Pomoc prawna konsula w praktyce
opublikowano: 2022-04-01 przez: Więckowska Milena
Paweł M. Nowak
Wstęp
Od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej duża grupa naszych rodaków wyjechała z kraju w poszukiwaniu lepszego życia. Znaczna część z nich zdecydowała się zostać za granicą na dłużej. Według niektórych szacunków prawie 4,5 mln Polaków wciąż żyje poza Polską[1]. Wyjeżdżając z Polski, osoby takie nierzadko zostawiają za sobą niezałatwione problemy prawne i spory sądowe, które ich dotyczą. Pojawia się wówczas problem, jak skutecznie wszcząć albo kontynuować postępowanie, gdy strona lub ważny w sprawie świadek przebywają za granicą i nie jest znany jego adres zamieszkania, a przesłuchanie w polskim sądzie jest niemożliwe lub znacząco przedłużyłoby całe postępowanie.
Wstęp
Od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej duża grupa naszych rodaków wyjechała z kraju w poszukiwaniu lepszego życia. Znaczna część z nich zdecydowała się zostać za granicą na dłużej. Według niektórych szacunków prawie 4,5 mln Polaków wciąż żyje poza Polską[1]. Wyjeżdżając z Polski, osoby takie nierzadko zostawiają za sobą niezałatwione problemy prawne i spory sądowe, które ich dotyczą. Pojawia się wówczas problem, jak skutecznie wszcząć albo kontynuować postępowanie, gdy strona lub ważny w sprawie świadek przebywają za granicą i nie jest znany jego adres zamieszkania, a przesłuchanie w polskim sądzie jest niemożliwe lub znacząco przedłużyłoby całe postępowanie.
[1] https://businessinsider.com.pl/finanse/makroekonomia/na-emigracji-zyje-10-proc-polakow-w-europie-malo-kto-nas-przebija-w-tej-kategorii/j7kzxw4 (dostęp: 2.03.2022).
W takich przypadkach z wnioskiem o pomoc zwrócić się można do właściwego miejscowo polskiego konsula. W jaki sposób skutecznie i w miarę szybko to uczynić? Poniżej garść informacji, które często okazują się być nieoczywiste.
Poszukiwania polskich obywateli za granicą
Choć konsulaty nie prowadzą rejestrów obywateli RP zamieszkujących dany okręg konsularny, to jednak w związku z obsługą i załatwianiem spraw prawnych, paszportowych, stanu cywilnego czy prowadzeniem spisu wyborców często dysponują ich adresami pobytu. Podstawę prawną udzielania tego typu informacji stanowią art. 102 i art. 103 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. – Prawo konsularne[2] (dalej: „ustawa – Prawo konsularne”).
Należy pamiętać, że konsul może udostępnić dane znajdujące się w rejestrach urzędu przede wszystkim na wniosek sądu lub organu administracji, a innym osobom, w tym pełnomocnikom prawnym, tylko jeśli wnioskodawca wykaże interes prawny. Taka informacja zatem z pewnością zostanie udzielona, jeśli do wniosku zostanie załączony dokument wskazujący na toczące się lub zakończone postępowanie i konieczność nawiązania kontaktu z osobą, której odnalezienie jest niezbędne w takim postępowaniu lub egzekucji zasądzonych kwot (np. w stosunku do dłużników alimentacyjnych).
Niestety nierzadko kierowanie do konsula zapytań odbywa się niejako „w ciemno”, np. do wszystkich konsulów urzędujących w danym państwie albo regionie Europy. Tego rodzaju wnioski mają nikłą szansę realizacji, zwłaszcza w odniesieniu do osób noszących popularne nazwiska. Konsulowie nie mają bowiem instrumentów prawnych ani środków osobowych, aby prowadzić własne poszukiwania takiej osoby albo zwracać się do organów państwa przyjmującego, tym bardziej, jeśli w tym państwie nie istnieje obowiązek meldunkowy.
Istotne jest zatem, aby maksymalnie zawęzić obszar poszukiwania i przekazać właściwemu konsulowi jak najwięcej danych osoby poszukiwanej. Przydatne dla pełnomocników mogą być także ogólnodostępne bazy danych adresowych w poszczególnych państwach, które za niewielką opłatą pozwalają uzyskać dane adresowe (książki adresowe, spisy wyborców w wyborach lokalnych, np. w USA, Irlandii czy Wielkiej Brytanii). Szczątkowe dane są w tych serwisach dostępne bezpłatnie.
Jeśli narzędzia te okażą się nieskuteczne, o ustalenie takiego adresu można się zwrócić w drodze międzynarodowej pomocy prawnej w sprawach cywilnych lub karnych, w ramach której sąd lub inny organ z Polski skieruje takie zapytanie do odpowiedniego urzędu w innym państwie. Na zasadzie art. 27 ust. 2 ustawy – Prawo konsularne konsul wskaże taki organ właściwy, chyba że taki organ nie istnieje z uwagi na brak obowiązku meldunkowego.
Przesłuchania
Formą, w której konsul najczęściej może służyć pomocą prawną, są tzw. rekwizycje sądowe – pomoc w przesłuchaniu osoby przebywającej za granicą lub w doręczeniu dokumentów.
Wnioski o przesłuchanie
Co do zasady – strona, pełnomocnik, a także świadek może złożyć zeznanie albo wyjaśnienia przed konsulem w jego siedzibie, znajdującej się w okręgu konsularnym, w którym aktualnie przebywa z zamiarem stałego pobytu. Podstawą wniosku o przesłuchanie przez konsula, zwanego rekwizycją albo odezwą, jest art. 26 ustawy – Prawo konsularne. Zgodnie z nim konsul przesłuchuje strony, uczestników, świadków i podejrzanych na wniosek polskiego organu administracji publicznej, sądu lub prokuratora. Wniosek taki ze strony pełnomocnika prawnego musi więc być bezwzględnie skierowany do organu prowadzącego postępowanie. Pełnomocnicy, a nawet komornicy sądowi, nie należą do podmiotów uprawnionych do kierowania wniosku rekwizycyjnego do konsula.
Rekwizycje przyjęte do procedowania przez sądy rejonowe i okręgowe muszą być przesłane za pośrednictwem prezesa właściwego sądu okręgowego, a to w związku z § 14 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych[3]. Podobny obowiązek ciąży na organach prokuratury. Zdarza się, że wymóg ten jest pomijany, co – zgodnie z praktyką konsularną – powoduje zwrot wniosku.
Konsul – jak każdy organ – jest związany zakresem terytorialnym swojego działania. Za granicą ograniczenie to wynika jednak także z akredytacji, która ściśle określa obszar, na którym może on wykonywać funkcje konsularne. Nie ma więc możliwości, aby osoba mieszkająca np. w Szkocji została przesłuchana przez konsula w Londynie. Aby uniknąć opóźnień związanych z przekazaniem wniosku zgodnie z właściwością, warto ustalić, w którym okręgu konsularnym mieszka osoba, która ma być przesłuchana. Co również ważne – przesłuchanie może odbyć się jedynie przed konsulem RP lub upoważnionym przez niego urzędnikiem konsularnym. Konsul honorowy nie posiada takiego umocowania.
Co istotne, urzędy konsularne nie są uprawnione do stosowania środków przymusu. Przeprowadzenie czynności procesowej przez konsula opiera się zawsze na zasadzie dobrowolności i tylko od woli osoby wezwanej zależy, czy odbierze kierowane do niego pismo albo stawi się w celu realizacji czynności. Odmowa wezwanego skutkuje koniecznością zwrotu wniosku. Brak kontaktu z jego strony nie nakłada też na konsula obowiązku, aby takiej osoby, nawet na żądanie organu, poszukiwać[4].
Ogólne zasady przesłuchań
Wykonując swoje obowiązki, konsul działa na podstawie przepisów ustawy – Prawo konsularne. Pozostałe przepisy procedury cywilnej, karnej czy administracyjnej są stosowane odpowiednio, w zakresie, w jakim nie naruszają one przepisów tej ustawy, Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z dnia 24 kwietnia 1963 r.[5], zwyczajów międzynarodowych i prawa państwa przyjmującego. Dotyczy to także przesłuchań. Niektóre są więc przez konsula stosowane wprost, niektóre z modyfikacjami, a część w ogóle nie ma zastosowania (np. rejestracja przebiegu przesłuchania, zwrot wydatków stawiennictwa). Powoduje to dość znaczne odstępstwa od warunków przesłuchania takich osób, znanych pełnomocnikom z działań przed właściwymi organami w Polsce. Co również ważne – przepisy szczególne wprowadzone w związku z pandemią nie objęły swoim zakresem przepisów prawa konsularnego.
Przestrzeganie „krajowych” zasad nie zawsze jest możliwe także z powodu stanu zdrowia osoby uczestniczącej w czynności. Osoby głuche lub nieme składają więc zeznania pisemnie albo za pośrednictwem biegłego, np. tłumacza języka migowego, bezpośrednio przed konsulem. Warto nadmienić, że język migowy nie jest uniwersalny i również posiada swoje językowe odmiany. Zdarza się zatem, że w przesłuchaniu osoby głuchoniemej, nieposługującej się polskim językiem migowym, niezbędny może być jednoczesny udział nawet kilku tłumaczy przysięgłych. Możliwe jest też przesłuchanie osoby niewidomej lub odebranie od niej zapewnienia spadkowego w obecności osoby dla niej zaufanej. Z kolei osoby niewładające językiem polskim konsul przesłucha z udziałem tłumacza przysięgłego wyznaczonego przez sąd lub prokuratora albo dostępnego na miejscu. W sprawach cywilnych, o ile konsul włada językiem, którym posługuje się przesłuchiwany, może on wykonać czynność samodzielnie, bez udziału tłumacza.
Warto nadmienić, że część państw zastrzega sobie, że tego rodzaju czynności nie mogą być realizowane na ich terytorium przez konsulów. Dotyczy to w szczególności przesłuchań w sprawach karnych. Przed ewentualnym skierowaniem wniosku w sprawie karnej należy zatem przeanalizować dwustronne konwencje konsularne oraz skonsultować tę kwestię z Biurem Współpracy Międzynarodowej i Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości, Biurem Współpracy Międzynarodowej Prokuratury Krajowej lub właściwym urzędem konsularnym. Niektóre państwa już w chwili przystępowania do Konwencji wiedeńskiej zastrzegły zakaz prowadzenia takich przesłuchań (np. Dania). Inne (np. Szwecja i Wielka Brytania) przekazały polskim władzom oczekiwanie, aby zaprzestały one wykonywania przez konsulaty pomocy prawnej w sprawach karnych. W takich przypadkach przesłuchanie może się odbyć jedynie w drodze międzynarodowej pomocy prawnej, na podstawie przepisów prawa międzynarodowego[6].
Przesłuchanie a sprawa obywatelstwa
Przesłuchanym w konsulacie może być tylko obywatel polski. W tym celu musi przedłożyć ważny w dacie przesłuchania dowód osobisty lub polski paszport. Jeśli takiego dokumentu nie ma i nie można go uzyskać (np. w związku z tzw. „zakazem” nałożonym przez sąd lub prokuratora[7]), warto kwestie te rozstrzygnąć z tym organem zanim wniosek rekwizycyjny zostanie przesłany konsulowi. W przeciwnym razie konsul może odmówić realizacji czynności. Z kolei cudzoziemiec może być przesłuchany jedynie, gdy wyraża na to zgodę, a przepisy prawa miejscowego się temu nie sprzeciwiają.
Przesłuchanie małoletniego
W przypadku gdy rekwizycja dotyczy przesłuchania osoby małoletniej albo chorej psychicznie, konsul odmówi jej realizacji, o ile z wniosku nie wynika wprost, że stan zdrowia czy rozwoju umysłowego osoby pozwala na przesłuchanie przed konsulem. Z uwagi na pełnione funkcje konsul nie dysponuje wiedzą i możliwością oceny stopnia rozwoju umysłowego dziecka czy zdrowia psychicznego przesłuchiwanego. Konsul nie jest też władny, aby zlecić w tym zakresie opinię biegłego psychologa. W takim przypadku wniosek o przesłuchanie należy skierować do właściwego organu miejscowego bezpośrednio lub za pośrednictwem konsula w trybie art. 26 ust. 1 pkt 3 ustawy – Prawo konsularne.
Konsul nie jest w żadnym przypadku uprawniony do przesłuchiwania świadka pokrzywdzonego przestępstwem zgwałcenia albo wykorzystania seksualnego, ani małoletnich świadków lub pokrzywdzonych, o których mowa w art. 185a i art. 185b k.p.k., a to w związku z obowiązkiem zapewnienia szczególnych warunków w trakcie przesłuchania i innych obowiązków nałożonych przez ustawodawcę.
Udział pełnomocnika
Istotne jest, że – zgodnie z aktualną praktyką – w przesłuchaniu przed konsulem nie może wziąć udziału pełnomocnik osoby przesłuchiwanej. Uważa się, konsul, który realizuje ściśle określone w ustawie zadania, nie ma atrybutów prowadzącego postępowanie sądu. Konsul nie jest władny, aby np. dyscyplinować uczestniczącego w przesłuchaniu pełnomocnika, rozstrzygać co do wnoszonych wniosków procesowych, uchylać czy dopuszczać zadawanie dodatkowych pytań. Takie działania konsula mogłyby skutkować poważnym naruszeniem przepisów postępowania. Z tych samych względów, nawet w razie zobowiązania do tego przez sąd lub prokuratora, konsul nie zawiadamia o terminie przesłuchania pełnomocników stron ani innych osób, co znajduje aprobatę w orzecznictwie[8].
Formułowanie pytań
Z podobnych względów pytania zawarte w przesłanym do konsula wniosku powinny być sformułowane jasno i precyzyjnie. Praktyka wskazuje, że treść pytań jest często niezrozumiała tak dla przesłuchiwanego, jak i konsula, a listy pytań kierowane są przez sądy bez żadnej edycji lub kompilacji. Treść wniosku niekiedy ogranicza się do żądania przesłuchania na wskazaną okoliczność.
Warto pamiętać, że konsul nie zawsze jest prawnikiem. Prowadząc przesłuchanie, wykonuje on wąsko zdefiniowaną czynność, ściśle zakreśloną przez organ wnioskujący. Konsul nie może zatem wejść w „rolę” tego organu, nie ma jego atrybutów władczych ani możliwości interwencji. Nie może samodzielnie formułować pytań, modyfikować czy interpretować ich znaczenia ani zadawać własnych, chyba że zmierzają one do uszczegółowienia udzielonej odpowiedzi bądź wyjaśnienia dostrzeżonych nieścisłości. Jeśli zatem intencją pytającego jest zadawanie pytań wynikowych lub w określonym porządku, to lista pytań musi być sformułowana niczym „mapa drogowa”, która pozwoli konsulowi odtworzyć czynność przesłuchania zgodnie z oczekiwaniami. Zrozumienie ograniczonej roli konsula ma kluczowe znaczenie, aby wnioskowana czynność miała spodziewaną wartość dla postępowania.
Przeprowadzanie innych dowodów
Praktyka pokazuje, że organy i pełnomocnicy występują do konsulów o przeprowadzenie lub pozyskanie dowodów przez konsula. Żądania takie zdają się nie dostrzegać faktu, że urzędnicy konsularni nie mogą realizować takich czynności. Kłóciłoby się to z ich rolą przyjętą i akceptowaną w prawie międzynarodowym. Konsul nie jest bowiem organem dochodzeniowo-śledczym, uprawnionym do gromadzenia jakichkolwiek dowodów, nawet jeśli miałoby się to odbywać w ramach przesłuchania.
W sprawach cywilnych nie można zatem oczekiwać od konsula dokonywania oględzin, uzyskiwania informacji lub dokumentacji medycznej, bankowej lub ubezpieczeniowej ani zamieszczania ogłoszeń w prasie. Z kolei w sprawach karnych konsul nie jest w stanie pobrać i przesłać do Polski materiału genetycznego lub próbek pisma ani pozyskać i przewieźć dowodów rzeczowych, zdjęć itp. Takie wnioski muszą być kierowane do właściwych organów państwa, np. na podstawie przepisów wspomnianych wcześniej konwencji lub przepisów prawa UE[9].
Nie wyklucza to natomiast możliwości zwrócenia się do konsula z wnioskiem o wystąpienie o pomoc do organu państwa przyjmującego innego niż sąd, w celu wydobycia np. aktów stanu cywilnego bądź innych dokumentów dotyczących obywatela polskiego, takich jak zapadłe w tym państwie wyroki. Możliwość uzyskania takiej pomocy może być natomiast ograniczona mocą obowiązujących konwencji dwustronnych. Konsul może także przyjąć do protokołu dokumenty i oświadczenia, które przesłuchiwany zechce przedłożyć.
Wideokonferencja
Choć przepisy wprowadzone na czas pandemii umożliwiają prowadzenie przesłuchań za pomocą wideokonferencji, to zmiana ta nie objęła swoim zastosowaniem prawa konsularnego. Zgodnie z nim przesłuchanie może mieć jedynie charakter osobistego przesłuchania. Jeśli zatem w danej sprawie przesłuchanie za pomocą środków porozumiewania się na odległość jest niezbędne, wówczas z wnioskiem o organizację takiego przesłuchania należy zwrócić się do właściwych organów państwa przyjmującego.
Jednakże w toku postępowania w sprawach karnych co do zasady konsul może zorganizować przesłuchanie w tym trybie. Niestety część konsulatów nie ma technicznych możliwości, aby to zrealizować. Niektóre państwa wprost sprzeciwiają się też realizacji tego rodzaju czynności przez konsula, uznając, że stanowi to naruszenie ich suwerenności i sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez obce organy sądowe na ich terytorium[10].
Przesłuchanie w miejscu zamieszkania albo zakładzie karnym
Na prośbę zainteresowanego lub organu konsul może przesłuchać osoby niepełnosprawne, chore lub osadzone w zakładzie karnym w miejscu ich pobytu. Dotyczy to też sytuacji, gdy dana osoba przebywa w dużej odległości od siedziby konsulatu albo okoliczności losowych (np. opieka nad osobą niepełnosprawną). Warunkiem jest jednak uprawdopodobnienie, że osoba rzeczywiście znajduje się w sytuacji uniemożliwiającej dotarcie do konsulatu.
Ze względu na specyfikę pracy konsula i ograniczoną liczbę urzędników konsularnych takie wnioski realizowane są absolutnie wyjątkowo. Wymagają one nierzadko wielomiesięcznego planowania lub uzgodnień np. ze służbami więziennymi. Wiążą się też one dla konsula z ryzykiem osobistym (brak możliwości zapewnienia asysty odpowiednich służb). Dlatego czas oczekiwania na realizację takiego wniosku jest wydłużony i w państwach z dużą liczbą polskich obywateli może wynosić nawet rok. Z uwagi również na znaczne koszty z tym związane konsul może odmówić przeprowadzenia takiej czynności. Zasadne jest wobec tego rozważenie, czy nie będzie korzystniejsze przeprowadzenie takiej czynności w drodze pomocy prawnej organów państwa wezwanego, na wniosek właściwego sądu skierowanego do organów sądowych w kraju pobytu przesłuchiwanego[11].
Udzielanie informacji o prawie
Nie można zapominać, że do właściwego konsula można zawsze zwrócić się o informację dotyczącą uwarunkowań prawnych pomocy prawnej i wszelkich jej aspektów w danym państwie. Należy przy tym pamiętać, że pomimo szerokiej wiedzy na temat prawa państwa, w którym urzęduje, konsul nie jest specjalistą w zakresie tego prawa, więc uzyskanie od niego wiążącej i pełnej informacji w tym zakresie może nie być możliwe. W tym celu zdecydowanie lepiej zwrócić się do Ministerstwa Sprawiedliwości za pośrednictwem właściwej komórki współpracy międzynarodowej danego sądu okręgowego w Polsce.
Podsumowanie
Uprawnienia konsula w zakresie realizacji wniosków o rekwizycję są bezsprzecznie cennym narzędziem ułatwiającym, a nierzadko wręcz umożliwiającym procedowanie w sprawie zawisłej przed polskim organem. Jego wartość – szczególnie w państwach „emigracyjnie atrakcyjnych” dla polskich obywateli – wydaje się być więcej niż istotna. Wiedza na temat możliwości korzystania z tego typu pomocy oraz jej uwarunkowań w poszczególnych państwach pozwoli na sprawną realizację wniosku i zaoszczędzi czasu zmarnowanego na bezproduktywną wymianę korespondencji z urzędnikami konsularnymi.
Paweł M. Nowak
radca prawny w OIRP w Warszawie
Poszukiwania polskich obywateli za granicą
Choć konsulaty nie prowadzą rejestrów obywateli RP zamieszkujących dany okręg konsularny, to jednak w związku z obsługą i załatwianiem spraw prawnych, paszportowych, stanu cywilnego czy prowadzeniem spisu wyborców często dysponują ich adresami pobytu. Podstawę prawną udzielania tego typu informacji stanowią art. 102 i art. 103 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. – Prawo konsularne[2] (dalej: „ustawa – Prawo konsularne”).
Należy pamiętać, że konsul może udostępnić dane znajdujące się w rejestrach urzędu przede wszystkim na wniosek sądu lub organu administracji, a innym osobom, w tym pełnomocnikom prawnym, tylko jeśli wnioskodawca wykaże interes prawny. Taka informacja zatem z pewnością zostanie udzielona, jeśli do wniosku zostanie załączony dokument wskazujący na toczące się lub zakończone postępowanie i konieczność nawiązania kontaktu z osobą, której odnalezienie jest niezbędne w takim postępowaniu lub egzekucji zasądzonych kwot (np. w stosunku do dłużników alimentacyjnych).
Niestety nierzadko kierowanie do konsula zapytań odbywa się niejako „w ciemno”, np. do wszystkich konsulów urzędujących w danym państwie albo regionie Europy. Tego rodzaju wnioski mają nikłą szansę realizacji, zwłaszcza w odniesieniu do osób noszących popularne nazwiska. Konsulowie nie mają bowiem instrumentów prawnych ani środków osobowych, aby prowadzić własne poszukiwania takiej osoby albo zwracać się do organów państwa przyjmującego, tym bardziej, jeśli w tym państwie nie istnieje obowiązek meldunkowy.
Istotne jest zatem, aby maksymalnie zawęzić obszar poszukiwania i przekazać właściwemu konsulowi jak najwięcej danych osoby poszukiwanej. Przydatne dla pełnomocników mogą być także ogólnodostępne bazy danych adresowych w poszczególnych państwach, które za niewielką opłatą pozwalają uzyskać dane adresowe (książki adresowe, spisy wyborców w wyborach lokalnych, np. w USA, Irlandii czy Wielkiej Brytanii). Szczątkowe dane są w tych serwisach dostępne bezpłatnie.
Jeśli narzędzia te okażą się nieskuteczne, o ustalenie takiego adresu można się zwrócić w drodze międzynarodowej pomocy prawnej w sprawach cywilnych lub karnych, w ramach której sąd lub inny organ z Polski skieruje takie zapytanie do odpowiedniego urzędu w innym państwie. Na zasadzie art. 27 ust. 2 ustawy – Prawo konsularne konsul wskaże taki organ właściwy, chyba że taki organ nie istnieje z uwagi na brak obowiązku meldunkowego.
Przesłuchania
Formą, w której konsul najczęściej może służyć pomocą prawną, są tzw. rekwizycje sądowe – pomoc w przesłuchaniu osoby przebywającej za granicą lub w doręczeniu dokumentów.
Wnioski o przesłuchanie
Co do zasady – strona, pełnomocnik, a także świadek może złożyć zeznanie albo wyjaśnienia przed konsulem w jego siedzibie, znajdującej się w okręgu konsularnym, w którym aktualnie przebywa z zamiarem stałego pobytu. Podstawą wniosku o przesłuchanie przez konsula, zwanego rekwizycją albo odezwą, jest art. 26 ustawy – Prawo konsularne. Zgodnie z nim konsul przesłuchuje strony, uczestników, świadków i podejrzanych na wniosek polskiego organu administracji publicznej, sądu lub prokuratora. Wniosek taki ze strony pełnomocnika prawnego musi więc być bezwzględnie skierowany do organu prowadzącego postępowanie. Pełnomocnicy, a nawet komornicy sądowi, nie należą do podmiotów uprawnionych do kierowania wniosku rekwizycyjnego do konsula.
Rekwizycje przyjęte do procedowania przez sądy rejonowe i okręgowe muszą być przesłane za pośrednictwem prezesa właściwego sądu okręgowego, a to w związku z § 14 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowych[3]. Podobny obowiązek ciąży na organach prokuratury. Zdarza się, że wymóg ten jest pomijany, co – zgodnie z praktyką konsularną – powoduje zwrot wniosku.
Konsul – jak każdy organ – jest związany zakresem terytorialnym swojego działania. Za granicą ograniczenie to wynika jednak także z akredytacji, która ściśle określa obszar, na którym może on wykonywać funkcje konsularne. Nie ma więc możliwości, aby osoba mieszkająca np. w Szkocji została przesłuchana przez konsula w Londynie. Aby uniknąć opóźnień związanych z przekazaniem wniosku zgodnie z właściwością, warto ustalić, w którym okręgu konsularnym mieszka osoba, która ma być przesłuchana. Co również ważne – przesłuchanie może odbyć się jedynie przed konsulem RP lub upoważnionym przez niego urzędnikiem konsularnym. Konsul honorowy nie posiada takiego umocowania.
Co istotne, urzędy konsularne nie są uprawnione do stosowania środków przymusu. Przeprowadzenie czynności procesowej przez konsula opiera się zawsze na zasadzie dobrowolności i tylko od woli osoby wezwanej zależy, czy odbierze kierowane do niego pismo albo stawi się w celu realizacji czynności. Odmowa wezwanego skutkuje koniecznością zwrotu wniosku. Brak kontaktu z jego strony nie nakłada też na konsula obowiązku, aby takiej osoby, nawet na żądanie organu, poszukiwać[4].
Ogólne zasady przesłuchań
Wykonując swoje obowiązki, konsul działa na podstawie przepisów ustawy – Prawo konsularne. Pozostałe przepisy procedury cywilnej, karnej czy administracyjnej są stosowane odpowiednio, w zakresie, w jakim nie naruszają one przepisów tej ustawy, Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych z dnia 24 kwietnia 1963 r.[5], zwyczajów międzynarodowych i prawa państwa przyjmującego. Dotyczy to także przesłuchań. Niektóre są więc przez konsula stosowane wprost, niektóre z modyfikacjami, a część w ogóle nie ma zastosowania (np. rejestracja przebiegu przesłuchania, zwrot wydatków stawiennictwa). Powoduje to dość znaczne odstępstwa od warunków przesłuchania takich osób, znanych pełnomocnikom z działań przed właściwymi organami w Polsce. Co również ważne – przepisy szczególne wprowadzone w związku z pandemią nie objęły swoim zakresem przepisów prawa konsularnego.
Przestrzeganie „krajowych” zasad nie zawsze jest możliwe także z powodu stanu zdrowia osoby uczestniczącej w czynności. Osoby głuche lub nieme składają więc zeznania pisemnie albo za pośrednictwem biegłego, np. tłumacza języka migowego, bezpośrednio przed konsulem. Warto nadmienić, że język migowy nie jest uniwersalny i również posiada swoje językowe odmiany. Zdarza się zatem, że w przesłuchaniu osoby głuchoniemej, nieposługującej się polskim językiem migowym, niezbędny może być jednoczesny udział nawet kilku tłumaczy przysięgłych. Możliwe jest też przesłuchanie osoby niewidomej lub odebranie od niej zapewnienia spadkowego w obecności osoby dla niej zaufanej. Z kolei osoby niewładające językiem polskim konsul przesłucha z udziałem tłumacza przysięgłego wyznaczonego przez sąd lub prokuratora albo dostępnego na miejscu. W sprawach cywilnych, o ile konsul włada językiem, którym posługuje się przesłuchiwany, może on wykonać czynność samodzielnie, bez udziału tłumacza.
Warto nadmienić, że część państw zastrzega sobie, że tego rodzaju czynności nie mogą być realizowane na ich terytorium przez konsulów. Dotyczy to w szczególności przesłuchań w sprawach karnych. Przed ewentualnym skierowaniem wniosku w sprawie karnej należy zatem przeanalizować dwustronne konwencje konsularne oraz skonsultować tę kwestię z Biurem Współpracy Międzynarodowej i Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości, Biurem Współpracy Międzynarodowej Prokuratury Krajowej lub właściwym urzędem konsularnym. Niektóre państwa już w chwili przystępowania do Konwencji wiedeńskiej zastrzegły zakaz prowadzenia takich przesłuchań (np. Dania). Inne (np. Szwecja i Wielka Brytania) przekazały polskim władzom oczekiwanie, aby zaprzestały one wykonywania przez konsulaty pomocy prawnej w sprawach karnych. W takich przypadkach przesłuchanie może się odbyć jedynie w drodze międzynarodowej pomocy prawnej, na podstawie przepisów prawa międzynarodowego[6].
Przesłuchanie a sprawa obywatelstwa
Przesłuchanym w konsulacie może być tylko obywatel polski. W tym celu musi przedłożyć ważny w dacie przesłuchania dowód osobisty lub polski paszport. Jeśli takiego dokumentu nie ma i nie można go uzyskać (np. w związku z tzw. „zakazem” nałożonym przez sąd lub prokuratora[7]), warto kwestie te rozstrzygnąć z tym organem zanim wniosek rekwizycyjny zostanie przesłany konsulowi. W przeciwnym razie konsul może odmówić realizacji czynności. Z kolei cudzoziemiec może być przesłuchany jedynie, gdy wyraża na to zgodę, a przepisy prawa miejscowego się temu nie sprzeciwiają.
Przesłuchanie małoletniego
W przypadku gdy rekwizycja dotyczy przesłuchania osoby małoletniej albo chorej psychicznie, konsul odmówi jej realizacji, o ile z wniosku nie wynika wprost, że stan zdrowia czy rozwoju umysłowego osoby pozwala na przesłuchanie przed konsulem. Z uwagi na pełnione funkcje konsul nie dysponuje wiedzą i możliwością oceny stopnia rozwoju umysłowego dziecka czy zdrowia psychicznego przesłuchiwanego. Konsul nie jest też władny, aby zlecić w tym zakresie opinię biegłego psychologa. W takim przypadku wniosek o przesłuchanie należy skierować do właściwego organu miejscowego bezpośrednio lub za pośrednictwem konsula w trybie art. 26 ust. 1 pkt 3 ustawy – Prawo konsularne.
Konsul nie jest w żadnym przypadku uprawniony do przesłuchiwania świadka pokrzywdzonego przestępstwem zgwałcenia albo wykorzystania seksualnego, ani małoletnich świadków lub pokrzywdzonych, o których mowa w art. 185a i art. 185b k.p.k., a to w związku z obowiązkiem zapewnienia szczególnych warunków w trakcie przesłuchania i innych obowiązków nałożonych przez ustawodawcę.
Udział pełnomocnika
Istotne jest, że – zgodnie z aktualną praktyką – w przesłuchaniu przed konsulem nie może wziąć udziału pełnomocnik osoby przesłuchiwanej. Uważa się, konsul, który realizuje ściśle określone w ustawie zadania, nie ma atrybutów prowadzącego postępowanie sądu. Konsul nie jest władny, aby np. dyscyplinować uczestniczącego w przesłuchaniu pełnomocnika, rozstrzygać co do wnoszonych wniosków procesowych, uchylać czy dopuszczać zadawanie dodatkowych pytań. Takie działania konsula mogłyby skutkować poważnym naruszeniem przepisów postępowania. Z tych samych względów, nawet w razie zobowiązania do tego przez sąd lub prokuratora, konsul nie zawiadamia o terminie przesłuchania pełnomocników stron ani innych osób, co znajduje aprobatę w orzecznictwie[8].
Formułowanie pytań
Z podobnych względów pytania zawarte w przesłanym do konsula wniosku powinny być sformułowane jasno i precyzyjnie. Praktyka wskazuje, że treść pytań jest często niezrozumiała tak dla przesłuchiwanego, jak i konsula, a listy pytań kierowane są przez sądy bez żadnej edycji lub kompilacji. Treść wniosku niekiedy ogranicza się do żądania przesłuchania na wskazaną okoliczność.
Warto pamiętać, że konsul nie zawsze jest prawnikiem. Prowadząc przesłuchanie, wykonuje on wąsko zdefiniowaną czynność, ściśle zakreśloną przez organ wnioskujący. Konsul nie może zatem wejść w „rolę” tego organu, nie ma jego atrybutów władczych ani możliwości interwencji. Nie może samodzielnie formułować pytań, modyfikować czy interpretować ich znaczenia ani zadawać własnych, chyba że zmierzają one do uszczegółowienia udzielonej odpowiedzi bądź wyjaśnienia dostrzeżonych nieścisłości. Jeśli zatem intencją pytającego jest zadawanie pytań wynikowych lub w określonym porządku, to lista pytań musi być sformułowana niczym „mapa drogowa”, która pozwoli konsulowi odtworzyć czynność przesłuchania zgodnie z oczekiwaniami. Zrozumienie ograniczonej roli konsula ma kluczowe znaczenie, aby wnioskowana czynność miała spodziewaną wartość dla postępowania.
Przeprowadzanie innych dowodów
Praktyka pokazuje, że organy i pełnomocnicy występują do konsulów o przeprowadzenie lub pozyskanie dowodów przez konsula. Żądania takie zdają się nie dostrzegać faktu, że urzędnicy konsularni nie mogą realizować takich czynności. Kłóciłoby się to z ich rolą przyjętą i akceptowaną w prawie międzynarodowym. Konsul nie jest bowiem organem dochodzeniowo-śledczym, uprawnionym do gromadzenia jakichkolwiek dowodów, nawet jeśli miałoby się to odbywać w ramach przesłuchania.
W sprawach cywilnych nie można zatem oczekiwać od konsula dokonywania oględzin, uzyskiwania informacji lub dokumentacji medycznej, bankowej lub ubezpieczeniowej ani zamieszczania ogłoszeń w prasie. Z kolei w sprawach karnych konsul nie jest w stanie pobrać i przesłać do Polski materiału genetycznego lub próbek pisma ani pozyskać i przewieźć dowodów rzeczowych, zdjęć itp. Takie wnioski muszą być kierowane do właściwych organów państwa, np. na podstawie przepisów wspomnianych wcześniej konwencji lub przepisów prawa UE[9].
Nie wyklucza to natomiast możliwości zwrócenia się do konsula z wnioskiem o wystąpienie o pomoc do organu państwa przyjmującego innego niż sąd, w celu wydobycia np. aktów stanu cywilnego bądź innych dokumentów dotyczących obywatela polskiego, takich jak zapadłe w tym państwie wyroki. Możliwość uzyskania takiej pomocy może być natomiast ograniczona mocą obowiązujących konwencji dwustronnych. Konsul może także przyjąć do protokołu dokumenty i oświadczenia, które przesłuchiwany zechce przedłożyć.
Wideokonferencja
Choć przepisy wprowadzone na czas pandemii umożliwiają prowadzenie przesłuchań za pomocą wideokonferencji, to zmiana ta nie objęła swoim zastosowaniem prawa konsularnego. Zgodnie z nim przesłuchanie może mieć jedynie charakter osobistego przesłuchania. Jeśli zatem w danej sprawie przesłuchanie za pomocą środków porozumiewania się na odległość jest niezbędne, wówczas z wnioskiem o organizację takiego przesłuchania należy zwrócić się do właściwych organów państwa przyjmującego.
Jednakże w toku postępowania w sprawach karnych co do zasady konsul może zorganizować przesłuchanie w tym trybie. Niestety część konsulatów nie ma technicznych możliwości, aby to zrealizować. Niektóre państwa wprost sprzeciwiają się też realizacji tego rodzaju czynności przez konsula, uznając, że stanowi to naruszenie ich suwerenności i sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez obce organy sądowe na ich terytorium[10].
Przesłuchanie w miejscu zamieszkania albo zakładzie karnym
Na prośbę zainteresowanego lub organu konsul może przesłuchać osoby niepełnosprawne, chore lub osadzone w zakładzie karnym w miejscu ich pobytu. Dotyczy to też sytuacji, gdy dana osoba przebywa w dużej odległości od siedziby konsulatu albo okoliczności losowych (np. opieka nad osobą niepełnosprawną). Warunkiem jest jednak uprawdopodobnienie, że osoba rzeczywiście znajduje się w sytuacji uniemożliwiającej dotarcie do konsulatu.
Ze względu na specyfikę pracy konsula i ograniczoną liczbę urzędników konsularnych takie wnioski realizowane są absolutnie wyjątkowo. Wymagają one nierzadko wielomiesięcznego planowania lub uzgodnień np. ze służbami więziennymi. Wiążą się też one dla konsula z ryzykiem osobistym (brak możliwości zapewnienia asysty odpowiednich służb). Dlatego czas oczekiwania na realizację takiego wniosku jest wydłużony i w państwach z dużą liczbą polskich obywateli może wynosić nawet rok. Z uwagi również na znaczne koszty z tym związane konsul może odmówić przeprowadzenia takiej czynności. Zasadne jest wobec tego rozważenie, czy nie będzie korzystniejsze przeprowadzenie takiej czynności w drodze pomocy prawnej organów państwa wezwanego, na wniosek właściwego sądu skierowanego do organów sądowych w kraju pobytu przesłuchiwanego[11].
Udzielanie informacji o prawie
Nie można zapominać, że do właściwego konsula można zawsze zwrócić się o informację dotyczącą uwarunkowań prawnych pomocy prawnej i wszelkich jej aspektów w danym państwie. Należy przy tym pamiętać, że pomimo szerokiej wiedzy na temat prawa państwa, w którym urzęduje, konsul nie jest specjalistą w zakresie tego prawa, więc uzyskanie od niego wiążącej i pełnej informacji w tym zakresie może nie być możliwe. W tym celu zdecydowanie lepiej zwrócić się do Ministerstwa Sprawiedliwości za pośrednictwem właściwej komórki współpracy międzynarodowej danego sądu okręgowego w Polsce.
Podsumowanie
Uprawnienia konsula w zakresie realizacji wniosków o rekwizycję są bezsprzecznie cennym narzędziem ułatwiającym, a nierzadko wręcz umożliwiającym procedowanie w sprawie zawisłej przed polskim organem. Jego wartość – szczególnie w państwach „emigracyjnie atrakcyjnych” dla polskich obywateli – wydaje się być więcej niż istotna. Wiedza na temat możliwości korzystania z tego typu pomocy oraz jej uwarunkowań w poszczególnych państwach pozwoli na sprawną realizację wniosku i zaoszczędzi czasu zmarnowanego na bezproduktywną wymianę korespondencji z urzędnikami konsularnymi.
Paweł M. Nowak
radca prawny w OIRP w Warszawie
[2] Dz. U. z 2021 r. poz. 823, ze zm.
[3] Dz. U. z 2014 r. poz. 1657, ze zm.
[4] Zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z 3 października 2008 r., III KK 121/08, OSNK 2008 nr 12, poz. 101.
[5] Dz. U. z 1982 r. Nr 13 poz. 98.
[6] Podstawa prawna takiego wystąpienia zależeć będzie od tego, czy wniosek kierowany jest do państwa członkowskiego UE czy innego i jakiej sprawy dotyczy. W odniesieniu do państw UE kompendium informacji na ten temat, także w języku polskim, znaleźć można na portalu: https://e-justice.europa.eu. Pełną bazę traktatową znaleźć można także na stronie internetowej MSZ: https://traktaty.msz.gov.pl/. Pomocne mogą być źródła publikowane przez właściwe organy danego państwa (np. w Wielkiej Brytanii takie dane publikowane są na stronach rządowych gov.uk i dostępne są także w języku polskim: https://www.gov.uk/government/publications/mla-guidelines-for-foreign-authorities-2012).
[7] Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych (Dz. U z 2022 r. poz. 197) organ uprawniony składa wniosek o odmowę wydania lub unieważnienie paszportu. Konsul może nie uwzględnić takiego wniosku, gdyż decyzja w tym przedmiocie należy do konsula.
[8] Zob. m.in. wyroki Sądów Apelacyjnych: w Szczecinie z 23 stycznia 2013 r., I ACa 183/12 i Warszawie z 20 września 2013 r., I ACa 335/13.
[9] Zob. np. rozporządzenie (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. dotyczące współpracy między sądami państw członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 174 z 27.6.2001, s. 1).
[10] Np. Wielka Brytania w 2021 r. poszła jeszcze dalej i zgłosiła sprzeciw wobec możliwości przesłuchań przed konsulem, realizowanych przez polskie organy w formie wideokonferencji, z uwagi na potrzebę zapewnienia ochrony praw przesłuchiwanych przez właściwe organy sądowe.
[11] Np. w Wielkiej Brytanii organy sądowe przystępują do realizacji takiego wniosku niezwłocznie (zgodnie z wytycznymi następuje to w terminie do 30 dni od momentu wpłynięcia kompletnego wniosku).
Prawo i praktyka
Przygody Radcy Antoniego
Odwiedź także
Nasze inicjatywy
