Wprowadzenie
Postępowanie przed sądami administracyjnymi jest dwuinstancyjne. Zasadę dwuinstancyjności postępowania sądowego statuują przepisy rangi konstytucyjnej (por. art. 78 oraz art. 176 ust. 1 Konstytucji RP). Od orzeczeń wydanych przez sądy pierwszej instancji (wyroków i postanowień) przysługują środki odwoławcze: skarga kasacyjna i zażalenie, przewidziane przez ustawę z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi[1] (dalej: „p.p.s.a.”).
Skarga kasacyjna jest środkiem odwoławczym przysługującym od wydanego przez sąd pierwszej instancji wyroku lub postanowienia kończącego postępowanie w sprawie. Skarga kasacyjna przysługuje do Naczelnego Sądu Administracyjnego (dalej: „NSA”) i znajduje zastosowanie do orzeczeń nieprawomocnych wydanych przez sąd pierwszej instancji. Skarga kasacyjna przysługuje od każdego wyroku sądu pierwszej instancji wydanego w odniesieniu do wszystkich poddanych kognicji sądów administracyjnych na podstawie art. 3 p.p.s.a. przejawów aktywności określonych podmiotów z zakresu administracji publicznej.
Skarga kasacyjna jest sformalizowanym środkiem zaskarżenia wyroków sądu pierwszej instancji, o czym świadczy właśnie związanie podstawami skargi kasacyjnej, sprowadzające się do tego, że zakres kontroli NSA określa autor skargi kasacyjnej, wskazując naruszenie konkretnego przepisu prawa materialnego lub przepisu postępowania. Sąd kasacyjny nie ma nie tylko obowiązku, ale przede wszystkim prawa domyślać się i uzupełniać zarzutów skargi kasacyjnej oraz argumentacji służącej ich uzasadnieniu. Określenie danej podstawy kasacyjnej musi być precyzyjne, ponieważ NSA może wziąć pod uwagę tylko te przepisy, które zostały wyraźnie wskazane w skardze kasacyjnej jako naruszone. Nie jest natomiast władny badać, czy sąd pierwszej instancji nie naruszył również innych przepisów, niedostrzeżonych lub pominiętych przy formułowaniu zarzutów skargi kasacyjnej. Wywołane skargą kasacyjną postępowanie przed NSA nie polega bowiem na ponownym rozpoznaniu sprawy w jej całokształcie[2].
Skarga kasacyjna została stworzona jako sformalizowany środek prawny. Prawidłowość sporządzenia skargi kasacyjnej wymaga nie tylko przytoczenia podstaw kasacyjnych przez wymienienie przepisów, które autor skargi kasacyjnej uznał za naruszone, lecz także ich uzasadnienia w sposób korespondujący z tym zarzutami. Uzasadnienie skargi kasacyjnej powinno zasadniczo zawierać rozwinięcie zarzutów kasacyjnych przedstawionych w petitum przez przedstawienie, w odniesieniu do uchybień przepisom procesowym, że zarzucane uchybienie rzeczywiście mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Zarzuty skargi kasacyjnej w zasadzie wyznaczają zakres kontroli sprawowanej przez sąd kasacyjny. Rozpoznanie sprawy w granicach skargi kasacyjnej, poza przypadkami nieważności, oznacza bowiem, że NSA jest władny do badania tylko tych zarzutów, które zostały wyraźnie określone w skardze kasacyjnej. Powyższe obliguje stronę wnoszącą skargę kasacyjną do prawidłowego konstruowania zarówno samych zarzutów kasacyjnych, jak i ich uzasadnienia[3].
NSA rozpoznaje sprawę w granicach skargi kasacyjnej, co oznacza, iż sąd jest związany podstawami i wnioskami skargi. De facto związanie sądu odwoławczego granicami skargi kasacyjnej oznacza, że to strona skarżąca wyrok wyznacza zakres kontroli instancyjnej[4]. Granice skargi kasacyjnej są wyznaczone przez podstawy i wnioski. Związanie podstawami skargi kasacyjnej polega na tym, że wskazanie przez stronę skarżącą naruszenia konkretnego przepisu prawa materialnego czy też procesowego określa zakres kontroli NSA[5]. Sąd nie jest uprawniony do samodzielnego dokonywania konkretyzacji zarzutów skargi kasacyjnej, a upoważniony jest do oceny zaskarżonego orzeczenia wyłącznie w granicach przedstawionych we wniesionej skardze kasacyjnej[6]. W konsekwencji sąd kasacyjny, rozstrzygając w granicach środka odwoławczego, nie jest uprawniony do uzupełniania lub poprawiania podstaw skargi kasacyjnej, a tym bardziej samodzielnego formułowania jej zarzutów[7]. Związany granicami skargi kasacyjnej NSA może uwzględnić tylko te przepisy, które zostały wyraźnie wskazane w skardze kasacyjnej jako naruszone. Nie jest natomiast władny badać, czy sąd administracyjny pierwszej instancji nie naruszył innych przepisów[8]. NSA ocenia wyłącznie zasadność zarzutów podniesionych w skardze kasacyjnej, zaś merytorycznie odnosi się wyłącznie do tych zarzutów, które zostały prawidłowo sformułowane.
Sporządzenie i wniesienie skargi kasacyjnej do NSA podlega szeregowi wymogów formalnych, w tym związane jest z zastosowaniem przymusu adwokacko-radcowskiego oraz spełnieniem przez profesjonalnego pełnomocnika procesowego wielu obowiązków związanych z konstrukcją tego środka zaskarżenia. Przymus adwokacko-radcowski w postępowaniu sądowoadministracyjnym dotyczy jedynie zastępstwa przed NSA. Obejmuje on skargę kasacyjną, skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, wniosek o wznowienie postępowania oraz zażalenie w przedmiocie odrzucenia powyższych pism procesowych. Zgodnie z art. 175 § 1 p.p.s.a. skarga kasacyjna powinna być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego, z zastrzeżeniem art. 175 § 2 i 3 p.p.s.a. Przymus ten jest uznawany za dodatkowy rygor ustawowy, warunkujący skuteczne wniesienie skargi do NSA. Przymus adwokacko-radcowski w postępowaniu sądowoadministracyjnym ma charakter nieusuwalny. Strona nie może być zwolniona z tego wymogu.
Przymus adwokacko-radcowski w postępowaniu sądowym jest rozumiany jako obowiązek zastąpienia strony przez fachowego pełnomocnika przy dokonywaniu określonej czynności procesowej albo w określonej fazie postępowania. Oznacza de facto pozbawienie strony zdolności postulacyjnej. Przymus adwokacko-radcowski musi więc być przede wszystkim rozumiany jako obligatoryjne zastępstwo procesowe, po drugie zaś jako szczególny wymóg formalny pisma procesowego, od którego spełnienia zależy skuteczność czynności procesowej. Najistotniejszym punktem wspólnym obu instytucji jest obowiązkowe zastępstwo strony przez profesjonalistę. Reprezentant działa w imieniu i na rzecz mocodawcy. Innymi słowy, działania podmiotu profesjonalnego wywołują określone skutki w rzeczywistości prawnej strony. Strona może być reprezentowana jedynie przez profesjonalistę.
Instytucję przymusu adwokacko-radcowskiego można ujmować również jako swoisty przejaw formalizmu procesowego. W takim rozumieniu jest to szczególnego rodzaju wymóg formalny, który polega na sporządzeniu oraz własnoręcznym podpisaniu wskazanego przez ustawę pisma procesowego, od którego zachowania zależy jego skuteczność. Z jednej strony jest to samodzielny, szczególny wymóg formalny, z drugiej zaś od jego spełnienia zależy uczynienie zadość pozostałym kryteriom wymaganym przez ustawę.
Należy wskazać, że instytucja przymusu adwokacko-radcowskiego została utworzona z uwagi na ważkie znaczenie pism procesowych nią objętych, ich zawiły charakter oraz przeświadczenie, że dopełnić tych czynności w sposób należyty może tylko i wyłącznie profesjonalista. Zasadniczym celem tej instytucji jest to, aby czynność prawna nim objęta miała charakter skuteczny. Skuteczność należy rozumieć na dwa sposoby. Po pierwsze, jako możliwość „oddania sprawy pod sąd”, tj. nadania biegu sprawie i uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia, po drugie zaś, jako możność osiągnięcia zamierzonych przez stronę celów, tj. decyzji zgodnej z interesem reprezentowanego.
Trzeba podkreślić, że wszelkie oświadczenia procesowe objęte instytucją przymusu w polskim prawodawstwie (przed Sądem Najwyższym, NSA czy też Trybunałem Konstytucyjnym) charakteryzują się dużym stopniem formalizmu oraz skomplikowania. Dotyczy to w oczywisty sposób skargi kasacyjnej, której konstrukcja musi odpowiadać treści art. 176 p.p.s.a. Ich skuteczność w tym przedmiocie zależy od dopełnienia stricte określonych wymogów ustawowych. Rygorystyczna forma niejako „wymusza” obecność w postępowaniu profesjonalnych podmiotów. Sporządzenie pism objętych przymusem wiąże się z dopełnieniem wielu wymogów, które trudno pokonać osobie niemającej wiedzy i doświadczenia zawodowego w zakresie prawa karnego procesowego. Sama obecność strony w postępowaniu nie daje jeszcze gwarancji urzeczywistnienia jej interesów procesowych. Strona nieposiadająca niezbędnych umiejętności, dokonując czynności w imieniu własnym narażałaby się na niekorzystne dla siebie skutki procesowe. Przymus zaś jest instrumentarium mającym realne możliwości osiągnięcia pożądanych przez nią rezultatów. Przymus adwokacko-radcowski pełni funkcję gwarancyjną, zapewnia zarówno ochronę interesów reprezentowanej strony, jak i całego wymiaru sprawiedliwości, gdyż ma także na celu stworzenie warunków do rozpoznania sprawy przez niezależny, niezawisły sąd. Obecność profesjonalnego pełnomocnika na etapie sporządzenia pisma procesowego podwyższa jego wartość merytoryczną, umożliwiając tym samym prowadzenie prawniczego dyskursu z organem procesowym (sądem). Przymus adwokacko-radcowski pozwala realizować zapisaną w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP zasadę prawa do sądu.
Przyjmuje się, że sporządzenie pisma procesowego w oparciu o przymus adwokacko-radcowski nastąpi zgodnie z zasadami sztuki zawodowej radcy prawnego czy też adwokata, jak również pozwoli osiągnąć spodziewane skutki procesowe. Standard fachowości opiera się na założeniu, że adwokat lub radca prawny powołany do dokonania czynności procesowej wypełni swój obowiązek w sposób profesjonalny – zapewni to właściwe przygotowanie zawodowe, doświadczenie oraz objęcie tych osób koniecznością przestrzegania zasad etyki zawodowej.
 
Konstrukcja przymusu adwokacko-radcowskiego
Jak wskazywano powyżej, skarga kasacyjna jest środkiem odwoławczym o wysokim stopniu sformalizowania – stąd wynika ustanowiony przez art. 175 § 1 p.p.s.a. przymus adwokacko-radcowski przy jej sporządzaniu. W literaturze przedmiotu wprowadzenie tego przepisu dostrzega się w dwuinstancyjności postępowania sądowoadministracyjnego oraz konieczności zwiększenia efektywności wniesionego środka zaskarżenia. Kasacja musi się ograniczyć wyłącznie do badania zagadnień jurydycznych i zarzutów przygotowanych przez profesjonalistów.
Ustawowe określenie dopuszczalności sporządzenia skargi kasacyjnej wyłącznie przez profesjonalnych pełnomocników prawnych jest więc związane z wysokimi wymogami formalnymi skargi kasacyjnej[9]. Istotą przymusu adwokacko-radcowskiego jest konieczność sporządzenia skargi kasacyjnej przez profesjonalnego pełnomocnika prawnego – adwokata lub radcę prawnego (art. 175 § 1 p.p.s.a.). Powyższy wymóg ma charakter materialnoprawny, nie podlega tym samym sanowaniu[10]. Przez sporządzenie skargi kasacyjnej rozumie się nie tylko jej napisanie, ale także podpisanie, ponieważ to podpis wprost wskazuje osobę, która skargę sporządziła[11]. Co więcej, w opinii NSA jedynie podpis złożony pod skargą kasacyjną potwierdza, z punktu widzenia sądu oceniającego jej dopuszczalność, że przy konstruowaniu tego środka zaskarżenia brał udział, zgodnie z obowiązkiem nałożonym przez art. 175 p.p.s.a., uprawniony „fachowy podmiot” [12].
 
Skutki niewypełnienia przymusu adwokacko –radcowskiego
Należy w tym miejscu zastanowić się, jakie są skutki niewypełnienia przez skargę kasacyjną przymusu adwokacko-radcowskiego. Sporządzenie skargi kasacyjnej przez stronę z naruszeniem art. 175 § 1-3 p.p.s.a. jest brakiem kasacji, który uzasadnia jej odrzucenie jako niedopuszczalnej[13]. Należy również wskazać, że brak zachowania przymusu adwokacko-radcowskiego przy sporządzeniu skargi kasacyjnej jest brakiem, który nie podlega uzupełnieniu[14].
Podkreślany powyżej związek ustanowionych w p.p.s.a. wymogów sporządzenia skargi kasacyjnej z istnieniem przymusu adwokacko-radcowskiego prowadzi także do wniosku, że od profesjonalnego pełnomocnika można wymagać prawidłowego formułowania podstaw kasacyjnych i spełnienia pozostałych wymogów skargi kasacyjnej określonych w art. 176 p.p.s.a. NSA – działający jako sąd kasacyjny – nie został wyposażony w kompetencje do konkretyzowania, uściślania, korygowania zarzutów strony skarżącej, czy też wyręczania strony przy formułowaniu zarzutów skargi kasacyjnej bądź ich uzasadnienia[15].
Wymóg złożenia skargi kasacyjnej przy uwzględnieniu instytucji przymusu adwokacko-radcowskiego oznacza, iż złożenie jej w przewidzianym ustawą terminie jest możliwe wyłącznie przez osoby wskazane w art. 175 p.p.s.a. Nie jest więc dopuszczalne złożenie skargi kasacyjnej przez stronę z jednoczesnym złożeniem wniosku o przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym (w tym ustanowienie radcy prawnego). Takie działanie strony uznać należy za skutkujące pojawieniem się nieusuwalnej wadliwości skargi kasacyjnej[16].
Odrzuceniu podlega skarga kasacyjna sporządzona przez osobę podającą, że jest magistrem prawa, bez wskazania, że jest adwokatem lub radcą prawnym[17]. Niewątpliwie osoba sporządzająca skargę kasacyjną powinna wyraźnie wskazać rodzaj wykonywanego zawodu uprawniającego do wniesienia skargi kasacyjnej zgodnie z treścią art. 175 p.p.s.a., jak również podać numer wpisu na listę, odpowiednio – adwokatów lub radców prawnych, umożliwiający jej zidentyfikowanie. W razie jakichkolwiek podejrzeń powziętych przez sąd w zakresie prawdziwości danych identyfikujących osobę sporządzającą skargę lub posiadania przez daną osobę uprawnień do wykonywania danego zawodu sąd powinien podjąć czynności zmierzające do sprawdzenia ich wiarygodności. Z tego punktu widzenia nie można w pełni poprzeć stanowiska wyrażonego w jednym z orzeczeń NSA, według którego posiadanie uprawnień do wykonywania zawodu adwokata lub radcy prawnego musi być udokumentowane wraz ze złożeniem skargi kasacyjnej lub przed upływem terminu do jej wniesienia[18].
Nie można uznać za prawidłowe sporządzenia skargi kasacyjnej przez aplikanta adwokackiego lub aplikanta radcowskiego na podstawie substytucji udzielonej przez adwokata (lub odpowiednio radcę prawnego). Skutki wniesienia skargi kasacyjnej przez aplikantów na podstawie udzielonej substytucji będą tożsame ze skutkami sporządzenia skargi przez podmiot nieposiadający stosownych uprawnień zawodowych. Skarga kasacyjna podlegać więc będzie odrzuceniu.
Wymóg sporządzenia skargi kasacyjnej przez adwokata lub radcę prawnego jest spełniony w przypadku, gdy zostanie sporządzona przez osobę wpisaną na listę adwokatów lub radców prawnych, chociaż zatrudnioną na innym stanowisku w organie administracji publicznej, pod warunkiem że zatrudnienie to nie stanowi podstawy do zawieszenia prawa do wykonywania zawodu. Z tego powodu nie można zgodzić się z jednym z orzeczeń NSA, iż skargę kasacyjną w imieniu organu administracji publicznej może sporządzić adwokat lub radca prawny bądź doradca podatkowy zajmujący stanowisko upoważniające go do działania jako organ[19].
Z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o odrzuceniu skargi kasacyjnej z powodu niedopełnienia wymogu sporządzenia jej przez profesjonalnego pełnomocnika prawnego nie jest dopuszczalne ponowne skorzystanie z prawa do wniesienia środka odwoławczego, bowiem prawo to zostało już skutecznie „skonsumowane”[20].
Przepis odnoszący się do przymusu adwokacko-radcowskiego przewiduje dwa wyjątki. Po pierwsze, przymus ten nie obejmuje sędziów, prokuratorów, notariuszy, radców Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, profesorów lub doktorów habilitowanych nauk prawnych będących stroną, jej przedstawicielem lub pełnomocnikiem. Z przymusu adwokacko-radcowskiego zwolnione są w tym zakresie również skargi kasacyjne sporządzane przez prokuratora, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz Rzecznika Praw Dziecka (por. art. 175 § 2 p.p.s.a.). Po drugie, przymus adwokacko-radcowski nie obejmuje skarg kasacyjnych wnoszonych przez: 1) doradcę podatkowego, wnoszącego skargę kasacyjną w sprawach obowiązków podatkowych lub 2) rzecznika patentowego, wnoszącego ten środek weryfikacyjny w sprawach własności przemysłowej (art. 175 § 3 p.p.s.a.).
Z treści przepisów p.p.s.a. (zwłaszcza art. 179) nie wynika, aby odpowiedź na skargę kasacyjną musiała być sporządzona przez podmiot określony w art. 175 p.p.s.a.[21]
Należy podkreślić, że sędziowie, prokuratorzy, notariusze, profesorowie i doktorzy habilitowani nauk prawnych mogą być pełnomocnikami strony przy sporządzeniu i wniesieniu skargi kasacyjnej tylko w razie spełnienia wymagań ogólnych z art. 35 p.p.s.a. Tym samym przepis art. 175 § 2 p.p.s.a. stanowi wyjątek niepodlegający wykładni rozszerzającej w stosunku do zasad ogólnych[22]. Z kolei w świetle art. 175 § 2 p.p.s.a. przymus adwokacko-radcowski nie obejmuje prokuratora w stanie spoczynku[23], jak również emerytowanego notariusza[24].
Sporządzenie skargi kasacyjnej przez doradcę podatkowego w sprawach celnych (mimo bezpośrednich związków z prawem podatkowym) jest niedopuszczalne i uzasadnia jej odrzucenie na podstawie art. 178 p.p.s.a.[25] W literaturze przedmiotu podnosi się jednak, że takie rozwiązanie wymaga nowelizacji p.p.s.a. zmierzającej do umożliwienia doradcom podatkowym sporządzania skarg kasacyjnych w sprawach celnych.
 
Ustanowienie pełnomocnika w ramach pomocy prawnej w postępowaniu przed NSA
Zgodnie z art. 177 § 3 p.p.s.a. w razie ustanowienia w ramach prawa pomocy adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego po wydaniu orzeczenia, na wniosek złożony przez stronę, której doręcza się odpis orzeczenia z uzasadnieniem sporządzonym z urzędu, albo przez stronę, która zgłosiła wniosek o sporządzenie uzasadnienia orzeczenia, termin do wniesienia skargi kasacyjnej biegnie od dnia zawiadomienia pełnomocnika o jego wyznaczeniu, jednak nie wcześniej niż od dnia doręczenia stronie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem. Tym samym w razie udzielenia prawa pomocy w zakresie obejmującym ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika na skutek wniosku zgłoszonego przed upływem terminu do wniesienia skargi kasacyjnej termin ten biegnie ponownie od dnia zawiadomienia pełnomocnika o jego wyznaczeniu. Natomiast jeżeli wniosek strony nie zostanie uwzględniony, to – zgodnie z treścią art. 177 § 5 p.p.s.a. – termin do wniesienia skargi kasacyjnej będzie biegł dopiero od doręczenia stronie takiego postanowienia odmownego, z zastrzeżeniem, że jego zaskarżenie odsuwałoby jeszcze dodatkowo początek biegu omawianego terminu do czasu doręczenia stronie kolejnego negatywnego rozstrzygnięcia sądu.
Powyższym regulacjom towarzyszyło dodanie w 2015 r. przepisów regulujących sytuację strony w przypadku, gdy pełnomocnik wyznaczony z urzędu nie znajduje podstaw do wywiedzenia skargi kasacyjnej. W myśl art. 177 § 4 p.p.s.a. w razie uznania przez pełnomocnika ustanowionego z urzędu (a więc zarówno tego, o którym mowa w art. 177 § 3 p.p.s.a., jak i pełnomocnika ustanowionego jeszcze w postępowaniu przed wojewódzkim sądem administracyjnym – por. art. 251 p.p.s.a.), że nie jest możliwe sporządzenie skargi kasacyjnej spełniającej wymogi z art. 174 p.p.s.a., jest on zobligowany poinformować o tym samą stronę, jak również właściwy sąd, przekazując temu ostatniemu równocześnie dowód doręczenia stronie opinii w tym zakresie. Niemniej strona nadal dysponuje terminem na zaskarżenie niekorzystnego dla niej rozstrzygnięcia, gdyż termin ów jest liczony od dnia doręczenia jej wspomnianej opinii.
Należy zaznaczyć, że nowelizacja p.p.s.a. z 2015 r. wprowadziła zmiany związane z modyfikacją terminu do wniesienia skargi w sytuacji wyznaczenia dla strony pełnomocnika z urzędu. W takiej sytuacji termin do wniesienia skargi kasacyjnej biegnie od dnia zawiadomienia pełnomocnika o jego wyznaczeniu, jednak nie wcześniej niż od dnia doręczenia stronie odpisu orzeczenia z uzasadnieniem. Taki pełnomocnik jest wyznaczany na podstawie art. 253 p.p.s.a.
W przypadku gdy pełnomocnik wyznaczony na podstawie art. 253 § 2 p.p.s.a. nie stwierdzi podstaw do wniesienia skargi kasacyjnej, jego obowiązkiem jest złożyć w sądzie – w terminie do wniesienia skargi kasacyjnej – sporządzoną przez siebie opinię w tym przedmiocie wraz z odpisem dla strony, dla której został ustanowiony. Sąd doręcza odpis opinii stronie. Termin do wniesienia skargi kasacyjnej przez stronę biegnie wówczas od dnia doręczenia odpisu opinii, o czym sąd poucza stronę, dokonując doręczenia. W przypadku gdy sąd stwierdzi, że opinia nie została sporządzona z zachowaniem zasad należytej staranności, zawiadamia on o tym właściwy organ samorządu zawodowego reprezentującego danego pełnomocnika. Organ samorządu wyznacza w takiej sytuacji innego pełnomocnika.
W przypadku odmowy przyznania prawa pomocy w zakresie obejmującym ustanowienie pełnomocnika na wniosek bieg terminu do wniesienia skargi kasacyjnej nie może rozpocząć się wcześniej niż od dnia doręczenia stronie postanowienia, a jeżeli strona wniesie środek zaskarżenia na to postanowienie – wcześniej niż od dnia doręczenia postanowienia kończącego postępowanie w tym przedmiocie.
Należy również wskazać, że przepisy p.p.s.a. przewidują konieczność złożenia przez pełnomocnika opinii o braku podstaw do wniesienia skargi kasacyjnej. Przewidziany w art. 177 § 5 zdanie pierwsze p.p.s.a. wymóg zachowania zasad należytej staranności odnosi się wprost do samej czynności sporządzenia przez pełnomocnika z urzędu opinii o braku podstaw do wniesienia skargi kasacyjnej i nie obejmuje swoim zakresem kwestii zachowania terminu do złożenia takiej opinii w sądzie, o którym stanowi § 4 tego artykułu. Mimo przekroczenia terminu, w którym należało złożyć do sądu opinię, sąd ma obowiązek doręczyć jej odpis stronie, o ile została opracowana z należytą starannością (profesjonalnie), co z kolei otwiera bieg terminu na wniesienie skargi kasacyjnej przez stronę, ale już w ramach korzystania z pomocy pełnomocnika ustanowionego z wyboru[26].
 
Rafał Stankiewicz
dr. hab. nauk prawnych; pracownik Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego; radca prawny w OIRP w Warszawie; kierownik Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji KRRP

---