Projektowane zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego
opublikowano: 2021-03-22 przez: Więckowska Milena
Łukasz Nykiel
Uwagi wstępne
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie najistotniejszych zmian zawartych w rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 899), dalej: „projekt”, w szczególności w aspekcie ich wpływu na postępowanie cywilne. Projekt został zgłoszony do laski marszałkowskiej w dniu 15 stycznia 2021 r. i skierowany do dalszych prac legislacyjnych.
Omówienie zostało opracowane na podstawie projektu w wersji przed pierwszym czytaniem i jest aktualne na dzień 24 lutego 2021 r. W artykule wykorzystano fragmenty uzasadnienia do projektu ustawy z druku sejmowego nr 899[1].
Przedmiotem omawianej nowelizacji poza wspomnianą zmianą Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: „k.p.c.”) i zmianą ustawy o komornikach sądowych są także zmiany w ustawie z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (dalej: „ustawa COVID”) oraz szereg modyfikacji o charakterze porządkowym, przesuwających termin wejścia w życie przepisów o prostej spółce akcyjnej oraz przepisów dotyczących elektronicznego postępowania rejestrowego, objętego projektem eKRS.
Zmiany w ustawie COVID
Za zmiany o największym znaczeniu dla praktyki sądowej i wpływające na pracę profesjonalnego pełnomocnika należy uznać zmiany w ustawie COVID, które, na co wskazuje wnioskodawca w uzasadnieniu do projektu, mają zapobiec ewentualnemu paraliżowi wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnić bezpieczeństwo pracownikom sądów i uczestników postępowania.
Projekt w wersji przedłożenia rządowego dodaje do ustawy COVID regulację, zgodnie z którą w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich w sprawach wymienionych w art. 15zzs1 (w praktyce chodzi o wszystkie sprawy rozpoznawane według przepisów k.p.c.) pierwsze pismo procesowe wnoszone przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego albo Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej powinno zawierać adres służbowy poczty elektronicznej i numer telefonu. W konsekwencji zaproponowano, aby w przypadku braku możliwości wykorzystania systemu teleinformatycznego sąd doręczał profesjonalnemu pełnomocnikowi cyfrowe odwzorowania pism procesowych, zawiadomień, wezwań i orzeczeń na wskazany przy pierwszym piśmie procesowym adres służbowej poczty elektronicznej. Takie doręczenie miałoby być skuteczne w następnym dniu roboczym od chwili wprowadzenia odwzorowania przez sąd do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby adresat mógł zapoznać się z jego treścią i wywoływać skutki procesowe określone w k.p.c. właściwe dla doręczenia odpisu pisma procesowego, zawiadomienia, wezwania albo odpisu orzeczenia.
Projektowane rozwiązanie wprowadza tzw. fikcję doręczenia, określając ten moment na następny dzień roboczy po wprowadzeniu pisma do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby adresat mógł zapoznać się z jego treścią. Jest to odejście od dotychczasowego systemu awizowania pism przez 14 dni i jako takie budzi wątpliwości. Co więcej, projektowane przepisy nie są precyzyjne w określeniu samej powinności wskazania adresu poczty elektronicznej, używając bliżej niedookreślonego pojęcia „adresu służbowego poczty elektronicznej” oraz nie przesądzając, czy brak wskazania adresu służbowego poczty elektronicznej w pierwszym piśmie procesowym będzie oznaczał w tym przypadku podstawę do zwrotu pisma jako niespełniającego warunków formalnych. Wątpliwości budzi także okres obowiązywania projektowanych rozwiązań, gdyż wnioskodawca wprowadza regułę, iż projektowane regulacje mają obowiązywać nie tylko w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, ale także w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, co wydaje się arbitralne, zwłaszcza w kontekście braku konkretnego wyjaśnienia w uzasadnieniu do projektu.
Zgodnie z regułami intertemporalnymi zawartymi w art. 11 projektu omawiane rozwiązanie miałoby zastosowanie również do postępowań wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie projektowanej regulacji (która ma wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia). Art. 11 projektu nie zawiera natomiast żadnych wskazówek co do tego, w jaki sposób profesjonalny pełnomocnik miałby uzupełniać brak polegający na niewskazaniu adresu służbowej poczty elektronicznej w tych sprawach, które są w toku, więc będzie to zapewne wypracowane w toku praktyki sądowej. Zmiany w powyższym zakresie zostały bardzo negatywnie przyjęte przez środowisko prawnicze, czego wyrazem są krytyczne opinie do projektu ustawy, zarzucające w tym względzie jego niezgodność z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP[2].
Kolejną zmianą w ustawie COVID jest modyfikacja zasad organizowania rozpraw i posiedzeń sądowych w dobie pandemii. Zgodnie z obowiązującymi w tym względzie przepisami (por. art. 15zzs1 ustawy COVID) w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich rozprawy oraz posiedzenia jawne przeprowadza się przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających ich przeprowadzenie na odległość i przewodniczący może zarządzić przeprowadzenia posiedzenia niejawnego, gdy przeprowadzenie wymaganych przez ustawę rozprawy lub posiedzenia jawnego mogłoby wywołać nadmierne zagrożenie dla zdrowia osób w nich uczestniczących i nie można przeprowadzić ich na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Istotnym novum wprowadzanym przez omawiany projekt jest usunięcie w art. 15zzs1 ust. 1 pkt 1 oraz art. 15zzs3 ustawy COVID uregulowania pozwalającego każdej ze stron sprzeciwić się skierowaniu sprawy na posiedzenie niejawne, tak w toku postępowania w pierwszej instancji, jak i apelacyjnego.
W rezultacie wprowadzanych zmian rozpoznawanie spraw cywilnych na rozprawie lub posiedzeniu jawnym stanie się wyjątkiem. Skierowanie sprawy na posiedzenia jawne będzie wymagało od przewodniczącego składu każdorazowo uzasadnienia, że odbycie takiego posiedzenia nie wywoła nadmiernego zagrożenia dla zdrowia osób w nim uczestniczących. Należy też wskazać, że dotychczas obowiązujące rozwiązania zakładały możliwość ograniczenia jawności postępowania tylko wówczas, gdy strony samodzielnie ze swojego prawa zrezygnowały (por. obowiązujący art. 15zzs1 ustawy COVID). W tym zakresie w opiniach ekspertów[3] podniesiono wątpliwości co do zgodności z art. 45 Konstytucji RP i naruszenia istoty prawa do sądu, poprzez ograniczenie prawa do jawności postępowania sądowego.
Podobnie jak w przypadku wcześniej omawianych zmian, zastrzeżenia budzi okres obowiązywania projektowanych regulacji, które mają obowiązywać nie tylko w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, ale także rok po ustaniu tych stanów. Projektowana zmiana ma zgodnie z art. 12 projektu wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia, a na mocy przepisów przejściowych mieć zastosowanie także do postępowań wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie projektowanej regulacji.
Projekt zawiera również zmianę, która w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, znosi w pierwszej i drugiej instancji rozpoznawanie spraw według przepisów k.p.c. przez składy kolegialne, pozostawiając prezesowi sądu możliwość zarządzenia rozpoznania sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy.
Jest to zmiana istotna, gdyż – jak dotąd – jeżeli ze względu na szczególne okoliczności prezes sądu tak zarządził, członkowie składu, z wyjątkiem przewodniczącego i referenta sprawy, mogli brać udział w posiedzeniu za pomocą środków komunikacji elektronicznej, z wyjątkiem posiedzenia, na którym dochodzi do zamknięcia rozprawy (obowiązujący art. 15 zzs1 pkt 3 ustawy COVID). Jak czytamy w uzasadnieniu do projektu, zmiana podyktowana jest zagrożeniem epidemiologicznym, jakie stwarzają sobie nawzajem trzy osoby zasiadające wspólnie w składzie sądu. Dalej w uzasadnieniu wnioskodawca czyni supozycję, że nie ma znaczenia, czy w sprawie orzeka jeden czy trzech sędziów. Powyższe stwierdzenia o zagrożeniu epidemiologicznym mogą budzić wątpliwości, jeśli weźmie się pod uwagę, że z treści przepisów wynika, że orzekanie w składach jednoosobowych ma obowiązywać nie tylko w czasie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, ale także rok po ustaniu tych stanów. Warto także podkreślić, że projektowana zmiana koliduje ze zmianami w postępowaniu sądowoadministracyjnym zawartymi w projekcie (projektowany art. 15zzs4 ust. 3 ustawy o COVID), które zakładają utrzymaniu składów trzech sędziów, nawet jeśli orzekają na posiedzeniu niejawnym.
Projektowane przepisy mocno ingerują w przepisy określające skład sądu w całym spectrum spraw rozpoznawanych przez sądy cywilne, chociażby w sprawach o ubezwłasnowolnienie czy postępowaniach grupowych[4]. Proponowane rozwiązanie wydaje się również nie obejmować rozpoznawania zażaleń przez Sąd Najwyższy na postanowienia sądu drugiej instancji, które nadal będą rozpatrywane w składzie trzech sędziów.
W opinii Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych z 2 lutego 2021 r.[5] poczyniono jeszcze jedną wartą podkreślenia uwagę, iż wedle proponowanego art. 11 zdanie drugie projektu sprawy, które przed wejściem w życie zmian sąd rozpoznawał w składzie innym niż jednego sędziego, w dalszym ciągu prowadzone są przez sędziego, któremu sprawa została przydzielona jako referentowi, do zakończenia w danej instancji. Zdaniem opiniującego prowadzić to będzie do problemów w praktyce skutkujących nawet nieważnością postępowania, gdyż w sprawach, w których przed wejściem w życie zmian doszło do zamknięcia rozprawy i odroczenia ogłoszenia wyroku, powstaną wątpliwości, w jakim składzie powinno dojść do wydania wyroku, ewentualnie, czy nie powinno dojść do otwarcia zamkniętej rozprawy na nowo.
Kolejna ze zmian przewidzianych w projekcie to umożliwienie konsulom przeprowadzenia przesłuchania na wniosek sądu cywilnego za pomocą urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie go na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku, jeżeli sąd z urzędu lub na wniosek konsula uzna to za niezbędne w związku z sytuacją kryzysową wywołaną COVID-19 w miejscu przesłuchania. Wskazane rozwiązanie dotyczyłoby jedynie spraw cywilnych, albowiem, zdaniem wnioskodawców, stosowanie go w odniesieniu do spraw karnych mogłoby w stopniu zbyt daleko idącym ograniczać prawo oskarżonego do obrony.
Inna z ważnych zmian w projekcie sprowadza się do przywrócenia obowiązujących do 5 września 2020 r. przepisów umożliwiających przekazywanie spraw z danego sądu do innego sądu równorzędnego oraz umożliwiających delegowania sędziego, za jego zgodą do rozpoznawania spraw w innym sądzie. Przepisy w tym względzie utraciły moc wskutek upływu czasu wskazanego w ustawie COVID.
Propozycja zakłada, że w przypadku całkowitego zaprzestania czynności przez sąd powszechny lub wojskowy z powodu COVID-19 prezes sądu apelacyjnego (w przypadku wojskowych sądów garnizonowych – prezes wojskowego sądu okręgowego) może wyznaczyć inny sąd równorzędny, położony na obszarze tej samej apelacji, jako właściwy do rozpoznawania spraw pilnych należących do właściwości sądu, który zaprzestał czynności. Sprawami pilnymi mają być sprawy enumeratywnie wymienione w projektowanym art. 15zzs10 ust. 4 oraz te sprawy, w przypadku których ustawa określa termin ich rozpatrzenia przez sąd i sprawy wniosków o wstrzymanie wykonania aktów lub czynności. W przypadku całkowitego zaprzestania czynności przez wszystkie sądy powszechne lub wojskowe na obszarze apelacji z powodu COVID-19 Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, na wniosek prezesa sądu apelacyjnego, na którego obszarze sądy zaprzestały czynności, wyznacza inny sąd równorzędny, położony w miarę możliwości na obszarze sąsiedniej apelacji. Zgodnie z art. 12 projektu projektowane zmiany wejdą w życie, tak jak pozostałe zmiany w ustawie COVID, z dniem następującym po dniu ogłoszenia.
Zmiany w k.p.c. oraz ustawie o komornikach sądowych
Podstawową zmianą w tej części projektu jest dopuszczenie sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej, w ślad za sprawdzonymi, funkcjonującymi już rozwiązaniami umożliwiającymi licytację w tej formie ruchomości. W tym celu zaproponowano dodanie w k.p.c. w części trzeciej w tytule II w dziale VI po rozdziale 6 rozdziału 6a zatytułowanego „Sprzedaż nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej”. Warto zaznaczyć, że do sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej miałyby być odpowiednio stosowane przepisy rozdziałów 4-7, zawierające m.in. regulacje dotyczące obwieszczenia o licytacji i samego przebiegu licytacji w tradycyjnej formie, z odrębnościami wynikającymi z dodawanego rozdziału dotyczącego e-licytacji.
Zgodnie z projektowanym art. 9862 k.p.c. sprzedaż nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej odbywałaby się wyłącznie na wniosek wierzyciela, zgłoszony zarówno w pierwszym, jak i drugim terminie licytacji. Istotnym elementem całej procedury miałaby być możliwość realizacji przez dłużnika uprawnień wynikających z art. 975 k.p.c., co ma zapobiegać sprzedaży majątku dłużnika w rozmiarach nieadekwatnych do wysokości dochodzonego roszczenia. Sam przetarg jako element sprzedaży nieruchomości byłby przeprowadzany w systemie teleinformatycznym, a warunkiem udziału w nim utworzenie indywidualnego konta w systemie (projektowany art. 9864 k.p.c.). W pierwszej kolejności komornik będzie zamieszczał na stronie internetowej Krajowej Rady Komorniczej obwieszczenie o licytacji co najmniej dwa tygodnie przed jej terminem. Następnie po spełnieniu warunków licytacyjnych, weryfikowanych przez komornika organizującego przetarg, użytkownik miałby zyskiwać możliwość dokonywania postąpień w toku przetargu. Projekt przewiduje skrócenie względem tradycyjnej formy przetargu, terminu na wniesienie skargi na przebieg i odmowę dopuszczenia do przetargu do 3 dni (projektowany art. 9688 k.p.c.), co wnioskodawca motywuje faktem, że w zautomatyzowanym systemie teleinformatycznym może ujawnić się znacznie mniejsza liczba nieprawidłowości niż ma to miejsce w przypadku przetargów tradycyjnych.
Z uwagi na konieczność wdrożenia stosownego systemu teleinformatycznego, jak też opracowania aktów wykonawczych, przyjęto, że przepisy te wejdą w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, a w okresie roku od dnia wejścia w życie ustawy dokonanie wyboru sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej będzie dopuszczalne, jeżeli ze względów technicznych, leżących po stronie komornika sądowego, będzie to możliwe (art. 10 projektu).
Zmiany w ustawie o komornikach sądowych sprowadzają się natomiast do korekty reguły intertemporalnej zawartej w art. 295 tej ustawy, która dawała możliwość wytwarzania, przetwarzania i przechowywania dokumentacji komorniczej w postaci papierowej do dnia 31 grudnia 2020 r. Projekt w tym zakresie precyzuje warunki przejścia z wytwarzania, przetwarzania i przechowywania dokumentacji w postaci dotychczasowej na postać elektroniczną – w systemie teleinformatycznym. Projekt zachowuje możliwość dalszego przetwarzania i przechowywania dokumentacji wytworzonej w postaci papierowej, jednocześnie wskazując tryb postępowania na wypadek wystąpienia problemów związanych z prawidłową działalności systemu teleinformatycznego. Zmiany mają wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia.
Zmiany o charakterze porządkowym dotyczące przesunięcia wejścia w życie przepisów o prostej spółce akcyjnej i eKRS
W projekcie ustawy zaproponowano również szereg zmian, których celem jest przesunięcie terminów wejścia w życie przepisów dotyczących prostej spółki akcyjnej oraz przepisów dotyczących wejścia w życie dalszego etapu wdrażania elektronicznego postępowania rejestrowego z dnia 1 marca 2021 r. na dzień 1 lipca 2021 r. Projektowane zmiany miałyby wejść w życie po upływie 14 dni od dni ogłoszenia.
Na marginesie należy wskazać, że taka zmiana już nastąpiła na podstawie ustawy z dnia 21 stycznia 2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego oraz niektórych innych ustaw[6], która w przywołanym wyżej zakresie wejdzie w życie z dniem 1 marca 2021 r., co czyni zmianę w tym zakresie bezprzedmiotową.
Podsumowanie
Zaproponowane w projekcie rozwiązania, szczególnie zawarte w ustawie COVID, w sposób daleko idący zmieniają zasady postępowania sądowego uregulowanego w k.p.c. Niektóre rozwiązania budzą wątpliwości natury prawnej, w tym konstytucyjnej. Ostateczny kształt ustawy powinien być przedmiotem głębokiej refleksji i wymaga także analizy zgłoszonych w toku konsultacji uwag podmiotów zainteresowanych.
Łukasz Nykiel
legislator w Biurze Legislacyjnym Kancelarii Sejmu,
radca prawny w OIRP w Warszawie
Przedmiotem omawianej nowelizacji poza wspomnianą zmianą Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: „k.p.c.”) i zmianą ustawy o komornikach sądowych są także zmiany w ustawie z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (dalej: „ustawa COVID”) oraz szereg modyfikacji o charakterze porządkowym, przesuwających termin wejścia w życie przepisów o prostej spółce akcyjnej oraz przepisów dotyczących elektronicznego postępowania rejestrowego, objętego projektem eKRS.
Zmiany w ustawie COVID
Za zmiany o największym znaczeniu dla praktyki sądowej i wpływające na pracę profesjonalnego pełnomocnika należy uznać zmiany w ustawie COVID, które, na co wskazuje wnioskodawca w uzasadnieniu do projektu, mają zapobiec ewentualnemu paraliżowi wymiaru sprawiedliwości oraz zapewnić bezpieczeństwo pracownikom sądów i uczestników postępowania.
Projekt w wersji przedłożenia rządowego dodaje do ustawy COVID regulację, zgodnie z którą w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich w sprawach wymienionych w art. 15zzs1 (w praktyce chodzi o wszystkie sprawy rozpoznawane według przepisów k.p.c.) pierwsze pismo procesowe wnoszone przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego albo Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej powinno zawierać adres służbowy poczty elektronicznej i numer telefonu. W konsekwencji zaproponowano, aby w przypadku braku możliwości wykorzystania systemu teleinformatycznego sąd doręczał profesjonalnemu pełnomocnikowi cyfrowe odwzorowania pism procesowych, zawiadomień, wezwań i orzeczeń na wskazany przy pierwszym piśmie procesowym adres służbowej poczty elektronicznej. Takie doręczenie miałoby być skuteczne w następnym dniu roboczym od chwili wprowadzenia odwzorowania przez sąd do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby adresat mógł zapoznać się z jego treścią i wywoływać skutki procesowe określone w k.p.c. właściwe dla doręczenia odpisu pisma procesowego, zawiadomienia, wezwania albo odpisu orzeczenia.
Projektowane rozwiązanie wprowadza tzw. fikcję doręczenia, określając ten moment na następny dzień roboczy po wprowadzeniu pisma do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby adresat mógł zapoznać się z jego treścią. Jest to odejście od dotychczasowego systemu awizowania pism przez 14 dni i jako takie budzi wątpliwości. Co więcej, projektowane przepisy nie są precyzyjne w określeniu samej powinności wskazania adresu poczty elektronicznej, używając bliżej niedookreślonego pojęcia „adresu służbowego poczty elektronicznej” oraz nie przesądzając, czy brak wskazania adresu służbowego poczty elektronicznej w pierwszym piśmie procesowym będzie oznaczał w tym przypadku podstawę do zwrotu pisma jako niespełniającego warunków formalnych. Wątpliwości budzi także okres obowiązywania projektowanych rozwiązań, gdyż wnioskodawca wprowadza regułę, iż projektowane regulacje mają obowiązywać nie tylko w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, ale także w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, co wydaje się arbitralne, zwłaszcza w kontekście braku konkretnego wyjaśnienia w uzasadnieniu do projektu.
Zgodnie z regułami intertemporalnymi zawartymi w art. 11 projektu omawiane rozwiązanie miałoby zastosowanie również do postępowań wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie projektowanej regulacji (która ma wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia). Art. 11 projektu nie zawiera natomiast żadnych wskazówek co do tego, w jaki sposób profesjonalny pełnomocnik miałby uzupełniać brak polegający na niewskazaniu adresu służbowej poczty elektronicznej w tych sprawach, które są w toku, więc będzie to zapewne wypracowane w toku praktyki sądowej. Zmiany w powyższym zakresie zostały bardzo negatywnie przyjęte przez środowisko prawnicze, czego wyrazem są krytyczne opinie do projektu ustawy, zarzucające w tym względzie jego niezgodność z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP[2].
Kolejną zmianą w ustawie COVID jest modyfikacja zasad organizowania rozpraw i posiedzeń sądowych w dobie pandemii. Zgodnie z obowiązującymi w tym względzie przepisami (por. art. 15zzs1 ustawy COVID) w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich rozprawy oraz posiedzenia jawne przeprowadza się przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających ich przeprowadzenie na odległość i przewodniczący może zarządzić przeprowadzenia posiedzenia niejawnego, gdy przeprowadzenie wymaganych przez ustawę rozprawy lub posiedzenia jawnego mogłoby wywołać nadmierne zagrożenie dla zdrowia osób w nich uczestniczących i nie można przeprowadzić ich na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Istotnym novum wprowadzanym przez omawiany projekt jest usunięcie w art. 15zzs1 ust. 1 pkt 1 oraz art. 15zzs3 ustawy COVID uregulowania pozwalającego każdej ze stron sprzeciwić się skierowaniu sprawy na posiedzenie niejawne, tak w toku postępowania w pierwszej instancji, jak i apelacyjnego.
W rezultacie wprowadzanych zmian rozpoznawanie spraw cywilnych na rozprawie lub posiedzeniu jawnym stanie się wyjątkiem. Skierowanie sprawy na posiedzenia jawne będzie wymagało od przewodniczącego składu każdorazowo uzasadnienia, że odbycie takiego posiedzenia nie wywoła nadmiernego zagrożenia dla zdrowia osób w nim uczestniczących. Należy też wskazać, że dotychczas obowiązujące rozwiązania zakładały możliwość ograniczenia jawności postępowania tylko wówczas, gdy strony samodzielnie ze swojego prawa zrezygnowały (por. obowiązujący art. 15zzs1 ustawy COVID). W tym zakresie w opiniach ekspertów[3] podniesiono wątpliwości co do zgodności z art. 45 Konstytucji RP i naruszenia istoty prawa do sądu, poprzez ograniczenie prawa do jawności postępowania sądowego.
Podobnie jak w przypadku wcześniej omawianych zmian, zastrzeżenia budzi okres obowiązywania projektowanych regulacji, które mają obowiązywać nie tylko w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, ale także rok po ustaniu tych stanów. Projektowana zmiana ma zgodnie z art. 12 projektu wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia, a na mocy przepisów przejściowych mieć zastosowanie także do postępowań wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie projektowanej regulacji.
Projekt zawiera również zmianę, która w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich, znosi w pierwszej i drugiej instancji rozpoznawanie spraw według przepisów k.p.c. przez składy kolegialne, pozostawiając prezesowi sądu możliwość zarządzenia rozpoznania sprawy w składzie trzech sędziów, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy charakter sprawy.
Jest to zmiana istotna, gdyż – jak dotąd – jeżeli ze względu na szczególne okoliczności prezes sądu tak zarządził, członkowie składu, z wyjątkiem przewodniczącego i referenta sprawy, mogli brać udział w posiedzeniu za pomocą środków komunikacji elektronicznej, z wyjątkiem posiedzenia, na którym dochodzi do zamknięcia rozprawy (obowiązujący art. 15 zzs1 pkt 3 ustawy COVID). Jak czytamy w uzasadnieniu do projektu, zmiana podyktowana jest zagrożeniem epidemiologicznym, jakie stwarzają sobie nawzajem trzy osoby zasiadające wspólnie w składzie sądu. Dalej w uzasadnieniu wnioskodawca czyni supozycję, że nie ma znaczenia, czy w sprawie orzeka jeden czy trzech sędziów. Powyższe stwierdzenia o zagrożeniu epidemiologicznym mogą budzić wątpliwości, jeśli weźmie się pod uwagę, że z treści przepisów wynika, że orzekanie w składach jednoosobowych ma obowiązywać nie tylko w czasie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, ale także rok po ustaniu tych stanów. Warto także podkreślić, że projektowana zmiana koliduje ze zmianami w postępowaniu sądowoadministracyjnym zawartymi w projekcie (projektowany art. 15zzs4 ust. 3 ustawy o COVID), które zakładają utrzymaniu składów trzech sędziów, nawet jeśli orzekają na posiedzeniu niejawnym.
Projektowane przepisy mocno ingerują w przepisy określające skład sądu w całym spectrum spraw rozpoznawanych przez sądy cywilne, chociażby w sprawach o ubezwłasnowolnienie czy postępowaniach grupowych[4]. Proponowane rozwiązanie wydaje się również nie obejmować rozpoznawania zażaleń przez Sąd Najwyższy na postanowienia sądu drugiej instancji, które nadal będą rozpatrywane w składzie trzech sędziów.
W opinii Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych z 2 lutego 2021 r.[5] poczyniono jeszcze jedną wartą podkreślenia uwagę, iż wedle proponowanego art. 11 zdanie drugie projektu sprawy, które przed wejściem w życie zmian sąd rozpoznawał w składzie innym niż jednego sędziego, w dalszym ciągu prowadzone są przez sędziego, któremu sprawa została przydzielona jako referentowi, do zakończenia w danej instancji. Zdaniem opiniującego prowadzić to będzie do problemów w praktyce skutkujących nawet nieważnością postępowania, gdyż w sprawach, w których przed wejściem w życie zmian doszło do zamknięcia rozprawy i odroczenia ogłoszenia wyroku, powstaną wątpliwości, w jakim składzie powinno dojść do wydania wyroku, ewentualnie, czy nie powinno dojść do otwarcia zamkniętej rozprawy na nowo.
Kolejna ze zmian przewidzianych w projekcie to umożliwienie konsulom przeprowadzenia przesłuchania na wniosek sądu cywilnego za pomocą urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie go na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku, jeżeli sąd z urzędu lub na wniosek konsula uzna to za niezbędne w związku z sytuacją kryzysową wywołaną COVID-19 w miejscu przesłuchania. Wskazane rozwiązanie dotyczyłoby jedynie spraw cywilnych, albowiem, zdaniem wnioskodawców, stosowanie go w odniesieniu do spraw karnych mogłoby w stopniu zbyt daleko idącym ograniczać prawo oskarżonego do obrony.
Inna z ważnych zmian w projekcie sprowadza się do przywrócenia obowiązujących do 5 września 2020 r. przepisów umożliwiających przekazywanie spraw z danego sądu do innego sądu równorzędnego oraz umożliwiających delegowania sędziego, za jego zgodą do rozpoznawania spraw w innym sądzie. Przepisy w tym względzie utraciły moc wskutek upływu czasu wskazanego w ustawie COVID.
Propozycja zakłada, że w przypadku całkowitego zaprzestania czynności przez sąd powszechny lub wojskowy z powodu COVID-19 prezes sądu apelacyjnego (w przypadku wojskowych sądów garnizonowych – prezes wojskowego sądu okręgowego) może wyznaczyć inny sąd równorzędny, położony na obszarze tej samej apelacji, jako właściwy do rozpoznawania spraw pilnych należących do właściwości sądu, który zaprzestał czynności. Sprawami pilnymi mają być sprawy enumeratywnie wymienione w projektowanym art. 15zzs10 ust. 4 oraz te sprawy, w przypadku których ustawa określa termin ich rozpatrzenia przez sąd i sprawy wniosków o wstrzymanie wykonania aktów lub czynności. W przypadku całkowitego zaprzestania czynności przez wszystkie sądy powszechne lub wojskowe na obszarze apelacji z powodu COVID-19 Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, na wniosek prezesa sądu apelacyjnego, na którego obszarze sądy zaprzestały czynności, wyznacza inny sąd równorzędny, położony w miarę możliwości na obszarze sąsiedniej apelacji. Zgodnie z art. 12 projektu projektowane zmiany wejdą w życie, tak jak pozostałe zmiany w ustawie COVID, z dniem następującym po dniu ogłoszenia.
Zmiany w k.p.c. oraz ustawie o komornikach sądowych
Podstawową zmianą w tej części projektu jest dopuszczenie sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej, w ślad za sprawdzonymi, funkcjonującymi już rozwiązaniami umożliwiającymi licytację w tej formie ruchomości. W tym celu zaproponowano dodanie w k.p.c. w części trzeciej w tytule II w dziale VI po rozdziale 6 rozdziału 6a zatytułowanego „Sprzedaż nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej”. Warto zaznaczyć, że do sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej miałyby być odpowiednio stosowane przepisy rozdziałów 4-7, zawierające m.in. regulacje dotyczące obwieszczenia o licytacji i samego przebiegu licytacji w tradycyjnej formie, z odrębnościami wynikającymi z dodawanego rozdziału dotyczącego e-licytacji.
Zgodnie z projektowanym art. 9862 k.p.c. sprzedaż nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej odbywałaby się wyłącznie na wniosek wierzyciela, zgłoszony zarówno w pierwszym, jak i drugim terminie licytacji. Istotnym elementem całej procedury miałaby być możliwość realizacji przez dłużnika uprawnień wynikających z art. 975 k.p.c., co ma zapobiegać sprzedaży majątku dłużnika w rozmiarach nieadekwatnych do wysokości dochodzonego roszczenia. Sam przetarg jako element sprzedaży nieruchomości byłby przeprowadzany w systemie teleinformatycznym, a warunkiem udziału w nim utworzenie indywidualnego konta w systemie (projektowany art. 9864 k.p.c.). W pierwszej kolejności komornik będzie zamieszczał na stronie internetowej Krajowej Rady Komorniczej obwieszczenie o licytacji co najmniej dwa tygodnie przed jej terminem. Następnie po spełnieniu warunków licytacyjnych, weryfikowanych przez komornika organizującego przetarg, użytkownik miałby zyskiwać możliwość dokonywania postąpień w toku przetargu. Projekt przewiduje skrócenie względem tradycyjnej formy przetargu, terminu na wniesienie skargi na przebieg i odmowę dopuszczenia do przetargu do 3 dni (projektowany art. 9688 k.p.c.), co wnioskodawca motywuje faktem, że w zautomatyzowanym systemie teleinformatycznym może ujawnić się znacznie mniejsza liczba nieprawidłowości niż ma to miejsce w przypadku przetargów tradycyjnych.
Z uwagi na konieczność wdrożenia stosownego systemu teleinformatycznego, jak też opracowania aktów wykonawczych, przyjęto, że przepisy te wejdą w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, a w okresie roku od dnia wejścia w życie ustawy dokonanie wyboru sprzedaży nieruchomości w drodze licytacji elektronicznej będzie dopuszczalne, jeżeli ze względów technicznych, leżących po stronie komornika sądowego, będzie to możliwe (art. 10 projektu).
Zmiany w ustawie o komornikach sądowych sprowadzają się natomiast do korekty reguły intertemporalnej zawartej w art. 295 tej ustawy, która dawała możliwość wytwarzania, przetwarzania i przechowywania dokumentacji komorniczej w postaci papierowej do dnia 31 grudnia 2020 r. Projekt w tym zakresie precyzuje warunki przejścia z wytwarzania, przetwarzania i przechowywania dokumentacji w postaci dotychczasowej na postać elektroniczną – w systemie teleinformatycznym. Projekt zachowuje możliwość dalszego przetwarzania i przechowywania dokumentacji wytworzonej w postaci papierowej, jednocześnie wskazując tryb postępowania na wypadek wystąpienia problemów związanych z prawidłową działalności systemu teleinformatycznego. Zmiany mają wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia.
Zmiany o charakterze porządkowym dotyczące przesunięcia wejścia w życie przepisów o prostej spółce akcyjnej i eKRS
W projekcie ustawy zaproponowano również szereg zmian, których celem jest przesunięcie terminów wejścia w życie przepisów dotyczących prostej spółki akcyjnej oraz przepisów dotyczących wejścia w życie dalszego etapu wdrażania elektronicznego postępowania rejestrowego z dnia 1 marca 2021 r. na dzień 1 lipca 2021 r. Projektowane zmiany miałyby wejść w życie po upływie 14 dni od dni ogłoszenia.
Na marginesie należy wskazać, że taka zmiana już nastąpiła na podstawie ustawy z dnia 21 stycznia 2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego oraz niektórych innych ustaw[6], która w przywołanym wyżej zakresie wejdzie w życie z dniem 1 marca 2021 r., co czyni zmianę w tym zakresie bezprzedmiotową.
Podsumowanie
Zaproponowane w projekcie rozwiązania, szczególnie zawarte w ustawie COVID, w sposób daleko idący zmieniają zasady postępowania sądowego uregulowanego w k.p.c. Niektóre rozwiązania budzą wątpliwości natury prawnej, w tym konstytucyjnej. Ostateczny kształt ustawy powinien być przedmiotem głębokiej refleksji i wymaga także analizy zgłoszonych w toku konsultacji uwag podmiotów zainteresowanych.
Łukasz Nykiel
legislator w Biurze Legislacyjnym Kancelarii Sejmu,
radca prawny w OIRP w Warszawie
[1] https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/57F5306C7E6B9378C1258663003EADF5/%24File/899.pdf (dostęp: 24.02.2021).
[2] Zob. opinia Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych z 2 lutego 2021 r., https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/639EAB3C3C915FA8C1258677002E09F3/%24File/899-004.pdf (dostęp: 24.02.2021), opinia Naczelnej Rady Adwokackiej z 1 lutego 2021 r., https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/324ED0AD3BF25614C125867F002B0A63/%24File/899-008.pdf (dostęp: 24.02.2021) oraz stanowisko Krajowej Rady Rzeczników Patentowych z 29 stycznia 2021 r., https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/61AED61A88B30CC9C12586700033C389/%24File/899-001.pdf (dostęp: 24.02.2021).
[3] Zob. opinia Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych z 10 lutego 2021 r., https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/AB8821AB3FA8D0D5C125867D0048133A/%24File/899-007.pdf (dostęp: 24.02.2021) oraz Opinia Naczelnej Rady Adwokackiej z 1 lutego 2021 r., https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/324ED0AD3BF25614C125867F002B0A63/%24File/899-008.pdf (dostęp: 24.02.2021).
[4] Zob. krytyczna opinia Sądu Najwyższego z 4 lutego 2021 r. o rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/5BD84BD0A87C5654C1258677002D9A8A/%24File/899-003.pdf (dostęp: 24.02.2021).
[5] Zob. opinia Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych z 2 lutego 2021 r., https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/639EAB3C3C915FA8C1258677002E09F3/%24File/899-004.pdf (dostęp: 24.02.2021).
[6] Dz. U. poz. 187.
Prawo i praktyka
Przygody Radcy Antoniego
Odwiedź także
Nasze inicjatywy
