I. SĄD NAJWYŻSZY
A. Postanowienie SN z 7 lutego 2018 r. (V CSK 188/17)
(odmowa tymczasowego dopuszczenia do udziału w rozprawie osoby mogącej być pełnomocnikiem)
 
1. Sąd Rejonowy ustanowił na rzecz P.S.A. oraz następców prawnych tej spółki na nieruchomości stanowiącej własność wnioskodawców służebność przesyłu oraz zasądził na ich rzecz wynagrodzenie za ustanowienie służebności.
Do Sądu Okręgowego w K. w dniu 20 grudnia 2016 r. o godz. 11.10 wpłynął fax zawierający upoważnienie aplikantki radcowskiej D.W. do zastępowania radcy prawnej J.O. w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. Mimo pewnych przesunięć tekstu, będących wynikiem usterek technicznych urządzeń przesyłających fax, był on czytelny i właściwie identyfikował czynność udzielenia umocowania, osobę upoważniającą, upoważnioną, oznaczenie sprawy, termin posiedzenia. Na rozprawie w dniu 20 grudnia 2016 r., rozpoczętej o godz. 13.13, stawiła się aplikantka radcowska D.W., która wniosła o tymczasowe dopuszczenie do udziału w rozprawie w oparciu o upoważnienie przesłane faxem, zobowiązując się do przedstawienia jego oryginału. Sąd odmówił dopuszczenia jej do udziału w rozprawie, wydał postanowienie odmawiające uwzględnienia wniosków dowodowych uczestnika mających wykazać nowe okoliczności, ujawnione po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji, zamknął rozprawę i odroczył ogłoszenie orzeczenia do dnia 3 stycznia 2017 r. W dniu 23 grudnia 2016 r. do Sądu Okręgowego wpłynęło pismo procesowe uczestnika, do którego załączono oryginał upoważnienia. Na posiedzeniu w dniu 3 stycznia 2017 r. stawiła się aplikantka radcowska D.W., która wnosząc o otwarcie rozprawy wskazała na niemożność wzięcia w niej udziału. Sąd Okręgowy oddalił wniosek i ogłosił orzeczenie o oddaleniu apelacji uczestnika.
Skargę kasacyjną od postanowienia Sądu Okręgowego w całości wniósł uczestnik. Wnosząc o uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie orzeczenia i jego zmianę poprzez oddalenie wniosku o ustanowienie służebności przesyłu, skarżący powołał podstawy kasacyjne z art. 398³ § 1 pkt 1 i 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.^[1] Podstawa naruszenia przepisów postępowania wskazuje na nieważność postępowania apelacyjnego, spowodowaną pozbawieniem uczestnika możności obrony praw, na skutek niedopuszczenia do udziału w rozprawie pełnomocnika w osobie aplikanta radcowskiego, mimo uprawdopodobnienia jego upoważnienia faksem przesłanym wcześniej do sądu, i nieuwzględnienia wniosku o dopuszczenie tymczasowe do udziału w sprawie do podjęcia naglącej czynności procesowej na podstawie art. 97 § 2 k.p.c. (art. 379 pkt 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
 
2. SN uznał, że uzasadniona jest podstawa kasacyjna wskazująca na nieważność postępowania apelacyjnego. SN przypomniał, że judykatura zgodnie przyjmuje, że w postępowaniu przed sądem drugiej instancji odpowiednio ma zastosowanie art. 97 § 1 i 2 k.p.c., w myśl którego sąd może tymczasowo dopuścić do podjęcia naglącej czynności procesowej osobę niemogącą na razie przedstawić pełnomocnictwa, wyznaczając jednocześnie termin, w ciągu którego osoba działająca bez pełnomocnictwa powinna je złożyć albo przedstawić zatwierdzenie swej czynności przez stronę[2]. Przepis ten dotyczy sytuacji, gdy osoba mająca podjąć czynności procesowe nie może się wylegitymować stosownym pełnomocnictwem (pełnomocnictwem substytucyjnym, upoważnieniem) bądź z tej przyczyny, że nie zostało ono dotąd udzielone, bądź wprawdzie zostało udzielone, ale nie może być przedstawione w danej chwili. W tym drugim wypadku wymagany jest wysoki stopień prawdopodobieństwa faktu udzielenia pełnomocnictwa procesowego. Fotokopia, bądź fax w braku elementu konstytuującego w postaci podpisu nie stanowią dokumentu pełnomocnictwa, ale mogą wykazywać jego treść i odpowiednio spełniać wymóg uprawdopodobnienia istnienia czynności mocodawcy dokonanej w formie pisemnej[3]^[4].
 
3. W ocenie SN wykładnia powyższa uwzględnia cel regulacji, stanowiącej element gwarancji procesowych prawa strony do podjęcia obrony w postępowaniu sądowym. Zaniechanie zastosowania art. 97 § 2 w zw. z art. 397 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c. poprzez odmowę tymczasowego dopuszczenia do udziału w rozprawie osoby mogącej być pełnomocnikiem, mimo uprawdopodobnienia jej upoważnienia faksem przesłanym wcześniej do sądu, w sytuacji gdy bez wątpienia istniała potrzeba podjęcia przez uczestnika naglącej czynności procesowej doprowadziło do naruszenia wskazanego przepisu, skutkującego pozbawieniem możności obrony praw w postępowaniu przed sądem drugiej instancji. W opisanych okolicznościach uchybienie to miało charakter kwalifikowany, stanowiąc tym samym ustawową przyczynę nieważności postępowania apelacyjnego (art. 379 pkt 5 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
Z tych względów SN uchylił zaskarżone postanowienie, zniósł postępowanie przed Sądem Okręgowym i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 398¹⁵ § 1 i art. 108 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).
 
B. Postanowienie SN z 13 lutego 2018 r. (II PZ 32/17)
(umocowanie do występowania przed Sądem Najwyższym)
 
1. Sąd Okręgowy w G. w sprawie z powództwa B.K. przeciwko A. spółce z o.o. z siedzibą w G. o ustalenie i wynagrodzenie odrzucił postanowieniem skargę kasacyjną powódki od wyroku tego sądu. W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że w adwokat reprezentujący powódkę wniósł skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego oddalającego apelację powódki. Skarga była obarczona licznymi brakami, gdyż nie zostały do niej dołączone odpisy w liczbie wymaganej przepisami prawa, skarga nie została opłacona oraz nie załączono do niej pełnomocnictwa dla adwokata A.T. do reprezentowania powódki przed Sądem Najwyższym. Zarządzeniem przewodniczącego pełnomocnik powódki został wezwany do uzupełnienia tych braków w terminie 7 dni pod rygorem odrzucenia skargi. W zakreślonym terminie pełnomocnik powódki nadesłał dwa odpisy skargi kasacyjnej, uiścił opłatę podstawową od skargi oraz wskazał, że pełnomocnictwo udzielone mu przez powódkę obejmuje prowadzenie wszystkich spraw przeciwko pozwanemu, a tym samym upoważnia również do reprezentowania powódki przed Sądem Najwyższym.
Sąd Okręgowy stwierdził, że sporządzając i wnosząc skargę kasacyjną pełnomocnik powódki był obowiązany do dołączenia pełnomocnictwa do reprezentowania powódki w postępowaniu kasacyjnym z podpisem mocodawcy lub uwierzytelnionego odpisu pełnomocnictwa wraz z odpisami. Zdaniem Sądu Okręgowego łączne odczytywanie art. 126 i art. 89 § 1 k.p.c. wskazuje, że brak złożenia przez stronę odpisu pełnomocnictwa do reprezentowania jej przed Sądem Najwyższym stanowi brak formalny pisma procesowego, podlegający uzupełnieniu w trybie art. 130 k.p.c. w zw. z art. 398⁴ § 3 k.p.c. Nieuzupełnienie tego braku w terminie uzasadnia odrzucenie skargi kasacyjnej na podstawie art. 398⁶ § 2 k.p.c. W ocenie Sądu Okręgowego pełnomocnictwo udzielone przez powódkę adwokatowi A. T. nie może być uznane za pełnomocnictwo zawierające umocowanie do reprezentowania skarżącej przez tego adwokata przed Sądem Najwyższym, co oznacza, że strona nie uzupełniła w terminie braku skargi kasacyjnej.
Powyższe postanowienie Sądu Okręgowego zostało zaskarżone w całości zażaleniem przez powódkę. Żaląca się podniosła zarzut naruszenia art. 88 k.p.c., przez bezpodstawne przyjęcie, że pełnomocnictwo rodzajowe udzielone przez B.K. nie stanowi podstawy do reprezentowania jej w postępowaniu przed Sądem Najwyższym oraz do złożenia w jej imieniu skargi kasacyjnej. Wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia.
 
2. SN wskazał, że w judykaturze przyjmuje się, że pełnomocnictwo procesowe w rozumieniu art. 91 pkt 1 k.p.c. nie obejmuje umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej czy skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku i udziału w postępowaniach zainicjowanych tymi środkami zaskarżenia. Jak bowiem zauważono w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów SN z 5 czerwca 2008 r. w sprawie III CZP 142/07[5], wykładnia art. 91 pkt 1 k.p.c. nie może odbiegać od celu pełnomocnictwa procesowego, którym jest umocowanie do dokonywania wszelkich czynności procesowych służących rozpoznaniu sprawy (verba legis – łączących się ze sprawą).
SN stoi jednak na stanowisku, że jeżeli pełnomocnictwo zawiera upoważnienie do występowania przed „sądami” bez określenia, o jakie sądy chodzi, to takie sformułowanie użyte w pełnomocnictwie powinno być rozumiane jako umocowanie do występowania również przed Sądem Najwyższym[6].
W przedmiotowej sprawie udzielone adwokatowi pełnomocnictwo upoważniało adwokata do „prowadzenia sprawy powódki przeciwko A. sp. z o.o. w G.”. Zakres pełnomocnictwa znajdującego się w aktach sprawy wykraczał zatem poza ramy pełnomocnictwa procesowego w sprawach cywilnych z art. 91 k.p.c., a jego treść należało oceniać zgodnie z art. 92 k.p.c. dotyczącym pełnomocnictwa szerszego niż pełnomocnictwo procesowe.
 
3. SN przypomniał, że w świetle k.p.c. pełnomocnictwo może być albo procesowe – bądź to ogólne, bądź do prowadzenia poszczególnych spraw – albo do niektórych tylko czynności procesowych. W jego ocenie nie ma przeszkód, aby strona udzieliła adwokatowi pełnomocnictwa procesowego do prowadzenia spraw określonego rodzaju. Udzielenie pełnomocnictwa procesowego do reprezentowania strony w określonej sprawie (pełnomocnictwo rodzajowe), bez ograniczenia jego zakresu, oznacza umocowanie pełnomocnika także do prowadzenia spraw sądowych mocodawcy, w tym umocowanie do sporządzenia i wniesienia skargi kasacyjnej[7]. Należy zatem podzielić pogląd, że zawarte w aktach niniejszej sprawy pełnomocnictwo dla adwokata A.T. powinno być traktowane jako wyraz woli powódki umocowania pełnomocnika do występowania także w postępowaniu kasacyjnym przed Sądem Najwyższym.
W konsekwencji SN uznał za trafny zarzut naruszenia przez zaskarżone postanowienie art. 398⁶ § 2 w zw. z art. 88 k.p.c. i uchylił to postanowienie.
 
C. Postanowienie SN z 10 maja 2018 r. (III KZ 20/18)
(obowiązki obrońcy wyznaczonego z urzędu)
 
1. Sąd Rejonowy przekazał do Sądu Apelacyjnego w G. wniosek D.D. – własnoręcznie przez niego sporządzony – o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego, utrzymanym w mocy wyrokiem Sądu Okręgowego w S. Na podstawie art. 78 § 1 k.p.k.[8] skazanemu wyznaczono obrońcę z urzędu. Obrońca ten w osobie adwokata Ł.B. pismem wraz z załączoną do niego opinią prawną poinformował Sąd Apelacyjny, że nie znalazł podstaw do złożenia w przedmiotowej sprawie wniosku o wznowienie postępowania. W związku z tym, zarządzeniem wezwano skazanego w trybie art. 120 § 1 k.p.k. do usunięcia braku formalnego wniosku o wznowienie przez jego sporządzenie i podpisanie przez obrońcę z wyboru. D.D. wystąpił z wnioskiem o wyznaczenie mu innego obrońcy z urzędu wskazując, że dotychczasowy nie spotkał się z nim w areszcie śledczym, w którym jest osadzony. Wniosku tego Sąd Apelacyjny nie uwzględnił. Skazany ponownie wezwany został do usunięcia braku formalnego wniosku w zakresie przymusu adwokacko-radcowskiego. W zakreślonym terminie D.D. wniosku spełniającego wymogi formalne nie złożył, natomiast w kolejnych pismach podtrzymywał swoje żądanie wyznaczenia następnego obrońcy. Zastępca Przewodniczącego II Wydziału Karnego Sądu Apelacyjnego w G. na podstawie art. 120 § 2 k.p.k. odmówiła przyjęcia wniosku o wznowienie postępowania osobiście złożonego przez D.D. Zarządzenie powyższe zaskarżył skazany kwestionując opinię prawną dotychczasowego obrońcy z urzędu, a także podnosząc niezasadną – w jego ocenie – odmowę wyznaczenia mu kolejnego adwokata lub radcy prawnego.
 
2. W ocenie SN zażalenie skazanego nie mogło zostać uwzględnione.
SN wskazał, że brak formalny wniosku o wznowienie postępowania, jakim jest złożenie wniosku niespełniającego wymogu określonego w art. 545 § 2 k.p.k. (sporządzenie go i podpisanie przez obrońcę lub pełnomocnika) ma charakter usuwalny. W związku z tym wnioskodawcę należy wezwać do jego usunięcia w trybie art. 120 § 1 k.p.k. Uzupełnienie braku w terminie, a byłoby nim złożenie wniosku sporządzonego przez adwokata lub radcę prawnego, wywołuje skutki od dnia jego wniesienia. W przeciwnym wypadku pismo uznaje się za bezskuteczne, co w odniesieniu do wniosku o wznowienie postępowania, który został sporządzony przez samego skazanego, powoduje wydanie zarządzenia o odmowie jego przyjęcia (art. 120 § 2 k.p.k.).
Według SN ten tryb postępowania w niniejszej sprawie został przez Sąd Apelacyjny dopełniony i nie mogą tego zmienić wszystkie twierdzenia skarżącego, w których kwestionuje on stanowisko zajęte w tej sprawie przez adwokata Ł.B., domagając się jednocześnie wyznaczenia następnego obrońcy.
 
3. SN przypomniał, że obrońca wyznaczony z urzędu, jako profesjonalista, zajmując stanowisko w przedmiocie ewentualnych podstaw wznowieniowych bądź stwierdzając ich brak, ma pozycję autonomiczną i nie musi wyrażać w tym zakresie poglądów zbieżnych z reprezentowaną przez niego stroną. Nie ma również w takim wypadku znaczenia brak kontaktu osobistego obrońcy ze skazanym. Obrońca z urzędu wyznaczony w trybie art. 84 § 3 k.p.k. powoływany jest z racji zaufania do samego zawodu adwokata, a nie jak przy obronie z wyboru, zaufania mocodawcy do określonego z imienia i nazwiska członka palestry. Każdy obrońca, w tym ustanowiony z wyboru, działa samodzielnie i, chociaż bez wątpienia kontakt osobisty z osobą, którą ma bronić jest tu pożądany, to nie można uznać go za bezwzględnie obowiązujący, tym bardziej w sytuacji, gdy chodzi wyłącznie o rozważenie czy istnieją podstawy do złożenia wniosku o wznowienie postępowania. Podstawy wznowieniowe są ściśle określone, zaś obrońcę z urzędu ustanawia się w takim wypadku aby, jako podmiot kwalifikowany, dokonał analizy akt sprawy właśnie pod takim kątem, a nie po to, aby sporządził wniosek o wznowienie, gdyż taka jest wola skazanego[9]. W ten sposób zostaje w sprawie zrealizowany wymóg rzetelnego procesu, bowiem sąd nie ma obowiązku wyznaczać kolejnych obrońców z urzędu aż do uzyskania przez wnioskodawcę oczekiwanego efektu[10].
Wobec powyższego SN postanowił utrzymać w mocy zaskarżone zarządzenie.
 
II. NACZELNY SĄD ADMINISTRACYJNY
A. Wyrok NSA z 14 marca 2018 r. (I GSK 54/18)
(udział pełnomocnika w postępowaniu)
 
1. Naczelnik Urzędu Celnego w K. decyzją określił W.K. prowadzącemu działalność gospodarczą kwotę zobowiązania podatkowego w podatku akcyzowym w związku z nabyciem wewnątrzwspólnotowym olejów smarowych. Dyrektor Izby Celnej w K. utrzymał w mocy tę decyzję. Strona wniosła skargę na powyższą decyzję zarzucając jej naruszenie m.in. art. 137 § 2, 3 i 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa[11] (dalej: „O.p.”) przez pominięcie pełnomocnika przy doręczaniu pism, co – w jej ocenie – było  jednoznaczne z pominięciem strony i stanowiło podstawę do wznowienia postępowania, bowiem strona (jej pełnomocnik) nie z własnej winy nie brała udziału w części postępowania.
Uzasadniając oddalenie skargi Wojewódzki Sąd Administracyjny w G. wskazał, że postępowanie było prowadzone prawidłowo, a strona miała zapewniony w nim aktywny udział, możliwość składania wyjaśnień i dowodów oraz skorzystania z prawa wglądu do akt.  Skargę kasacyjną od wyroku Sądu I instancji złożył W.K., zaskarżając go w całości.
 
2. NSA przypomniał, że z uzasadnienia zaskarżonego wyroku oraz odpowiedzi na skargę kasacyjną wynika, że udział pełnomocnika w niniejszej sprawie został zgłoszony do protokołu i od tej daty czynności procesowe były podejmowane z udziałem ustanowionego przez stronę pełnomocnika. Okoliczność ta nie jest kwestionowana przez wnoszącego skargę kasacyjną. Podnosi on jedynie, że pełnomocnictwo udzielone w sprawie zabezpieczenia przedmiotowego zobowiązania podatkowego wywiera skutek także w postępowaniu w sprawie wymiaru tego zobowiązania. W ocenie NSA pogląd ten nie zasługuje na aprobatę. Przedmiotem postępowania podatkowego jest rozpoznanie konkretnej sprawy. Przepisy O.p. nie definiują tego, co należy rozumieć pod pojęciem sprawy podatkowej, niemniej jednak można z nich wywieść, że sprawa podatkowa obejmuje zespół okoliczności prawnych i faktycznych, w których organ podatkowy stosuje normy prawa podatkowego w celu określenia/ustalenia zobowiązania podatkowego lub innych uprawnień/obowiązków podatkowych.
 
3. W stanie prawnym właściwym dla sprawy postępowanie podatkowe mogło być wszczęte z urzędu lub na wniosek (art. 165 § 1 O.p.). Wszczęcie postępowania z urzędu następowało w formie postanowienia, a datą wszczęcia postępowania z urzędu był dzień doręczenia stronie postanowienia o wszczęciu postępowania (art. 165 § 2 i § 4 O.p.). Stroną postępowania podatkowego mógł być m.in. podatnik, który z uwagi na swój interes prawny żądał czynności organu podatkowego, do którego czynność organu się odnosiła lub którego interesu prawnego działanie organu podatkowego dotyczyło (art. 133 § 1 O.p.). Strona mogła działać przez pełnomocnika, chyba że charakter czynności wymagał jej osobistego działania (art. 136 O.p.). Pełnomocnictwo powinno było być udzielone na piśmie, w formie dokumentu elektronicznego lub zgłoszone ustnie do protokołu (art. 137 § 2 O.p.). Pełnomocnik był zobowiązany dołączyć do akt oryginał lub urzędowo poświadczony odpis pełnomocnictwa (art. 137 § 3 O.p.). Jeżeli strona ustanowiła pełnomocnika, organ był zobowiązany doręczać pisma pełnomocnikowi (art. 145 § 2 O.p.).
Według NSA z powyższego wynika, że obowiązek podejmowania w postępowaniu podatkowym czynności procesowych z udziałem pełnomocnika (w tym doręczanie pism procesowych) istnieje dopiero od momentu doręczenia organowi dokumentu pełnomocnictwa w danej sprawie. Organ podatkowy nie jest bowiem ani uprawniony, ani zobowiązany do poszukiwania pełnomocnictwa, niejako w zastępstwie za pełnomocnika[12]. Jak zauważył NSA, użycie w art. 137 § 3 O.p. sformułowania „do akt” oznacza akta konkretnego postępowania podatkowego stanowiące uporządkowany zbiór dokumentów wytworzonych przez organ oraz nadesłanych przez stronę lub inne podmioty w związku z rozpoznaniem danej sprawy podatkowej, które zakłada się z chwilą wszczęcia tego konkretnego postępowania. Wobec tego, dokument pełnomocnictwa, jako dowód umocowania konkretnej osoby do działania w imieniu strony postępowania, powinien być złożony do akt rozpatrywanej sprawy (za pośrednictwem pełnomocnika lub samej strony). Złożenie dokumentu pełnomocnictwa do akt jednej z kilku spraw prowadzonych przez ten sam organ podatkowy, nawet gdy będzie to pełnomocnictwo ogólne, nie zwalnia jednak pełnomocnika z obowiązku załączenia oryginału lub poświadczonej urzędowo kopii takiego dokumentu do akt kolejnej sprawy. W związku z tym należy stwierdzić, że obowiązkiem pełnomocnika było złożenie do akt niniejszej sprawy dokumentu potwierdzającego jego umocowanie do działania w imieniu strony.
 
4. NSA uznał, że sam fakt udzielenia przez stronę pełnomocnictwa nie wystarcza do uznania, że jest ona reprezentowana w konkretnym postępowaniu przez pełnomocnika. Okoliczność ta musi być ujawniona wobec organu przez złożenie udzielonego pełnomocnictwa czy też stosownego oświadczenia strony na piśmie do akt danej sprawy bądź ustnie do protokołu. Dopiero od tego momentu aktualizują się związane z tym faktem procesowe obowiązki i uprawnienia organu, strony oraz jej pełnomocnika. Ponieważ ujawnienie pełnomocnictwa jest przejawem woli wystąpienia w procesie w charakterze pełnomocnika strony postępowania, stąd też organ nie może doszukiwać się pełnomocnictwa w aktach wszystkich wiadomych mu spraw, toczących się przed tym organem, innymi organami administracyjnymi czy też sądami. W stanie sprawy oznacza to brak możliwości przyjęcia, że pełnomocnictwo udzielone w postępowaniu zabezpieczającym było skuteczne również w postępowaniu wymiarowym.
Biorąc powyższe pod uwagę, NSA oddalił skargę kasacyjną.
 
B. Postanowienie NSA z 16 marca 2018 r. (II GZ 895/17)
(odmowa wpisu na listę radców prawnych)
 
1. Minister Sprawiedliwości uchylił w całości uchwałę Prezydium Krajowej Rady Radców Prawnych (dalej: „KRRP”) o odmowie wpisu na listę radców prawnych i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia. Prezydium KRRP wniosło do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. (dalej: „WSA”) sprzeciw od tej decyzji. WSA odrzucił postanowieniem sprzeciw Prezydium KRRP od decyzji Ministra Sprawiedliwości. W zażaleniu Prezydium KRRP zaskarżyło to postanowienie w całości, wnosząc o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
 
2. NSA podkreślił, że kontrola zaskarżonego postanowienia Sądu I instancji nie może pomijać konsekwencji wynikających z art. 17 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Konsekwencje wyrażonej w nim zasady, w odniesieniu do samorządu zawodów prawniczych wyrażają się w tym, że –  jak wynika to z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego – samorządom zawodowym, o których mowa w przywołanym przepisie, ustrojodawca powierzył realizowanie dwojakiego rodzaju równorzędnych funkcji. Pierwszą z nich, jest reprezentowanie osób wykonujących określony zawód, drugą zaś, sprawowanie przez nie pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony[13]. Odnośnie do wiążącego się z drugą spośród tych funkcji zagadnienia modelu przygotowania i wykonywania zawodu prawnika, TK wielokrotnie podkreślał, wobec braku przesądzenia tej kwestii w samej Konstytucji, istnienie możliwości i dopuszczalności przyjmowania przez ustawodawcę różnych rozwiązań modelowych[14]. W praktycznym wymiarze odnoszącym się do ram sprawowania przez samorządy zawodowe pieczy nad należytym wykonywaniem zawodów zaufania publicznego może wyrażać się to w zróżnicowaniu, zarówno zasad jej sprawowania, jak i w zróżnicowaniu kompetencji do przyznawania i pozbawiania prawa wykonywania zawodu.
 
3. NSA przypomniał, że z ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych[15] (dalej: „u.r.pr.”) wynika, że podstawowe funkcje w tym zakresie zostały powierzone właściwym samorządom zawodowym, przy pozostawieniu Ministrowi Sprawiedliwości określonych ustawą środków nadzoru. Wpis na listę radców prawnych następuje na wniosek zainteresowanego na podstawie uchwały rady okręgowej izby radców prawnych (dalej: „oirp”), co znajduje swoje potwierdzenie w art. 23 w zw. z art. 31 u.r.pr. Skoro zgodnie z art. 31 ust. 1 i 2 u.r.pr. od uchwały rady oirp w sprawie wpisu na listę radców prawnych, która powinna być podjęta w terminie 30 dni od dnia złożenia wniosku, służy zainteresowanemu odwołanie do Prezydium KRRP w terminie 14 dni od daty doręczenia uchwały, to w relacji do konstytucyjnej zasady, że każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji (art. 78 ustawy zasadniczej) oraz konsekwencji wynikających z art. 15 i art. 127 § 1 k.p.a.[16], za uzasadnione uznać należy twierdzenie, że tok instancji w postępowaniu w sprawie wpisu na listę radców prawnych realizowany jest w sposób określony w przywołanym przepisie u.r.pr. A zatem uchwała Prezydium KRRP podejmowana w rozpatrzeniu odwołania od uchwały organu korporacyjnego I instancji tok tej instancji kończy, stanowiąc ostateczne rozstrzygnięcie podjęte w sprawie wpisu na listę radców prawnych. W kontekście art. 17 ust. 1 Konstytucji należy ocenić to nie inaczej, jak tylko jako rozwiązanie służące – w ramach przyjętego modelu – efektywnemu i samodzielnemu sprawowaniu przez samorząd radców prawnych pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.
Zdaniem NSA jakkolwiek z art. 31 ust. 2a u.r.pr. wynika, że od uchwały Prezydium KRRP odmawiającej wpisu na listę radców prawnych służy zainteresowanemu odwołanie do Ministra Sprawiedliwości, zgodnie z k.p.a., to wydanej w rezultacie rozpatrzenia tego odwołania decyzji nie sposób traktować, jako kolejnej decyzji wydanej w toku instancji w sprawie wpisu na listę radców prawnych. Wyczerpanie toku instancji w sprawie wpisu na listę radców prawnych oraz (ostateczne) załatwienie wskazanej sprawy indywidualnej następuje bowiem wraz z podjęciem uchwały przez organ korporacyjny II instancji w trybie określonym w art. 31 ust. 1 i 2 u.r.pr.
 
4. W ocenie NSA powyższe prowadzi do wniosku, że rozpoznając odwołania, o których mowa w art. 31 ust. 2a u.r.pr., Minister Sprawiedliwości nie może zastosować art. 138 § 1 pkt 2 k.p.a. i orzec co do istoty sprawy[17]. Decyzja Ministra Sprawiedliwości, o której mowa w art. 31 ust. 2a u.r.pr., jest podejmowana nie w toku instancji w sprawie o wpis na listę radców prawnych, lecz w ramach przysługujących temu organowi uprawnień nadzorczych o cechach środka oddziaływania merytorycznego, co w sytuacji, gdy polegają one m.in. na uchylaniu rozstrzygnięć jednostek nadzorowanych oznacza, że rozpatrując odwołanie od uchwały Prezydium KRRP odmawiającej wpisu na listę radców prawnych i nie niwecząc zasady (idei) samorządności, Minister Sprawiedliwości jako organ nadzoru może działać jedynie kasacyjnie. Tym samym za uzasadnione należy uznać stanowisko, że zwrot „odwołanie (...) zgodnie z Kodeksem postępowania administracyjnego”, którym ustawodawca operuje na gruncie art. 31 ust. 2a u.r.pr. odnosi się jedynie do formalnych wymogów tego odwołania (art. 128 i art. 62 w zw. z art. 140 k.p.a.), nie zaś do wszystkich aspektów postępowania odwoławczego wywołanego wniesieniem tego odwołania w trybie określonym przywołaną ustawą, a więc również nie do określonego art. 138 k.p.a. zakresu rozstrzygnięć organu odwoławczego[18]. Kompetencje Ministra Sprawiedliwości – jako organu nadzoru, a nie organu działającego w toku instancji – są bowiem w tym względzie ograniczone do uprawnień kasacyjnych.
 
5. NSA wskazał, że kompetencja sądu administracyjnego do rozpoznania sprzeciwu (art. 64d w zw. z art. 64e p.p.s.a.[19]) albo kompetencja do jego odrzucenia jako wniesionego po terminie (art. 58 § 1 pkt 2 p.p.s.a. w zw. z art. 64b § 1 i art. 64c § 1 p.p.s.a.) może się więc zaktualizować zasadniczo w sytuacji, gdy sprzeciw ten został wniesiony od decyzji kasacyjnej wydanej w toku instancji w administracji. Tymczasem okoliczności stanu prawnego (i faktycznego) rozpoznawanej sprawy nie uzasadniały twierdzenia o zaistnieniu sytuacji aktualizującej wskazane kompetencje sądu administracyjnego. Kwestionowana przez Prezydium KRRP decyzja Ministra Sprawiedliwości nie była decyzją kasacyjną organu odwoławczego wieńczącą tok instancji w administracji w (indywidualnej) sprawie wpisu na listę radców prawnych, lecz aktem nadzoru o cechach środka oddziaływania merytorycznego, którego przesłanką wydania – siłą rzeczy – nie było i nie mogło być „naruszenie przepisów postępowania, ani konieczny do wyjaśnienia zakres sprawy mający istotny wpływ na jej rozstrzygnięcie”, lecz przesłanka legalności uchwały organu samorządu radcowskiego o odmowie wpisu na listę radców prawnych. Sąd I instancji nie miał więc żadnych podstaw, aby skargę Prezydium KRRP na wymienioną decyzję Ministra Sprawiedliwości kwalifikować jako sprzeciw, którego odrzucenie miało uzasadniać wniesienie go po terminie.
W związku z powyższym NSA postanowił uchylić zaskarżone postanowienie.
 
III. TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ
A. Wyrok TSUE z 31 maja 2018 r. (C-335/17, Neli Valcheva przeciwko Georgiosowi Babanarakisowi)
(prawo do osobistej styczności z dzieckiem)
 
1. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczył wykładni rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000[20] (dalej: „rozporządzenie 2201/2003”). Wniosek ten przedstawiono w ramach sporu między Neli Valchevą, zamieszkałą w Bułgarii, a jej byłym zięciem, Georgiosem Babanarakisem, zamieszkałym w Grecji, dotyczącego prawa N. Valchevej do osobistej styczności z dzieckiem będącym jej wnukiem.
 
2. Neli Valcheva jest babcią Christosa Babanarakisa, urodzonego z małżeństwa Mariany Kolevej, córki N. Valchevej, z Georgiosem Babanarakisem. Małżeństwo to zostało rozwiązane przez grecki sąd, który powierzył ojcu wykonywanie pieczy nad dzieckiem. Sąd ten określił sposób wykonywania prawa do osobistej styczności między matką a dzieckiem poprzez Internet i telefonicznie, a także osobiste spotkania w Grecji przez kilka godzin jeden raz w miesiącu. Po stwierdzeniu, że nie ma możliwości utrzymywania należytych kontaktów ze swoim wnukiem, i bezskutecznym zwróceniu się do organów greckich, N. Valcheva wniosła do bułgarskiego sądu o określenie warunków wykonywania prawa do osobistej styczności z małoletnim wnukiem. Sąd pierwszej instancji stwierdził, że nie ma jurysdykcji, aby rozpatrzyć pozew N. Valchevej. Sąd apelacyjny utrzymał w mocy orzeczenie wydane w pierwszej instancji, opierając się na rozporządzeniu 2201/2003. Neli Valcheva wniosła skargę kasacyjną do najwyższego sądu kasacyjnego w Bułgarii, który postanowił zawiesić postępowanie i skierować do TSUE pytanie prejudycjalne dotyczące wykładni przepisów art. 1 ust. 2 lit. ? oraz art. 2 pkt 10 rozporządzenia 2201/2003.
 
3. Motyw 12 rozporządzenia 2201/2003 stanowi:
„(12) Podstawy jurysdykcji w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej ustanowione w niniejszym rozporządzeniu ukształtowane są zgodnie z zasadą dobra dziecka, w szczególności według kryterium bliskości […]”.
Art. 1 lit. b rozporządzenia 2201/2003 stanowi:
„1. Niniejsze rozporządzenie ma zastosowanie, bez względu na rodzaj sądu, w sprawach cywilnych dotyczących: […] b) przyznawania, wykonywania, przekazywania pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej.
2. Sprawy, o których mowa w ust. 1 lit. b), dotyczą w szczególności: a) pieczy nad dzieckiem i prawa do osobistej styczności z dzieckiem; […]”.
Art. 2 rozporządzenia 2201/2003 stanowi:
„Na użytek niniejszego rozporządzenia:
[…] 9)  »piecza nad dzieckiem« obejmuje prawa i obowiązki związane z opieką nad osobą dziecka, w szczególności prawo do określania miejsca pobytu dziecka;
10)  »prawo do osobistej styczności z dzieckiem« obejmuje w szczególności prawo do zabrania dziecka na czas ograniczony do innego miejsca niż miejsce zwykłego pobytu”.
Art. 8 rozporządzenia 2201/2003 stanowi:
„W sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym w chwili wniesienia pozwu lub wniosku dziecko ma zwykły pobyt”.
 
4. Poprzez pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dążył do zbadania, czy prawo babć i dziadków do osobistej styczności z dzieckiem jest objęte zakresem stosowania rozporządzenia 2201/2003. TSUE stwierdził, iż w rozporządzeniu 2201/2003 nie uściślono, czy zdefiniowane w jego art. 2 pkt 10 pojęcie „prawa do osobistej styczności z dzieckiem” obejmuje prawo babć i dziadków do osobistej styczności z dzieckiem, a zatem należy je interpretować w sposób autonomiczny, uwzględniając jego brzmienie, systematykę i cele tego rozporządzenia. W ocenie TSUE prawo do osobistej styczności z dzieckiem zdefiniowano szeroko, jako obejmujące w szczególności prawo do zabrania dziecka na ograniczony okres do innego miejsca niż miejsce zwykłego pobytu, zaś w definicji tej nie określono żadnego ograniczenia w odniesieniu do osób mogących skorzystać ze wspomnianego prawa do osobistej styczności z dzieckiem. Aby określić, czy babcie i dziadkowie zaliczają się do osób, których dotyczy wspomniana definicja, należy uwzględnić zakres stosowania rozporządzenia 2201/2003, określony w art. 1 ust. 1 lit. b, na mocy którego rozporządzenie ma zastosowanie do przyznawania, wykonywania, przekazywania pełnego lub częściowego pozbawienia odpowiedzialności rodzicielskiej.
Co więcej, w art. 1 ust. 2 lit. a rozporządzenia 2201/2003 uściślono, że dziedziny objęte odpowiedzialnością rodzicielską dotyczą w szczególności prawa do sprawowania pieczy nad dzieckiem i prawa do osobistej styczności z dzieckiem, natomiast w art. 2 pkt 7 rozporządzenia 2201/2003 odpowiedzialność rodzicielską zdefiniowano jako ogół praw i obowiązków, które zostały przyznane osobie fizycznej lub prawnej orzeczeniem, z mocy prawa lub poprzez prawnie wiążące porozumienie, dotyczących osoby lub majątku dziecka, a pojęcie to obejmuje w szczególności pieczę na dzieckiem oraz prawo do osobistej styczności z dzieckiem.
W świetle przywołanych przepisów TSUE wskazał, że w rozporządzeniu 2201/2003 nie wyłączono wyraźnie możliwości objęcia zakresem stosowania tego rozporządzenia prawa babć i dziadków do osobistej styczności z ich wnukami.
 
5. TSUE rozważając cele, jakie realizuje rozporządzenie 2201/2003, przywołał także dokument roboczy Komisji z 27 marca 2001 r. dotyczący wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej[21]. W dokumencie tym wspomniano w szczególności babcie i dziadków, odnosząc się do projektu konwencji Rady Europy dotyczącej osobistych stosunków z dziećmi, w której uznano prawo dzieci do utrzymywania osobistych stosunków nie tylko z rodzicami, lecz także z innymi osobami mającymi powiązania rodzinne, takimi jak babcie i dziadkowie. Ostatecznie prawodawca Unii wybrał opcję, zgodnie z którą żaden przepis nie powinien ograniczać liczby osób mogących sprawować odpowiedzialność rodzicielską lub korzystać z prawa do osobistej styczności z dzieckiem.
 
6. W konsekwencji TSUE orzekł, iż pojęcie „prawa do osobistej styczności z dzieckiem”, o którym mowa w art. 1 ust. 2 lit. a oraz w art. 2 pkt 7 i 10 rozporządzenia 2201/2003, należy interpretować w ten sposób, że obejmuje ono prawo babć i dziadków do osobistej styczności z ich wnukami.
 
 
 
Wybór i opracowanie:
dr Tomasz Jaroszyński
 
 

---