opublikowano: 2014-09-09 przez: Mika Ewelina

Niniejsze opracowanie stanowi kontynuację publikacji, która ukazała się w „Temidium” nr 1 (72) w marcu 2013 r., której celem było przedstawienie środków odwoławczych przysługujących osobom trzecim w postępowaniu egzekucyjnym. W artykule zostaną zaprezentowane prawa i obowiązki osób trzecich, tj. tzw. trzeciodłużników oraz nabywców rzeczy i praw w postępowaniu egzekucyjnym.
Jak zostało już wspomniane w pierwszej części publikacji, w każdym postępowaniu egzekucyjnym występują strony – wierzyciel i dłużnik. Wierzyciel, jako dysponent postępowania egzekucyjnego, jest jego inicjatorem i to on, co do zasady, kreuje zakres i czas trwania takiego postępowania. Wnioski wierzyciela wiążą komornika sądowego, który je realizuje w ramach wyznaczonych przez tytuł wykonawczy. W ten swoisty świat niekiedy wkraczają i inne podmioty, których samo postępowanie bezpośrednio nie dotyczy, a które pojawiają się w nim wraz z wiązką uprawnień i obowiązków. Niekiedy to zaistnienie w postępowaniu egzekucyjnym jest dobrowolne (jak w przypadku nabywców licytacyjnych), niekiedy zaś przymusowe (czego przykładem są pracodawcy dłużników, w stosunku do których została wszczęta egzekucja z wynagrodzenia), ale zawsze pozostawia pewien ślad w samym postępowaniu. Niżej zagadnienie to zostało zaprezentowane bardziej szczegółowo.

Prawa i obowiązki dłużników zajętych wierzytelności (tzw. trzeciodłużników)

Wprowadzenie

W każdym postępowaniu egzekucyjnym mogą się pojawiać podmioty określane mianem trzeciodłużników lub dłużników zajętych wierzytelności. W praktyce utrwalonej przez komorników sądowych do katalogu osób trzecich występujących w postępowaniach egzekucyjnych w charakterze trzeciodłużników zaliczono zarówno dłużników zajętych wierzytelności sensu stricte, tj. np. kontrahentów dłużnika, podmioty będące dłużnikami dłużnika[1] (patrz też art. 895, art. 910 i art. 911⁸ k.p.c), jak i banki (art. 889 k.p.c)[2] oraz pracodawców dłużnika (art. 881 k.p.c). A zatem mianem trzeciodłużników należy określić te podmioty, które ze względu na łączącą ich więź prawną lub faktyczną z dłużnikiem mają poniekąd wpływ na skuteczność niektórych sposobów egzekucji, bowiem są one w określony sposób zobowiązane do świadczenia na rzecz dłużnika. Uzasadnieniem dla tak postawionego przez autorów niniejszego artykułu stwierdzenia jest to, że w momencie podjęcia przez komornika sądowego czynności związanych z postępowaniem w stosunku do określonego składnika majątku dłużnika, np. wynagrodzenia za pracę czy wierzytelności przysługujących mu od kontrahenta, po stronie trzeciodłużników pojawiają się ustawowe obowiązki, które są oni zobowiązani wykonać, np. dokonywać wyliczenia wynagrodzenia wolnego od potrąceń egzekucyjnych i przekazywać potrąconą część wynagrodzenia dłużnika komornikowi sądowemu. Działanie lub zaniechanie trzeciodłużników ma znaczenie dla skuteczności egzekucji. Znaczenie to jest uwidocznione szczególnie w przypadku, gdzie mimo zajęcia wierzytelności, która przysługuje dłużnikowi od trzeciodłużnika (np. wynagrodzenie z umowy o roboty budowlane), trzeciodłużnik przekazuje dłużnikowi zajętą należność, powołując się na fakt, że przekazanie to nastąpiło przed doręczeniem mu pisma komornika sądowego z zajęciem wierzytelności. Mając to na uwadze, ustawodawca wprowadził do Kodeksu postępowania cywilnego wiele przepisów chroniących prawa wierzyciela w stosunku do działań lub zaniechań trzeciodłużnika oraz wiele uprawnień komornika sądowego do wyegzekwowania określonego zachowania trzeciodłużnika. Odzwierciedleniem tego jest wiązka praw i obowiązków dłużnika zajętej wierzytelności w postępowaniu egzekucyjnym.

Wpływ postępowania egzekucyjnego na sytuację prawną trzeciodłużników

W toku postępowania egzekucyjnego schemat dokonywanych przez komornika sądowego czynności oraz skorelowane z tymi czynnościami obowiązki ich adresatów są w zasadzie identyczne w stosunku do każdego z wyżej wymienionych podmiotów[3], niezależnie, czy jest to kontrahent dłużnika, jego pracodawca, a nawet bank prowadzący rachunek bankowy podmiotu dłużnego. Na identyczny charakter tych czynności i obowiązków wskazuje przede wszystkim to, że:

1. komornik kieruje wezwanie do adresata o ustawowo określonej treści;

2. zajęcie (wierzytelności, wynagrodzenia przysługujących dłużnikowi) jest zawsze dokonane (skuteczne) z tą samą chwilą wobec każdego trzeciodłużnika, tj. w chwili doręczenia wezwania dłużnikowi zajętej wierzytelności, niezależnie, czy jest to pracodawca dłużnika czy bank, w którym dłużnik posiada rachunek bankowy (art. 883 § 1, art. 890 § 1 i art. 900 § 1 k.p.c);

3. od chwili takiego zajęcia za prawidłowe jego wykonanie odpowiada przede wszystkim podmiot, w stosunku do którego przysługuje dłużnikowi zajęta wierzytelność, tj. trzeciodłużnik;

4. po stronie adresata zajęcia powstaje obowiązek informacyjny, za który odpowiada on bezpośrednio przed komornikiem

Obowiązek ten jest wprost wyartykułowany w przepisie art. 761 § 1 i § 2 k.p.c., który stanowi, że organ egzekucyjny może żądać od uczestników postępowania złożenia wyjaśnień oraz zasięgać od organów administracji publicznej, organów wykonujących zadania z zakresu administracji publicznej, organów podatkowych, organów rentowych, banków, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, przedsiębiorstw maklerskich, organów spółdzielni mieszkaniowych, zarządów wspólnot mieszkaniowych oraz innych podmiotów zarządzających mieszkaniami i lokalami użytkowymi, jak również innych instytucji i osób nieuczestniczących w postępowaniu informacji niezbędnych do prowadzenia egzekucji. Od wykonania takiego żądania można uchylić się w takim zakresie, w jakim według przepisów części pierwszej Kodeksu można odmówić przedstawienia dokumentu lub złożenia zeznań w charakterze świadka albo odpowiedzi na zadane pytanie.[4]
Wskazany wyżej wątek jest niezwykle istotny w praktyce. Jak wynika bowiem z praktyki komorników sądowych, częstokroć wśród podmiotów wskazanych w katalogu art. 761 § 1 k.p.c. – głównie dotyczy to banków[5] – pojawia się niekiedy odmowa udzielenia informacji na temat dłużnika i historii jego rachunku bankowego z uwagi na powoływanie się na tajemnicę bankową[6]. W tym zakresie należy zwrócić uwagę, że korelujący z art. 761 k.p.c. przepis art. 2 ust. 5 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji wprost wskazuje na to, że banki, spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe, podmioty prowadzące działalność maklerską są zobowiązane na pisemne żądanie komornika udzielić mu informacji niezbędnych do prawidłowego prowadzenia postępowania egzekucyjnego, wykonania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia oraz wykonania innych czynności wchodzących w zakres jego ustawowych zadań, w szczególności dotyczących stanu majątkowego dłużnika oraz umożliwiających identyfikację składników jego majątku. Wystąpienia sądowych organów egzekucyjnych do banków w tym zakresie mają charakter publicznoprawny i stanowią przejaw władztwa państwowego. Jak wynika z uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie, Wydziału IV Cywilnego – Odwoławczego z 16 czerwca 2011 r., sygn. akt V Vz 1883/11, bank ma obowiązek udzielenia informacji stanowiących tajemnicę bankową na żądanie komornika sądowego w zakresie niezbędnym do prawidłowego prowadzenia postępowania egzekucyjnego. O tym, jakie informacje są komornikowi niezbędne do prowadzenia egzekucji, decyduje komornik, a nie bank. W zakresie określenia tejże niezbędności informacji dla postępowania należy zwrócić uwagę na fakt, że polski ustawodawca wykazał się dużym zaufaniem do komorników sądowych, pozostawiając im dokonanie takich ocen[7]. Warto też zaznaczyć, że z przepisów Prawa bankowego nie wynika, aby w ich trybie bank miał obowiązek udzielać informacji wyłącznie o dłużniku egzekwowanym[8], a nie o osobach trzecich (np. osobach wpłacających środki pieniężne na konto dłużnika) – jeśli zakres tych informacji nie wykracza poza te, które są komornikowi niezbędne, aby egzekucja miała prawidłowy przebieg i była skuteczna (postanowienie Sądu Okręgowego Warszawa – Praga w Warszawie z 23 lutego 2010 r., sygn. akt IV Cz 202/10). Nie znajdują uzasadnienia argumenty przemawiające za tym, aby komornik sądowy mógł uzyskiwać od banku jedynie te informacje, które są związane wyłącznie z prowadzonym sposobem egzekucji. Jak zauważył Sąd Okręgowy Warszawa – Praga w Warszawie, Wydział IV Cywilny – Odwoławczy[9], uprawnienie komornika nie jest uzależnione od uprzedniego podjęcia jakichkolwiek czynności egzekucyjnych, może być również wykorzystane w celu wykonywania przez komornika innych zadań ustawowych, np. poszukiwania przez komornika na zlecenie wierzyciela majątku dłużnika, o czym stanowi art. 797¹ k.p.c. Jedną z przesłanek legalności przetwarzania danych osobowych (w tym również udzielania informacji o danych osobowych) jest w tym przypadku art. 761 § 1 k.p.c.[10]
Za niedopełnienie obowiązku informacyjnego w wyznaczonym terminie lub podanie informacji fałszywych lub niepełnych trzeciodłużnik[11] może zostać ukarany grzywną w wysokości do 2 tys. zł (art. 762 § 1, art. 886 § 1 k.p.c)[12]. Grzywna ta może zostać ponownie nałożona w przypadku dalszego uchylania się trzeciodłużnika od uczynienia zadość nałożonemu obowiązkowi.
Należy przy tym zauważyć, że zarówno co do trzeciodłużnika będącego kontrahentem dłużnika, jak i co do pracodawcy dłużnika ustawodawca przewidział to samo rozszerzenie odpowiedzialności za niedopełnienie obowiązku informacyjnego wobec komornika sądowego. W każdym przypadku, jeżeli żądanie udzielenia wyjaśnień lub informacji jest skierowane do osoby prawnej lub innej organizacji, ukaraniu grzywną podlega jej pracownik odpowiedzialny za udzielenie wyjaśnień lub informacji, a gdyby ustalenie takiego pracownika było utrudnione, ukaraniu podlega jego kierownik. Przed ukaraniem grzywną pracownika albo kierownika osoby prawnej lub innej organizacji komornik wzywa kierownika do złożenia w określonym terminie wyjaśnień ustnych lub na piśmie w celu stwierdzenia, czy istnieje możliwość ustalenia osoby winnej, i dokonania oceny, czy faktycznie istnieją przesłanki do ukarania (art. 762 § 2 k.p.c.);

5. trzeciodłużnik odpowiada wobec wierzyciela za prawidłową i zgodną z prawem realizację poleceń komornika.

To na nim, a nie na komorniku, ciąży obowiązek prawidłowego wyliczenia kwoty podlegającej przekazaniu, uwzględnienia wyłączeń ustawowych dokonywanych potrąceń, np. z wynagrodzenia dłużnika (art. 829–833 k.p.c.), względnie wypłacenia dłużnikowi kwoty wolnej od potrąceń.
Należy wspomnieć, że realizacja zajęcia wierzytelności jest czynnością nieodpłatną. Trzeciodłużnik nie może zatem domagać się od komornika lub wierzyciela zwrotu wydatków związanych z prawidłowym wykonaniem takiego zajęcia.

Skutki prawne dokonanego w postępowaniu egzekucyjnym zajęcia wierzytelności, wynagrodzenia za pracę dłużnika

Z zajęciem wierzytelności wiążą się konkretne skutki prawne, do których zalicza się powinność zastosowania się przez trzeciodłużnika do określonych obowiązków nałożonych na niego przez organ egzekucyjny. Do takich obowiązków zaliczamy przede wszystkim zakaz wypłacania dłużnikowi świadczenia stanowiącego wierzytelność, która przysługuje dłużnikowi od tego podmiotu.[13] Z uwagi na to, że właśnie od zachowania tego podmiotu zależy skuteczność zastosowanego przez komornika sposobu egzekucji (zajęcia wierzytelności przysługującej dłużnikowi od trzeciodłużnika), wymóg prawidłowego zdefiniowania przez komornika zajmowanej wierzytelności ma na celu umożliwić trzeciodłużnikowi wywiązanie się z ciążącego na nim obowiązku informacyjnego z art. 896 § 2 k.p.c., zgodnie z którym jednocześnie z zajęciem wierzytelności komornik wezwie jej dłużnika, aby w ciągu tygodnia złożył oświadczenie: czy i w jakiej wysokości przysługuje dłużnikowi zajęta wierzytelność, czy też odmawia zapłaty i z jakiej przyczyny (…). Niedostateczne określenie charakteru zajętej wierzytelności zgodnie z cytowanym przepisem może prowadzić co najwyżej do odmowy jej wydania. Trzeciodłużnikowi przysługuje zatem prawo do żądania od organu egzekucyjnego możliwie jak najbardziej precyzyjnego określenia tytułu zajętej wierzytelności, zawarcie w wezwaniu wszelkich wymaganych prawem pouczeń i wyjaśnienia wątpliwości. Odmowa wydania wierzytelności nie jest zagrożona grzywną, jeśli trzeciodłużnik dopełnił obowiązku informacyjnego zgodnie z wezwaniem komornika.
Jeżeli trzeciodłużnik dopuścił się uchybień w realizacji zajęcia, w efekcie czego przysługująca dłużnikowi wierzytelność nie została przekazana do wierzyciela egzekwującego (czyli podmiotu, który występuje w postępowaniu egzekucyjnym jako główny wierzyciel), odpowiada on za szkodę wywołaną swoim działaniem lub zaniechaniem, zgodnie z art. 886 k.p.c[14]. Ponadto ustawodawca zapewnił wierzycielowi możliwość wstąpienia w prawa dłużnika z mocy samego zajęcia w trybie art. 887 § 1 k.p.c. w celu wyegzekwowania wierzytelności, która przysługuje dłużnikowi od trzeciodłużnika. Dla prawidłowej realizacji tejże normy przewidziano możliwość wydania przez komornika odpowiedniego zaświadczenia, które ma charakter dokumentu urzędowego. Zgodnie z art. 887 § 2 k.p.c. wierzyciel wnoszący powództwo przeciwko trzeciodłużnikowi, np. pracodawcy dłużnika, powinien przypozwać dłużnika, przeciwko któremu toczy się postępowanie egzekucyjne. Pozwany trzeciodłużnik jest zobowiązany podać sądowi wszystkich innych wierzycieli, na rzecz których dochodzona wierzytelność również została zajęta. Sąd zawiadomi tych wierzycieli stosownie do art. 195 k.p.c. Wyrok wydany w tego typu sprawie jest skuteczny w stosunku do innych wierzycieli. Jednakże w stosunku do wierzyciela, o którym sąd nie został powiadomiony, trzeciodłużnik nie może powoływać się na wyrok, który zapadł na jego korzyść.

Prawa i obowiązki nabywców rzeczy i praw w postępowaniu egzekucyjnym

Wprowadzenie

W tej części opracowania zostaną omówione prawa i obowiązki nabywców rzeczy i praw w postępowaniu egzekucyjnym, a zatem podmiotów nieposiadających statusu strony postępowania egzekucyjnego, jednakże pojawiających się w tym postępowaniu. W tym względzie należy mieć na uwadze przepisy Kodeksu postępowania cywilnego, które regulują prawa i obowiązki tych podmiotów, tj. od art. 864 do art. 879 k.p.c. (egzekucja z ruchomości), od art. 909 do art. 912 k.p.c. (egzekucja z innych praw majątkowych) oraz od art. 923 do art. 1003 k.p.c. (egzekucja z nieruchomości).

Egzekucja z ruchomości, wierzytelności i innych praw majątkowych dłużnika a status prawny nabywcy rzeczy i praw w egzekucji

Należałoby zaznaczyć, że przystąpienie do sprzedaży licytacyjnej inicjuje wstąpienie podmiotu, który nie posiada statusu strony postępowania egzekucyjnego do tegoż postępowania i uzyskania w nim określonych praw i obowiązków. W pierwszej kolejności warto byłoby odnieść się do regulacji prawnej i praktyki, która skrystalizowała się w przedmiocie uprawnień i obowiązków nabywców rzeczy i praw w egzekucji przy sprzedaży licytacyjnej w egzekucji z ruchomości.[15]
Warunki stawiane przed osobami zainteresowanymi wzięciem udziału w tejże czynności w charakterze licytanta są uregulowane w przepisach art. 864–879 k.p.c. Do niedawna znaczną część tejże materii regulowało rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 9 marca 1968 r. w sprawie czynności komorników (Dz.U. z 1968 r. nr 10, poz. 52) mimo jego częściowej derogacji ustawą z 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2007 r. nr 112, poz. 769)[16]. Według obecnie obowiązującego stanu prawnego do przetargu ma prawo przystąpić osoba posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, z wyłączeniem dłużnika, komornika, ich małżonków, dzieci, rodziców i rodzeństwa, osób obecnych na licytacji w charakterze urzędowym oraz licytanta, który nie wykonał warunków poprzedniej licytacji. Dodatkowo ustawodawca nakłada na osoby zainteresowane wzięciem udziału w przetargu obowiązek uiszczenia rękojmi w wysokości 1/10 ceny szacunkowej (art. 867¹ § 1 k.p.c.), którego formę określa art. 815 k.p.c.[17] Licytacja ma charakter publiczny i komornik nie może zarządzić jej przeprowadzenia w trybie art. 153 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Jest on natomiast uprawniony do wydalenia z miejsca czynności osoby zachowującej się w sposób niewłaściwy na zasadzie art. 764 k.p.c. po uprzednim jej upomnieniu. Przed rozpoczęciem przetargu komornik powinien zapewnić obecnym możność obejrzenia ruchomości wystawionych na licytację (§ 93 rozporządzenia).
Komornik udzieli przybicia osobie oferującej najwyższą cenę, jeżeli po trzykrotnym wezwaniu do dalszych postąpień nikt nie zaoferował ceny wyższej. Zgodnie z art. 870 k.p.c. skarga na przybicie nie przysługuje osobie trzeciej, gdyż takie prawo ustawodawca zastrzegł wyłącznie dla stron postępowania (dłużnikowi i wierzycielowi) i jest możliwa jedynie w przypadku oparcia jej na ustawowo wskazanych zarzutach. Z chwilą udzielenia przybicia sprzedaż dochodzi do skutku, a do nabywcy od tego czasu należą pożytki ruchomości. Przejście prawa własności rzeczy na nabywcę następuje po uprawomocnieniu się przybicia i zapłaceniu całej ceny (art. 874 k.p.c.). W sytuacji gdy cena przewyższa 500 zł, obowiązek nabywcy ogranicza się do złożenia natychmiast jednej piątej ceny, nie mniej jednak niż 500 zł, przy czym reszta powinna być uiszczona do godziny dwunastej dnia następnego (art. 871 k.p.c.). Nabywca, który w przepisanym terminie nie uiści ceny w całości lub części, traci prawa wynikające z przybicia. Od nabywcy, który nie dopełnił obowiązku zapłaty ceny lub jej części w terminie przepisanym, komornik ma obowiązek ściągnąć sumę odpowiadającą jednej dziesiątej części sumy nabycia, na którą będzie zaliczona kwota przez nabywcę wpłacona. W określonych okolicznościach nabywcy przysługuje prawo zrzeczenia się nabycia ruchomości bez ponoszenia ujemnych konsekwencji i z zachowaniem prawa do zwrotu zapłaconej kwoty. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy dłużnik lub wierzyciel złożył skargę na przybicie, a sąd ją uwzględnił lub w ciągu dwóch tygodni jej nie rozstrzygnął (art. 870 § 3 i 4 k.p.c.).
Istotne jest zwrócenie uwagi na fakt, że rzeczy nabyte w trybie sprzedaży egzekucyjnej stają się własnością nabywcy w rozumieniu pierwotnym, a zatem są wolne od wszelkich obciążeń (dotyczy to również zastawu rejestrowego) i zarzutów, w tym co do ważności nabycia (art. 879 k.p.c.). Nabywcy nie przysługują roszczenia z tytułu rękojmi za wady rzeczy, a zatem jest on w pewnej mierze obciążony ryzykiem co do stanu, w jakim znajduje się wylicytowana ruchomość. Za wyjątek od tej zasady można uznać niezgodność treści obwieszczenia o licytacji ze stanem faktycznym[18], którego osoba zainteresowana nie była w stanie spostrzec po udostępnieniu przedmiotu sprzedaży przez komornika, a przed uzyskaniem przybicia w toku sprzedaży licytacyjnej nieruchomości (art. 84 k.c. w zw. z art. 953 § 1 k.p.c.).
Prawa licytanta przy egzekucyjnej sprzedaży wierzytelności i innych praw majątkowych przedstawiają się w analogiczny do opisanego wyżej sposobu (art. 904¹ i art. 911⁷§ 4 zd. 1 k.p.c.), jednak warto zauważyć, że do 3 maja 2012 r. przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie przewidywały drugiej licytacji wierzytelności i innych praw majątkowych, tak jak jest to uregulowane w przypadku sprzedaży licytacyjnej ruchomości oraz nieruchomości. Oznaczało to wówczas, że jeżeli nie nastąpiło zaspokojenie z zajętej wierzytelności lub innego prawa majątkowego przez ich sprzedaż (licytacyjną lub z wolnej ręki), egzekucja skierowana do tego składnika majątku dłużnika była uważana za bezskuteczną. Obecnie, zgodnie z nowelizacją wprowadzoną ustawą z 16 września 2011 r. (Dz.U. z 2011 r. nr 233, poz. 1381) o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która weszła w życie 3 maja 2012 r., do sprzedaży wierzytelności (art. 904¹ § 2 zd. 1 k.p.c.) i innych praw majątkowych dłużnika (art. 911⁷ § 4 zd. 1 k.p.c.) w drodze licytacji stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży licytacyjnej w egzekucji z ruchomości, a zatem zastosowanie znajduje tu również regulacja dotycząca drugiej licytacyjnej sprzedaży ruchomości.

Egzekucja z nieruchomości dłużnika a status prawny nabywcy nieruchomości i praw w egzekucji

Mając na uwadze wyżej opisany przebieg sprzedaży licytacyjnej ruchomości w postępowaniu egzekucyjnym, który cechuje się prostotą i szybkością, należy zauważyć, że już w przypadku sprzedaży licytacyjnej nieruchomości sytuacja czasoprzestrzeni działań formalnych i merytorycznych organu egzekucyjnego i stron postępowania może oznaczać długotrwały proces.
Z punktu widzenia osoby trzeciej, która w momencie przystąpienia do licytacji stała się uczestnikiem przybić i która, oferując najwyższą cenę za daną nieruchomość, uzyskała status nabywcy nieruchomości, istotne jest odniesienie się do charakteru prawnego postanowienia o przysądzeniu własności nieruchomości. To właśnie to orzeczenie sądu wpływa na prawa i obowiązki nabywcy w stosunku do zakupionego składnika majątku. Według regulacji mieszczących się od art. 999 do art. 1003 k.p.c. prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności:

• przenosi własność na nabywcę,

• stanowi tytuł do ujawnienia na rzecz nabywcy prawa własności w katastrze nieruchomości oraz przez wpis w księdze wieczystej lub – w przypadku braku założonej uprzednio księgi wieczystej – w zbiorze dokumentów,

• stanowi tytuł wykonawczy do wprowadzenia nabywcy w posiadanie nieruchomości i opróżnienia znajdujących się na tej nieruchomości pomieszczeń bez potrzeby nadania mu klauzuli wykonalności,

• skutkuje przejściem na nabywcę uprawnień i obowiązków związanych z własnością nieruchomości,

• wywołuje skutki w sferze praw rzeczowych i obligacyjnych obciążających nieruchomość, tj. m.in. stanowi podstawę dla praw do pożytków z nieruchomości, które przysługują nabywcy, jak również kreuje podstawy obowiązku ponoszenia danin publicznych wynikających z nieruchomości, jeśli są to daniny powtarzające się. W przypadku świadczeń publiczno-prawnych niepowtarzających się nabywca ponosi je jedynie wówczas, gdy ich płatność przypada w dniu uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności lub po tym dniu,

• stanowi podstawę do wykreślenia w księdze wieczystej lub zbiorze dokumentów praw, które wygasły.

Postanowienie o przysądzeniu własności sąd wydaje z urzędu. Wniosku w tym zakresie nie składa ani nabywca, ani inny uczestnik postępowania[19]. Postanowienie to ma charakter konstytutywny. Oznacza to, że nabywca nie jest zobowiązany do wykazywania następstwa prawnego po podmiocie uprzednio wpisanym do księgi wieczystej jako właściciel, zaś prawa osób trzecich nie stanowią przeszkody do wpisu, jeśli nie zostały one zgłoszone w postępowaniu egzekucyjnym – art. 953 § 1 pkt 6 k.p.c. W postanowieniu o przysądzeniu własności nieruchomości sąd wskazuje przede wszystkim na osobę nabywcy, określa – zgodnie z opisem i oszacowaniem oraz wydanym uprzednio postanowieniem o przybiciu – nieruchomość[20] oraz wyraźnie wskazuje, czy nabywca zapłacił całą cenę nabycia czy też na jej poczet została zaliczona wierzytelność nabywcy lub innego wierzyciela, jak też obowiązek dłużnika wydania nieruchomości nabywcy[21]. Sąd na tym etapie wydaje również zarządzenie w przedmiocie utrzymania w mocy służebności.
Istotne jest zwrócenie uwagi na fakt, że przed nowelizacją przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie w maju 2012 r., prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności stanowiło jedynie tytuł egzekucyjny, który dla swojej skuteczności wymagał jeszcze uzyskania klauzuli wykonalności. W obecnym stanie prawnym ustawodawca uznał, że dla ułatwienia w sposobie nabywania nieruchomości licytowanej w postępowaniu egzekucyjnym, a co za tym idzie – dla zwiększenia skuteczności egzekucji z nieruchomości, właściwsze jest uproszczenie wykonywania przez licytantów prawa objęcia zakupionej nieruchomości. Zgodnie ze znowelizowanym art. 999 § 1 k.p.c. prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności jest tytułem wykonawczym[22] do wprowadzenia nabywcy w posiadanie nieruchomości i opróżnienia znajdujących się na tej nieruchomości pomieszczeń bez potrzeby nadania mu klauzuli wykonalności. Upoważnia on tym samym nabywcę do objęcia nieruchomości wolnej od rzeczy i osób[23]. Jego wykonanie następuje na zasadach określonych przez art. 1046 k.p.c.
Warto wyraźnie zaznaczyć, że w przypadku nabycia własności nieruchomości w toku postępowania egzekucyjnego nie znajduje zastosowania rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych[24]. Oznacza to, że nie istnieje potrzeba analizy tego, czy nabywca dopełnił aktów staranności w zakresie zapoznania się ze stanem prawnym licytowanej nieruchomości. W tym przypadku sąd wieczystoksięgowy nie bada zagadnienia następstwa prawnego między uprzednim właścicielem nieruchomości – dłużnikiem a nabywcą licytacyjnym.
Mając na uwadze cel, do którego zmierzają czynności postępowania egzekucyjnego z nieruchomości, tj. uzyskanie zaspokojenia wierzyciela przez sprzedaż licytacyjną nieruchomości dłużnika i uzyskanie tym samym kwoty pieniężnej zaliczanej w poczet kwoty egzekwowanej i kosztów egzekucyjnych, warto przyjrzeć się również skutkowi tych czynności, które istnieją po stronie nabywcy licytacyjnego. Uprawnienia i obowiązki powstające w związku z uprawomocnieniem się postanowienia o przysądzeniu prawa własności zostały syntetycznie przedstawione wyżej. Następnie właściwe byłoby zastanowienie się, jakie korzyści przynosi nabywcy zakup nieruchomości w postępowaniu egzekucyjnym. W tym względzie należy mieć na uwadze art. 1000 k.p.c., który statuuje generalną zasadę, że z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu prawa własności nieruchomość jest przejmowana przez nabywcę bez obciążeń[25]. Natomiast osoby, którym przysługują ograniczone prawa rzeczowe lub zabezpieczenie roszczeń osobistych na nieruchomości, uzyskują prawo do zaspokojenia się z ceny nabycia z pierwszeństwem wynikającym z przepisów o podziale sumy uzyskanej z egzekucji.
Prawomocne postanowienie o przysądzeniu własności wraz z planem podziału sumy uzyskanej z egzekucji stanowi tytuł do wykreślenia w księdze wieczystej lub zbiorze dokumentów wszelkich praw, które według planu podziału wygasły (art. 1003 k.p.c.). Na podstawie samego prawomocnego postanowienia wykreśla się wszelkie hipoteki obciążające nieruchomość, jeżeli w postanowieniu stwierdzono zapłacenie przez nabywcę całej ceny gotówką. Do dokonania wykreślenia tych praw przez sąd wieczystoksięgowy konieczny jest wniosek nabywcy (art. 626 ² § 5 k.p.c.).
Przysądzenie własności nieruchomości skutkuje wygaśnięciem dzierżawy praw w postaci dzierżawy udziałów we współwłasności tej nieruchomości.[26] Natomiast z chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu o przysądzeniu własności nabywca licytacyjny wstępuje w prawa i obowiązki dłużnika wynikające ze stosunku najmu i dzierżawy (art. 1002 k.p.c.). Także zgodnie z tym samym artykułem: W przypadku gdy umowa najmu lub dzierżawy nieruchomości zawarta była na czas oznaczony dłuższy niż dwa lata, nabywca może wypowiedzieć tę umowę, w ciągu miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności, z zachowaniem rocznego terminu wypowiedzenia, o ile umowa nie przewiduje terminu krótszego, chociażby umowa została zawarta z zachowaniem formy pisemnej i z datą pewną, a rzecz została najemcy lub dzierżawcy wydana. Aby mogło dojść do wstąpienia w owy stosunek najmu lub dzierżawy, stosunek ten powinien istnieć w momencie zajęcia nieruchomości, skoro zgodnie z treścią art. 936 k.p.c. zarząd ustanowiony nad nieruchomością w toku egzekucji nie ma wpływu na umowy najmu i dzierżawy obowiązujące w chwili jego ustanowienia, choć zarządcy wolno wypowiedzieć wskazane stosunki prawne.
Sąd Najwyższy w swoim postanowieniu z 7 maja 2009 r., sygn. akt IV CSK 567/08 (LEX nr 523910), stwierdził przy tym, że przysądzenie własności nieruchomości nie powoduje wygaśnięcia przewidzianego w art. 292 k.p.k. zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, skoro zakazu tego nie można uznać za prawo lub roszczenie osobiste Skarbu Państwa w rozumieniu art. 1000 § 1 k.p.c. w zw. z art. 16 ust. 2 u.k.w.h. Jest to powstające w sposób określony w Kodeksie postępowania cywilnego i ujawnione w księdze wieczystej obciążenie nieruchomości dokonane w postępowaniu karnym, wynikające z publicznych uprawnień państwa do zagwarantowania egzekucji wyroku sądowego wydanego w takim postępowaniu, do którego przepisy art. 1000 § 1 i art. 1003 § 1 k.p.c. nie mają zastosowania.[27]
Od zasady wygasania wszelkich praw i obciążeń uprzednio istniejących na nabywanej w drodze egzekucji nieruchomości istnieją jednak wyjątki[28]. Dotyczą one:

• ciążących na nieruchomości spółdzielczych i lokatorskich praw do lokalu, które z tą datą przekształcają się w prawo do odrębnej własności lokalu lub własność domu jednorodzinnego albo prawo najmu (art. 1000 § 4 k.p.c.),

• praw ciążących na nieruchomości z mocy ustawy – hipoteki przymusowej służącej wierzycielowi, któremu przydzielono roszczenie przeciwko nabywcy zgodnie z art. 1037 § 3 k.p.c.,

• ujawnionych przez wpis w księdze wieczystej lub złożenie dokumentu do zbioru dokumentów albo nieujawnionych w ten sposób, lecz zgłoszonych najpóźniej na trzy dni przed terminem licytacji użytkowania, służebności i praw dożywotnika, jeśli przysługuje im pierwszeństwo przed wszystkimi wpisanymi hipotekami lub jeśli nieruchomość nie jest obciążona hipotekami albo jeśli w końcu wartość użytkowania, służebności i praw dożywotnika znajduje pełne pokrycie w cenie nabycia (art. 1000 § 3 k.p.c.),

• służebności drogi koniecznej i służebności ustanowionej w związku z przekroczeniem granicy przy wznoszeniu budowli lub innego urządzenia (art. 1000 § 2 pkt 3 k.p.c.),

• służebności przesyłu (art. 1000 § 2 pkt 4 k.p.c.).

Jeżeli prawo obciążające nieruchomość nie wygasa, a wartość prawa nie podlega zaliczeniu na poczet ceny nabycia, nabywca wstępuje w stosunek obligacyjny, przejmując prawa i obowiązki z niego wynikające. W sytuacji zaś gdy wartość niewygasającego prawa zostaje zaliczona na poczet ceny nabycia, cena ta nie ulega zmniejszeniu, a o zaliczeniu rozstrzyga sąd, dokonując planu podziału sumy uzyskanej z egzekucji[29].
Odnosząc się do warunków formalnych prowadzonej przez komornika sądowego licytacji, należałoby również na koniec wspomnieć o tym, że w imieniu licytanta do przetargu może przystąpić jego pełnomocnik. Dotyczy to zarówno licytacji ruchomości, jak i nieruchomości, innych wierzytelności i praw majątkowych. Pełnomocnictwo do udziału w przetargu powinno być stwierdzone dokumentem z podpisem urzędowo poświadczonym, chyba że zostało ono udzielone adwokatowi lub radcy prawnemu (art. 867² § 4 k.p.c.), a w przypadku licytacji nieruchomości z obowiązku poświadczania podpisu są zwolnione pełnomocnictwa udzielone przez państwowe jednostki organizacyjne lub jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego (art. 977 k.p.c.). Pełnomocnictwo, o którym stanowi art. 977 k.p.c., ma charakter mieszany, bowiem spełnia funkcję pełnomocnictwa o charakterze materialnoprawnym, upoważniającego do podejmowania czynności w ramach licytacji zmierzającej do nabycia własności rzeczy, a także – w pewnym zakresie – pełnomocnictwa procesowego do dokonania niektórych czynności procesowych w postępowaniu egzekucyjnym, tj. do wzięcia udziału w licytacji stanowiącej etap egzekucji z nieruchomości. Poczynione uwagi jednoznacznie prowadzą do wniosku, że art. 977 k.p.c., niezawierający jakichkolwiek ograniczeń podmiotowych, upoważnia do udzielenia pełnomocnictwa także tym osobom (podmiotom) mającym zdolność do czynności prawnych, które nie zostały wymienione w 87 k.p.c.[30]

Podsumowanie

Każde postępowanie egzekucyjne stanowi przymusową realizację tytułu wykonawczego, który nie został z różnych względów wykonany przez dłużnika w sposób dobrowolny. W toku takiego postępowania, poza wierzycielem i dłużnikiem, mogą pojawiać się także i inne osoby, tzw. osoby trzecie. Katalog osób trzecich zawiera w sobie podmioty o różnym statusie prawnym, zakresie praw i obowiązków w postępowaniu. Istotne jest, aby, znając specyfikę egzekucji oraz możliwości podejmowania przez osoby trzecie określonych czynności w jej toku, móc właściwie ochronić ich interesy prawne i faktyczne, tak aby samo postępowanie egzekucyjne, które jest dolegliwe dla dłużnika, nie miało takiego charakteru dla samej osoby trzeciej. Autorzy niniejszego opracowania starali się w sposób syntetyczny zaprezentować tę rozległą problematykę obrazującą, jakie prawa i obowiązki trzeciodłużnicy oraz nabywcy rzeczy i praw w postępowaniu egzekucyjnym posiadają i jak mogą z nich korzystać, jakie istnieją w tym względzie zagrożenia i ryzyka.
 
Patrycja Gabriela Bartosz-Burdiak
aplikantka radcowska w Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Warszawie
 
Tomasz Piotr Czyżyk
prawnik

Źródło: Temidium 3 (74) 2013