeoczenie”[9].
Dopiero w 2000 r. po wejściu w życie znowelizowanego k.p.k., w zakresie możliwości zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej radców prawnych, zostali oni zrównani z adwokatami, lekarzami i dziennikarzami, gdyż zwolnienia w myśl aktualnie obowiązującej treści art. 180. § 2 k.p.k. może dokonać jedynie sąd, w drodze postanowienia po spełnieniu wskazanych w ustawie przesłanek[10].
Jedną z podstawowych i zasadniczych – zasygnalizowanych na wstępie – przyczyn wątpliwości, jakie powstają przy rozpatrywaniu omawianego problemu, są przywołane różnice prawne, obowiązujące w konkretnych procedurach, dotyczące zarówno możliwości zwolnienia radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, jak też prawa do odmowy zeznań z tego powodu. Różnorodność stanów faktycznych związanych z tym zagadnieniem, jakie spotyka się w praktyce, może mieć też na to wpływ. Przykładów na różnorodność proceduralną dostarcza bogata praktyka, orzecznictwo i piśmiennictwo[11]. Celowy zatem wydaje się syntetyczny przegląd aktualnie obowiązujących regulacji proceduralnych dotyczących tego zagadnienia.
Procedury dopuszczające możliwość zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej radcy prawnego przesłuchiwanego w charakterze świadka
Najdalej idącym rozwiązaniem, które dopuszcza możliwość zwolnienia radcy prawnego występującego w charakterze świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, jest opisany wyżej art. 180 § 2 k.p.k. Przepis ten ma także, jak wspomniano na wstępie, odpowiednie zastosowanie w postępowaniu karnoskarbowym[12] i z pewną modyfikacją odnosi się do postępowania przed sejmową komisją śledczą[13]. Sam tryb tego przepisu ma także zastosowanie wyłącznie w wyjątkowym przypadku (w odniesieniu do przeszukania) w postępowaniu prowadzonym przez Prezesa Urzędu Ochrony Konsumentów i Konkurencji[14] (dalej: „UOKiK”). Tryb ten może być odpowiednio zastosowany jedynie wtedy, gdy w trakcie przeszukania, w ramach takiego postępowania, radca prawny odmawia wydania pisma lub dokumentu, powołując się na obowiązek ochrony zawartej w nich tajemnicy zawodowej. Wówczas możliwe jest posłużenie się tym przepisem z odpowiednim zastosowaniem i spełnieniem przesłanek zawartych w art. 180 § 2 k.p.k. Wniosek o zwolnienie w takiej sytuacji składa Prezes UOKiK, a rozpatruje go sąd ochrony konkurencji i konsumenta[15].
Zatem we wszystkich powyższych przypadkach tylko właściwy sąd w drodze postanowienia może zwolnić radcę prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, pod warunkiem spełnienia kumulatywnych przesłanek wymienionych w art. 180 § 2 k.p.k. Przywołany przepis został uchwalony po wejściu w życie art. 3 znowelizowanej ustawy o r.pr. Stanowi on więc wyjątek od jego bezwzględnego charakteru, wynikającego z treści art. 3 ust. 5 ustawy o r.pr., bowiem dopuszcza możliwość zwolnienia z obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej (innej niż obrończa). Był on przedmiotem przywołanego wyżej wyroku TK w sprawie SK 64/03, w której badano jego zgodność z przepisami Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny uznał, że nie narusza on Konstytucji, ponieważ ustanawia wyłączną kompetencję sądu do zwolnienia z tego obowiązku, a także przez możliwość złożenia zażalenia na postanowienie sądu przewiduje kontrolę instancyjną. Jednocześnie TK wyraził pogląd, że obowiązek bezwzględnego zachowania tajemnicy zawodowej prawnika dotyczy jedynie tajemnicy obrończej, która wywodzi się z art. 42 ust. 2 Konstytucji.
Pozostałe procedury, które nie przewidują możliwości zwolnienia z tajemnicy zawodowej
Przegląd pozostałych procedur wykazuje, że nie ma podstaw prawnych w innych postępowaniach, niż wskazanych wyżej, aby radca prawny występujący jako świadek, w przypadku odmowy udzielenia odpowiedzi na pytanie, które w jego ocenie naruszy obowiązującą go tajemnicę zawodową, mógł być z tej tajemnicy zwolniony. Tym samym w opisanych poniżej postępowaniach przepis art. 3 ust. 5 ustawy o r.pr. ma charakter bezwzględny.
W postępowaniu w sprawach o wykroczenie charakter bezwzględny tajemnicy zawodowej wynika z jednoznacznego zakazu zwolnienia z niej adwokata i radcy prawnego, zawartego w treści art. 41 § 4 k.p.s.w.[16]
W postępowaniu cywilnym art. 261 § 2 k.p.c.[17] zezwala świadkowi odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli m.in. „zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej”. Jednocześnie przepis art. 248 § 2 k.p.c. daje podstawę do odmowy przedstawienia sądowi dokumentu zawierającego taką tajemnicę. Tym samym w opisanych okolicznościach radca prawny na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy o r.pr. i w związku z wymienionym przepisem k.p.c. powinien odmówić zarówno odpowiedzi na pytanie, jak też wydania dokumentu. Procedura obowiązująca w tym postępowaniu nie przewiduje żadnych wyjątków w tym zakresie dopuszczających możliwość zwolnienia z tej tajemnicy.
Procedura administracyjna i podatkowa
Niektóre przepisy regulują jednoznacznie prawo do odmowy odpowiedzi radcy prawnego jako świadka na pytanie, które mogłoby „spowodować naruszenie obowiązku zachowania wprost prawnie chronionej tajemnicy zawodowej”. Chodzi tutaj w szczególności o art. 83 § 2 k.p.a.[18] Podobnie reguluje to art. 196 § 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa[19]. Procedury te nie przewidują zatem prawnej możliwości zwolnienia przez sąd radcy prawnego z dochowania tajemnicy zawodowej, która jest – zgodnie z orzecznictwem – jego powinnością, a nie przywilejem. Tym samym w tych postępowaniach utrzymuje się bezwzględny charakter tajemnicy zawodowej wyrażony w art. 3 ust. 5 ustawy o r.pr.
Przepisy KERP związane z tajemnicą zawodową
Przepisy KERP obszernie regulują tematykę tajemnicy zawodowej i związane z tym rozważane tutaj zagadnienie zarówno w przepisach o charakterze ogólnym (art. 9, art. 10, art. 19 oraz dział III KERP). Niektóre z postanowień wskazują, czasem w sposób kazuistyczny (np. art. 18, art. 22 i art. 23 KERP), jakie zachowania obowiązują radcę prawnego w szczegółowo opisanych w nich sytuacjach związanych z obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej. Z kolei pozostałe (art. 15-19 i art. 21-23 KERP) wskazują na obowiązujące w tym zakresie zasady związane z tematem. Specyficzne powinności, odnoszące się bezpośrednio do tematu rozważań, wynikają dla radcy prawnego z treści art. 19 KERP, które wiążą się z nałożonym na radcę prawnego przez ten przepis obowiązkiem „podejmowania wszelkich przewidzianych prawem środków, dla uniknięcia lub ograniczenia określonych w przepisach prawnych zwolnień z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej”. Obligują go do tego także uchwały organów samorządu radcowskiego[20].
Bezpośrednio związany z rozważanym tematem jest także przepis art. 20 KERP. Zakazuje on radcy prawnemu zgłaszania wniosku dowodowego o przesłuchanie w charakterze świadka innego radcy prawnego lub innej osoby, z którą wykonuje on wspólnie zawód, ale jedynie, gdy dotyczy to „ustalenia okoliczności objętych ich obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej”. Przepis ten stanowi swego rodzaju podwójne zabezpieczenie przed zagrożeniem naruszenia obowiązku poufności przez przedstawicieli zawodów prawniczych. Dotyczy to także innych osób, nie tylko wykonujących prawnicze profesje, stale współpracujących z radca prawnym, które zgodnie z art. 22 KERP powinny być przez tego radcę wyraźnie zobowiązane na piśmie do zachowania takiej należytej poufności[21]. Uzupełnieniem wymienionych wyżej przepisów KERP są przepisy Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego, które mają w praktyce charakter techniczny[22].
Z przywołanych przepisów art. 20 KERP nie należy wyciągać generalnych wniosków (to zazwyczaj najczęściej występujące uzasadnienie sygnalizowanych problemów) co do zakazu zgłaszania wymienionych w tym przepisie osób na świadka. Zakaz taki, co jednoznacznie wynika z jego treści, odnosi się wyłącznie do sytuacji dotyczących ustalenia okoliczności lub faktów „objętych obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej”. W pozostałych sprawach dotyczących okoliczności niezwiązanych z obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej nic nie stoi na przeszkodzie wskazania takiej osoby na świadka innych zdarzeń, jeżeli w ocenie radcy prawnego takiej kolizji nie ma, a tym samym nie występuje zagrożenie poufności.
Podsumowanie
Wniosek ogólny, jaki można sformułować w oparciu o dotychczasowe rozważania, jest następujący. Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawnymi zarówno proceduralnymi, jak też KERP, odnoszącymi się do omawianej problematyki, nie należy wyprowadzać generalnego, rozszerzającego zakazu przesłuchania radcy prawnego jako świadka. Jedynie w sytuacji, gdy wiąże się to z ustaleniami dotyczącymi okoliczności i faktami związanymi z obowiązkiem zachowania przez radcę prawnego tajemnicy zawodowej, ma on obowiązek odmówić udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące faktów i okoliczności, które w jego ocenie objęte są taką tajemnicą. Tym samym oczywiste jest, że na wezwanie właściwych organów skierowane do radcy prawnego, aby stawił się on na przesłuchanie w charakterze świadka, należy to wykonać, a jedynie odmawiać odpowiedzi na pytania dotyczące lub związane z okolicznościami objętymi obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej. We wskazanych wyżej procedurach istnieje wyjątkowo możliwość zwolnienia radcy prawnego z zachowania tajemnicy zawodowej jedynie w drodze postanowienia właściwego sądu, na które przysługuje zażalenie. Podobnie nie ma charakteru ogólnego zakaz określony art. 20 KERP dotyczący zgłaszania wniosku dowodowego o przesłuchanie w charakterze świadka innego radcy prawnego (lub innych osób wskazanych w tym przepisie), a jedynie zakaz taki dotyczy sytuacji i okoliczności objętych ich obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej.
Samorząd radcowski od samego początku obowiązywania art. 3 ustawy o r.pr. dotyczącego tajemnicy zawodowej konsekwentnie stał na stanowisku bezwzględnego charakteru obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej. Wprowadzane w późniejszym czasie przez ustawodawcę wyjątki od tej zasady były konsekwentnie kontestowane zarówno w opiniach organów samorządu, jak też poprzez zaskarżenie przez Krajową Radę Radców Prawnych do TK przepisów ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Wyrazem takiego stanowiska jest także m.in. treść wyżej wymienionego art. 19 KERP, który zobowiązuje radcę prawnego do podejmowania „wszelkich przewidzianych prawem środków, dla uniknięcia lub ograniczenia określonego w przepisach prawa zwolnienia go z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej”.
Oznacza to, że radca prawny aktywnie, starannie i wnikliwie powinien badać od strony prawnej spełnienie przesłanek uzasadniających zwolnienie go z takiej tajemnicy, jak też rzetelność i prawidłowości uzasadnienia postanowienia sądu i wnosić stosowne zażalenie na to postanowienie. Wskazane jest także powiadamianie dziekana rady właściwej okręgowej izby o takim fakcie i okolicznościach tego zwolnienia, mimo braku w KERP regulacji dotyczącej takiego obowiązku[23].
Na zakończenie niniejszych rozważań godzi się przypomnieć, że radca prawny zgodnie z art. 64 ust. 1 ustawy o r.pr. podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za „postępowanie sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godnością zawodu”. Delikt polegający na naruszeniu przez radcę prawnego obowiązującej go tajemnicy zawodowej spełnia przesłanki tego przepisu, bowiem narusza prawo, tj. art. 3 ustawy o. r.pr., sprzeniewierza się przyrzeczeniu radcowskiemu sformułowanemu w art. 27 ustawy o r.pr. oraz narusza art. 19 KERP.
Krystyna Stoga
radca prawny w OIRP we Wrocławiu
Liczne przepisy Kodeksu Etyki Radcy Prawnego[5] (dalej: „KERP”) związane z tematem zachowania tajemnicy zawodowej również nie ułatwiają rozstrzygnięcia problemów interpretacyjnych, które powstają w konkretnych, szczegółowych przypadkach dotyczących zwolnienia z tego obowiązku.
Radca prawny jako świadek a tajemnica zawodowa
Jak wynika z powyższych, wstępnych rozważań, występowanie radcy prawnego w postępowaniu dowodowym w charakterze świadka i związane z tym problemy wiążą się ściśle z obowiązkiem dochowania przez niego tajemnicy zawodowej. Ograniczenia związane z występowaniem radcy prawnego w tej roli, jakie nakładają na niego przepisy ustawy o r.pr. oraz KERP, należą zaś do najskuteczniejszych gwarancji i narzędzi ochrony tej tajemnicy, która jest fundamentalnym obowiązkiem radcy prawnego. Z tych też powodów naruszenie tajemnicy zawodowej przez radcę prawnego jest deliktem dyscyplinarnym. Stąd każdy przypadek zwolnienia z tej tajemnicy jest wyjątkiem od ograniczonej prawnie możliwości przesłuchania radcy prawnego w takim charakterze. Jednak obowiązują one wyłącznie, gdy dotyczą okoliczności lub faktów objętych tą tajemnicą.
Ze wskazanych wyżej powodów przy rozpatrywaniu tego zagadnienia niezbędna jest dokładna znajomość regulacji prawnych (w tym związanych z zakresem przedmiotowym tajemnicy zawodowej radcy prawnego i bogatego piśmiennictwa) i ich uwzględnienie w zależności od procedury obowiązującej w konkretnej sprawie. Istotne znaczenie ma także dorobek orzecznictwa. Przydatne są tu szczególnie wyroki Trybunału Konstytucyjnego (dalej: „TK”) dotyczące tajemnicy zawodowej radcy prawnego[6].
Dla jasności rozumowania już na wstępie dalszych rozważań należy przyjąć oczywisty fakt, iż nie istnieje prawny, ogólny zakaz występowania radcy prawnego w charakterze świadka, zaś ograniczenia, jakie nakładają w tym względzie przepisy ustawy o r.pr. i KERP dotyczą jedynie sytuacji, gdy wystąpienie w takiej roli mogłoby odnosić się do konkretnych faktów i okoliczności, objętych obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej tego radcy prawnego.
Pewne znaczenie przy rozpatrywaniu tego problemu ma też okoliczność, że regulacje prawne wiążące się z występowania radcy prawnego w charakterze świadka przeszły, zwłaszcza w ciągu ostatnich dwóch dekad, swoistą ewolucję, podobnie jak związana z tym problematyka tajemnicy zawodowej przedstawicieli tej profesji. Odnosić się to może w szczególności do starszych wiekiem radców prawnych, którzy zaczynali działać w początkach obowiązywania ustawy o r.pr. Zawód radcy prawnego w pierwszych latach obowiązywania tej ustawy był postrzegany jako zawód o urzędniczym charakterze (mimo działającego formalnie niezależnego samorządu o ograniczonych kompetencjach). Z tych względów tajemnica zawodowa nie miała tak istotnego, praktycznego znaczenia, jak obecnie, a pierwsze regulacje jej dotyczące znalazły się w zasadach etyki, przyjętych dopiero na II Krajowym Zjeździe Radców Prawnych w 1987 r. Sam zaś termin „tajemnica zawodowa” i obowiązek jej zachowania był wymieniony w ustawie o r.pr. jedynie w rocie ślubowania zawartej w art. 26.
Dopiero wraz z pojawieniem się pierwszych klientów w postaci „podmiotów gospodarczych”, zwłaszcza osób fizycznych, i od wejścia w życie w 1989 r. ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r o działalności gospodarczej[7] tajemnica zawodowa zaczęła mieć w tym zawodzie praktyczne i istotne znaczenie. Ogromny wpływ na charakter i model wykonywania zawodu miała także transformacja ustrojowa i związana z nią gruntowna reforma prawa gospodarczego oraz procedury cywilnej (a także inne zmiany prawa). Zmiany te wymagały przekształcania się profesji radcy prawnego w niezależny, wolny zawód, dla którego zachowanie tajemnicy zawodowej przez jego przedstawicieli stało się obowiązkiem i immanentną cechą.
Ograniczenie możliwości występowania radcy prawnego w charakterze świadka wynika, jak wspomniano na wstępie, z art. 3 ust. 3 ustawy o r.pr., zgodnie z którym „radca prawny jest obowiązany zachować wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej”, a także z wiążących go aktualnie zasad etyki. Przepis ten, uznany przez doktrynę i orzecznictwo za fundamentalny dla zawodu radcy prawnego, zaczął obowiązywać w tej formie dopiero od 1997 r. po dużej nowelizacji ustawy o r.pr.[8] Przez stosunkowo krótki okres, tzn. od tej nowelizacji, miał on charakter bezwzględny. Już bowiem 1 września 1998 r. wszedł w życie nowy k.p.k., który wprowadził trójstopniową ochronę tajemnicy zawodowej, tzn. tajemnicę dziennikarską, lekarską i adwokacką. Wyłączył z tego radców prawnych, a dopuścił możliwość zwolnienia przez sąd lub prokuratora te trzy zawody z obowiązku zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji, co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek. Zatem radców prawnych w tamtym czasie z zachowania tajemnicy mógł zwolnić zarówno sąd, jak i prokurator na podstawie art. 180 § 1 k.p.k., bez spełnienia dodatkowych warunków. Ta jawna nierówność była traktowana w doktrynie jako „legislacyjne przeoczenie”[9].
Dopiero w 2000 r. po wejściu w życie znowelizowanego k.p.k., w zakresie możliwości zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej radców prawnych, zostali oni zrównani z adwokatami, lekarzami i dziennikarzami, gdyż zwolnienia w myśl aktualnie obowiązującej treści art. 180. § 2 k.p.k. może dokonać jedynie sąd, w drodze postanowienia po spełnieniu wskazanych w ustawie przesłanek[10].
Jedną z podstawowych i zasadniczych – zasygnalizowanych na wstępie – przyczyn wątpliwości, jakie powstają przy rozpatrywaniu omawianego problemu, są przywołane różnice prawne, obowiązujące w konkretnych procedurach, dotyczące zarówno możliwości zwolnienia radcy prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, jak też prawa do odmowy zeznań z tego powodu. Różnorodność stanów faktycznych związanych z tym zagadnieniem, jakie spotyka się w praktyce, może mieć też na to wpływ. Przykładów na różnorodność proceduralną dostarcza bogata praktyka, orzecznictwo i piśmiennictwo[11]. Celowy zatem wydaje się syntetyczny przegląd aktualnie obowiązujących regulacji proceduralnych dotyczących tego zagadnienia.
Procedury dopuszczające możliwość zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej radcy prawnego przesłuchiwanego w charakterze świadka
Najdalej idącym rozwiązaniem, które dopuszcza możliwość zwolnienia radcy prawnego występującego w charakterze świadka z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, jest opisany wyżej art. 180 § 2 k.p.k. Przepis ten ma także, jak wspomniano na wstępie, odpowiednie zastosowanie w postępowaniu karnoskarbowym[12] i z pewną modyfikacją odnosi się do postępowania przed sejmową komisją śledczą[13]. Sam tryb tego przepisu ma także zastosowanie wyłącznie w wyjątkowym przypadku (w odniesieniu do przeszukania) w postępowaniu prowadzonym przez Prezesa Urzędu Ochrony Konsumentów i Konkurencji[14] (dalej: „UOKiK”). Tryb ten może być odpowiednio zastosowany jedynie wtedy, gdy w trakcie przeszukania, w ramach takiego postępowania, radca prawny odmawia wydania pisma lub dokumentu, powołując się na obowiązek ochrony zawartej w nich tajemnicy zawodowej. Wówczas możliwe jest posłużenie się tym przepisem z odpowiednim zastosowaniem i spełnieniem przesłanek zawartych w art. 180 § 2 k.p.k. Wniosek o zwolnienie w takiej sytuacji składa Prezes UOKiK, a rozpatruje go sąd ochrony konkurencji i konsumenta[15].
Zatem we wszystkich powyższych przypadkach tylko właściwy sąd w drodze postanowienia może zwolnić radcę prawnego z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej, pod warunkiem spełnienia kumulatywnych przesłanek wymienionych w art. 180 § 2 k.p.k. Przywołany przepis został uchwalony po wejściu w życie art. 3 znowelizowanej ustawy o r.pr. Stanowi on więc wyjątek od jego bezwzględnego charakteru, wynikającego z treści art. 3 ust. 5 ustawy o r.pr., bowiem dopuszcza możliwość zwolnienia z obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej (innej niż obrończa). Był on przedmiotem przywołanego wyżej wyroku TK w sprawie SK 64/03, w której badano jego zgodność z przepisami Konstytucji. Trybunał Konstytucyjny uznał, że nie narusza on Konstytucji, ponieważ ustanawia wyłączną kompetencję sądu do zwolnienia z tego obowiązku, a także przez możliwość złożenia zażalenia na postanowienie sądu przewiduje kontrolę instancyjną. Jednocześnie TK wyraził pogląd, że obowiązek bezwzględnego zachowania tajemnicy zawodowej prawnika dotyczy jedynie tajemnicy obrończej, która wywodzi się z art. 42 ust. 2 Konstytucji.
Pozostałe procedury, które nie przewidują możliwości zwolnienia z tajemnicy zawodowej
Przegląd pozostałych procedur wykazuje, że nie ma podstaw prawnych w innych postępowaniach, niż wskazanych wyżej, aby radca prawny występujący jako świadek, w przypadku odmowy udzielenia odpowiedzi na pytanie, które w jego ocenie naruszy obowiązującą go tajemnicę zawodową, mógł być z tej tajemnicy zwolniony. Tym samym w opisanych poniżej postępowaniach przepis art. 3 ust. 5 ustawy o r.pr. ma charakter bezwzględny.
W postępowaniu w sprawach o wykroczenie charakter bezwzględny tajemnicy zawodowej wynika z jednoznacznego zakazu zwolnienia z niej adwokata i radcy prawnego, zawartego w treści art. 41 § 4 k.p.s.w.[16]
W postępowaniu cywilnym art. 261 § 2 k.p.c.[17] zezwala świadkowi odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli m.in. „zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej”. Jednocześnie przepis art. 248 § 2 k.p.c. daje podstawę do odmowy przedstawienia sądowi dokumentu zawierającego taką tajemnicę. Tym samym w opisanych okolicznościach radca prawny na podstawie art. 3 ust. 3 ustawy o r.pr. i w związku z wymienionym przepisem k.p.c. powinien odmówić zarówno odpowiedzi na pytanie, jak też wydania dokumentu. Procedura obowiązująca w tym postępowaniu nie przewiduje żadnych wyjątków w tym zakresie dopuszczających możliwość zwolnienia z tej tajemnicy.
Procedura administracyjna i podatkowa
Niektóre przepisy regulują jednoznacznie prawo do odmowy odpowiedzi radcy prawnego jako świadka na pytanie, które mogłoby „spowodować naruszenie obowiązku zachowania wprost prawnie chronionej tajemnicy zawodowej”. Chodzi tutaj w szczególności o art. 83 § 2 k.p.a.[18] Podobnie reguluje to art. 196 § 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa[19]. Procedury te nie przewidują zatem prawnej możliwości zwolnienia przez sąd radcy prawnego z dochowania tajemnicy zawodowej, która jest – zgodnie z orzecznictwem – jego powinnością, a nie przywilejem. Tym samym w tych postępowaniach utrzymuje się bezwzględny charakter tajemnicy zawodowej wyrażony w art. 3 ust. 5 ustawy o r.pr.
Przepisy KERP związane z tajemnicą zawodową
Przepisy KERP obszernie regulują tematykę tajemnicy zawodowej i związane z tym rozważane tutaj zagadnienie zarówno w przepisach o charakterze ogólnym (art. 9, art. 10, art. 19 oraz dział III KERP). Niektóre z postanowień wskazują, czasem w sposób kazuistyczny (np. art. 18, art. 22 i art. 23 KERP), jakie zachowania obowiązują radcę prawnego w szczegółowo opisanych w nich sytuacjach związanych z obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej. Z kolei pozostałe (art. 15-19 i art. 21-23 KERP) wskazują na obowiązujące w tym zakresie zasady związane z tematem. Specyficzne powinności, odnoszące się bezpośrednio do tematu rozważań, wynikają dla radcy prawnego z treści art. 19 KERP, które wiążą się z nałożonym na radcę prawnego przez ten przepis obowiązkiem „podejmowania wszelkich przewidzianych prawem środków, dla uniknięcia lub ograniczenia określonych w przepisach prawnych zwolnień z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej”. Obligują go do tego także uchwały organów samorządu radcowskiego[20].
Bezpośrednio związany z rozważanym tematem jest także przepis art. 20 KERP. Zakazuje on radcy prawnemu zgłaszania wniosku dowodowego o przesłuchanie w charakterze świadka innego radcy prawnego lub innej osoby, z którą wykonuje on wspólnie zawód, ale jedynie, gdy dotyczy to „ustalenia okoliczności objętych ich obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej”. Przepis ten stanowi swego rodzaju podwójne zabezpieczenie przed zagrożeniem naruszenia obowiązku poufności przez przedstawicieli zawodów prawniczych. Dotyczy to także innych osób, nie tylko wykonujących prawnicze profesje, stale współpracujących z radca prawnym, które zgodnie z art. 22 KERP powinny być przez tego radcę wyraźnie zobowiązane na piśmie do zachowania takiej należytej poufności[21]. Uzupełnieniem wymienionych wyżej przepisów KERP są przepisy Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego, które mają w praktyce charakter techniczny[22].
Z przywołanych przepisów art. 20 KERP nie należy wyciągać generalnych wniosków (to zazwyczaj najczęściej występujące uzasadnienie sygnalizowanych problemów) co do zakazu zgłaszania wymienionych w tym przepisie osób na świadka. Zakaz taki, co jednoznacznie wynika z jego treści, odnosi się wyłącznie do sytuacji dotyczących ustalenia okoliczności lub faktów „objętych obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej”. W pozostałych sprawach dotyczących okoliczności niezwiązanych z obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej nic nie stoi na przeszkodzie wskazania takiej osoby na świadka innych zdarzeń, jeżeli w ocenie radcy prawnego takiej kolizji nie ma, a tym samym nie występuje zagrożenie poufności.
Podsumowanie
Wniosek ogólny, jaki można sformułować w oparciu o dotychczasowe rozważania, jest następujący. Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawnymi zarówno proceduralnymi, jak też KERP, odnoszącymi się do omawianej problematyki, nie należy wyprowadzać generalnego, rozszerzającego zakazu przesłuchania radcy prawnego jako świadka. Jedynie w sytuacji, gdy wiąże się to z ustaleniami dotyczącymi okoliczności i faktami związanymi z obowiązkiem zachowania przez radcę prawnego tajemnicy zawodowej, ma on obowiązek odmówić udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące faktów i okoliczności, które w jego ocenie objęte są taką tajemnicą. Tym samym oczywiste jest, że na wezwanie właściwych organów skierowane do radcy prawnego, aby stawił się on na przesłuchanie w charakterze świadka, należy to wykonać, a jedynie odmawiać odpowiedzi na pytania dotyczące lub związane z okolicznościami objętymi obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej. We wskazanych wyżej procedurach istnieje wyjątkowo możliwość zwolnienia radcy prawnego z zachowania tajemnicy zawodowej jedynie w drodze postanowienia właściwego sądu, na które przysługuje zażalenie. Podobnie nie ma charakteru ogólnego zakaz określony art. 20 KERP dotyczący zgłaszania wniosku dowodowego o przesłuchanie w charakterze świadka innego radcy prawnego (lub innych osób wskazanych w tym przepisie), a jedynie zakaz taki dotyczy sytuacji i okoliczności objętych ich obowiązkiem dochowania tajemnicy zawodowej.
Samorząd radcowski od samego początku obowiązywania art. 3 ustawy o r.pr. dotyczącego tajemnicy zawodowej konsekwentnie stał na stanowisku bezwzględnego charakteru obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej. Wprowadzane w późniejszym czasie przez ustawodawcę wyjątki od tej zasady były konsekwentnie kontestowane zarówno w opiniach organów samorządu, jak też poprzez zaskarżenie przez Krajową Radę Radców Prawnych do TK przepisów ustawy z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu. Wyrazem takiego stanowiska jest także m.in. treść wyżej wymienionego art. 19 KERP, który zobowiązuje radcę prawnego do podejmowania „wszelkich przewidzianych prawem środków, dla uniknięcia lub ograniczenia określonego w przepisach prawa zwolnienia go z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej”.
Oznacza to, że radca prawny aktywnie, starannie i wnikliwie powinien badać od strony prawnej spełnienie przesłanek uzasadniających zwolnienie go z takiej tajemnicy, jak też rzetelność i prawidłowości uzasadnienia postanowienia sądu i wnosić stosowne zażalenie na to postanowienie. Wskazane jest także powiadamianie dziekana rady właściwej okręgowej izby o takim fakcie i okolicznościach tego zwolnienia, mimo braku w KERP regulacji dotyczącej takiego obowiązku[23].
Na zakończenie niniejszych rozważań godzi się przypomnieć, że radca prawny zgodnie z art. 64 ust. 1 ustawy o r.pr. podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za „postępowanie sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godnością zawodu”. Delikt polegający na naruszeniu przez radcę prawnego obowiązującej go tajemnicy zawodowej spełnia przesłanki tego przepisu, bowiem narusza prawo, tj. art. 3 ustawy o. r.pr., sprzeniewierza się przyrzeczeniu radcowskiemu sformułowanemu w art. 27 ustawy o r.pr. oraz narusza art. 19 KERP.
Krystyna Stoga
radca prawny w OIRP we Wrocławiu
[2] Dz. U. z 2020 r. poz. 75.
[3] Zgodnie z tym przepisem obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie dotyczy informacji:
1) udostępnianych na podstawie przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu,
2) przekazywanych na podstawie przepisów rozdziału 11a działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa
– w zakresie określonym tymi przepisami.
[4] Potwierdza to doktryna: zob. L. Korczak [w:] T. Scheffler (red.), Ustawa o radcach prawnych. Komentarz, Warszawa 2018, s. 87-91.
[5] Załącznik do uchwały Nr 3/2014 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 22 listopada 2014 r.
[6] Zob. szczególnie ważkie wyroki TK z: 22 listopada 2004 r. w sprawie SK 64/03 oraz 3 lipca 2007 r. w sprawie K 41/05.
[7] Dz. U. Nr 41, poz. 324, ze zm.
[8] Ustawa z dnia 22 maja 1997 r. o zmianie ustawy – Prawo o adwokaturze, ustawy o radcach prawnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 75, poz. 471).
[9] Zob. K. Brocławik, M. Czajka, Prawno-karne aspekty ochrony tajemnicy zawodowej radcy prawnego. cz. II Zagadnienia procesowe, „Radca Prawny” 4/2001, s. 42; Z. Klatka, Ustawa o radcach prawnych. Komentarz, Warszawa 1999, s. 23.
[10] Zob. L. Korczak, op.cit., s. 105-116; P. Skuczyński [w:] T. Jaroszyński (red.), A. Sękowska, P. Skuczyński, Kodeks Etyki Radcy Prawnego. Komentarz, Warszawa 2018, s. 110-115. Więcej na temat aspektów prawnych i faktycznych tajemnicy zawodowej radcy prawnego zob. R. Stankiewicz (red.), Tajemnica zawodowa radcy prawnego, Warszawa 2018.
[11] Potwierdzeniem tego jest obszerny katalog przykładów występujących w praktyce sytuacji dotyczących zachowań radcy prawnego w roli świadka w różnych postępowaniach. Zob. L. Korczak, op.cit., s. 69-71.
[12] Zob. art. 113 § 1 ustawy z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz. U. z 2020 r. poz. 19, ze zm.).
[13] W myśl art. 11g ust. 1 ustawy z dnia 21 stycznia 1999 o sejmowej komisji śledczej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1024) osoby obowiązane do zachowania tajemnicy radcy prawnego mogą być przesłuchane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla ochrony ważnych interesów państwa, a zwłaszcza ochrony bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W celu uzyskania zgody na przesłuchanie osób co do tych faktów sejmowa komisja śledcza składa pisemny wniosek do Sądu Okręgowego w Warszawie (ust. 2).
[14] Zob. art. 105q pkt 3 ustawy z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. z 2020 r. poz. 1076, ze zm.).
[15] Zob. L. Korczak, op.cit.; R. Stankiewicz, Tajemnica zawodowa radcy prawnego a prawo konkurencji [w:] R. Stankiewicz, op.cit., s. 173.
[16] Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2020 r. poz. 729, ze zm.).
[17] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.).
[18] Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 256, ze zm.).
[19] Dz. U. z 2020 r. poz. 1325, ze zm.
[20] Przykładowo, uchwała Krajowej Rady Radców Prawnych Nr 594/V/2003 z dnia 9 września 2003 r. w sprawie stanowiska KRRP odnośnie zwalniania radców prawnych z obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej (art. 180 § 2 k.p.k.). Więcej na ten temat zob. P. Skuczyński, op.cit., s. 113.
[21] Ibidem, s. 117-121.
[22] Uchwała Krajowej Rady Radców Prawnych Nr 94/IX/2015 z dnia 13 czerwca 2015 r. Zob. w szczególności przepisy § 6 i 10 Regulaminu wykonywania zawodu radcy prawnego.
[23] Zob. Z. Klatka, S.W. Ciupa, K. Stoga, Zasady etyki zawodowej [w:] Zawód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania, Warszawa 2015, s. 329-335.
Prawo i praktyka
Przygody Radcy Antoniego
Odwiedź także
Nasze inicjatywy
