Ograniczenia pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego
opublikowano: 2023-06-19 przez: Więckowska Milena
Tomasz Czech
Wstęp
Lichwę można ogólnie określić jako nadmierne, nieuzasadnione obciążenie dłużników-pożyczkobiorców kosztami finansowania na rzecz wierzycieli-pożyczkodawców. Na przestrzeni wieków podejmowano liczne próby ochrony prawnej dłużników przed takim obciążeniem[1]. Pierwotnie dotyczyły one przede wszystkim ograniczenia maksymalnej wysokości odsetek, czyli wynagrodzenia wierzycieli za udostępnienie kapitału obliczanego za pomocą stopy procentowej.
Wstęp
Lichwę można ogólnie określić jako nadmierne, nieuzasadnione obciążenie dłużników-pożyczkobiorców kosztami finansowania na rzecz wierzycieli-pożyczkodawców. Na przestrzeni wieków podejmowano liczne próby ochrony prawnej dłużników przed takim obciążeniem[1]. Pierwotnie dotyczyły one przede wszystkim ograniczenia maksymalnej wysokości odsetek, czyli wynagrodzenia wierzycieli za udostępnienie kapitału obliczanego za pomocą stopy procentowej.
[1] Por. np. W. Wołodkiewicz, Uwagi na temat lichwy [w:] A. Pikulska-Robaszkiewicz (red.), Profesorowi Janowi Kodrębskiemu in memoriam, Łódź 2000.
Odsetki takie nie wyczerpują jednak całej problematyki nadmiernego obciążenia finansowego w relacji umownej. Wierzyciele, korzystając ze swobody kontraktowania (zob. art. 3531 k.c.[2]), mogą obarczać dłużników rozmaitymi dalszymi należnościami związanymi z udzielonym finansowaniem (opłaty, prowizje, koszty, wynagrodzenie za usługi dodatkowe itd.). Często tworzą one – obok odsetek – istotny ciężar gospodarczy po stronie dłużników, wystawiając ich na niebezpieczeństwo praktyk lichwiarskich wierzycieli. Z tego względu celowe jest budowanie systemu normatywnego, który chroni dłużników przed wszelkiego rodzaju nadmiernymi kosztami finansowania: odsetkami oraz kosztami pozaodsetkowymi.
Ewolucja ochrony prawnej przed lichwą w Polsce
W czasach współczesnych przez wiele lat w polskim prawie prywatnym nie obowiązywały szczególne regulacje chroniące dłużników przed lichwą[3]. W pewnym stopniu ochronę zapewniały im jedynie przepisy ogólne kodeksu cywilnego, zwłaszcza odsyłające do zasad współżycia społecznego (zob. np. art. 58 § 2 k.c.)[4], ewentualnie dobrych obyczajów (zob. art. 3851 § 1 k.c.).
Dopiero w 2005 r. – pod wpływem alarmujących sygnałów dochodzących z rynku pożyczkowego – uchwalono ustawę poświęconą przeciwdziałaniu praktykom lichwiarskim wierzycieli względem dłużników[5]. Wprowadzono odsetki maksymalne ustalone na poziomie czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (art. 359 § 21-23 k.c.). Ponadto – w odniesieniu do kredytu konsumenckiego – przewidziano limit kosztów pozaodsetkowych (art. 7a u.k.k. z 2001 r.[6]). Zgodnie z powołanym przepisem łączna kwota wszystkich opłat, prowizji oraz innych kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki, z wyłączeniem udokumentowanych lub wynikających z innych przepisów prawa kosztów, związanych z ustanowieniem, zmianą lub wygaśnięciem zabezpieczeń i ubezpieczeń (w tym kosztów ubezpieczenia spłaty kredytu), nie mogła przekroczyć 5% kwoty udzielonego kredytu konsumenckiego[7].
Przepisy, które wprowadzono w 2005 r., zostały zredagowane wadliwe. Miały ograniczony – zbyt wąsko ujęty – zakres przedmiotowy i w praktyce wywoływały liczne wątpliwości (zwłaszcza odnośnie do odsetek za opóźnienie[8]). Z łatwością mogły być omijane przez wierzycieli, co negatywnie wpływało na ich efektywność w procesie stosowania prawa[9]. Obserwacja praktyki wskazywała, że nie wyeliminowały ani nie ograniczyły istotnie lichwy na polskim rynku pożyczkowym.
Limit kosztów pozaodsetkowych został uchylony 18 grudnia 2011 r. w związku z wejściem w życie nowej ustawy o kredycie konsumenckim[10]. Odpowiednik art. 7a u.k.k. z 2001 r. nie został zamieszczony w tej ustawie. Wydaje się, że uchyleniu powołanego przepisu nie przyświecała żadna głębsza myśl legislacyjna. Można przypuszczać, że nastąpiło to bezrefleksyjnie przy okazji implementacji dyrektywy 2008/48[11]. W rezultacie – w odniesieniu do kosztów pozaodsetkowych – na kilka lat powiększyła się luka w normatywnej ochronie dłużników przed praktykami lichwiarskimi.
Kolejna zmiana nastąpiła w 2015 roku. Zmodyfikowano wtedy formułę odsetek maksymalnych[12]. Ustalono, że stawka oprocentowania nie może przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych, czyli sumy dwukrotności stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 7 punktów procentowych (art. 359 § 21-23 k.c.). Według podobnej formuły w przepisach wyznaczono również pułap naliczanych odsetek za opóźnienie (art. 481 § 21-24 k.c.). Wynosi on sumę dwukrotności stopy referencyjnej NBP i 11 punktów procentowych.
W 2015 r. ponownie wprowadzono regulacje ograniczające koszty pozaodsetkowe po stronie kredytobiorców[13]. W przepisach przewidziano limity takich kosztów (art. 36a-36d u.k.k.)[14] oraz równolegle pułap opłat windykacyjnych (art. 33a u.k.k.). Co istotne, w dalszym ciągu ograniczono je do kredytu konsumenckiego, pozostawiając poza ochroną normatywną liczne grupy stosunków prawnych (np. w obrocie obustronnie nieprofesjonalnym między osobami fizycznymi albo pożyczki przekraczające kwotę 255 550 zł). Limity kosztów pozaodsetkowych bez wątpienia ustalono na wysokim poziomie. Nie chroniły dostatecznie kredytobiorców przed nadmiernym obciążeniem finansowym w umowie kredytu konsumenckiego (zwłaszcza w transakcjach krótkoterminowych). W związku z tym polskie orzecznictwo – kształtujące się jednak w sposób niejednolity – poszukiwało dalszej ochrony prawnej konsumentów przed praktykami lichwiarskimi kredytodawców na podstawie przepisów odsyłających do zasad współżycia społecznego (zob. art. 58 § 2 k.c.) oraz przepisów o klauzulach abuzywnych (zob. art. 3851 i n. k.c.).
W 2020 r. nieoczekiwanie – w pakiecie ustaw tworzących tzw. tarczę antykryzysową w związku z wybuchem pandemii COVID-19[15] – uchwalono zmiany w odniesieniu do limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego (art. 8d-8f u.s.r.)[16]. Tymczasowo obniżono wysokość tych limitów, a także wprowadzono szczególne zasady dotyczące udzielania kredytów konsumenckich przez podmioty powiązane[17]. Przepisy te – bez dostatecznego uzasadnienia merytorycznego – miały charakter epizodyczny. Obowiązywały w okresie od 31 marca 2020 r. do 30 czerwca 2021 r. Następnie na kilkanaście miesięcy powróciły dotychczasowe reguły wyznaczone w art. 36a i n. u.k.k.
Nowe przepisy w celu przeciwdziałania lichwie
Kolejne zmiany prawne dotyczące limitów kosztów pozaodsetkowych wprowadzono w 2022 r.[18] Rozszerzyły one oraz – w pewnym stopniu – zmieniły kształt ochrony normatywnej przed praktykami lichwiarskimi w polskim prawie cywilnym[19]. Zmiany te zaczęły obowiązywać od 18 grudnia 2022 r. Obejmują umowy zawarte po tej dacie (art. 10 ust. 1 ustawy z 6.10.2022 r.).
W uzasadnieniu projektu nowelizacji wskazywano, że dotychczasowe regulacje, które zamieszczono w art. 36a i n. u.k.k., nie chroniły dostatecznie dłużników przed lichwą ze względu na swoje ograniczenia (przedmiotowe i podmiotowe)[20]. Nie obejmowały one obrotu powszechnego, gdzie również występuje niebezpieczeństwo praktyk lichwiarskich, zwłaszcza przez obchodzenie przepisów o odsetkach maksymalnych w transakcjach nieprofesjonalnych między osobami fizycznymi.
Zmiany wprowadzone w ustawie z 6.10.2022 r. zmierzały w dwóch kierunkach. Po pierwsze, zmodyfikowano kształt limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego. W tej mierze częściowo nawiązano do rozwiązań, które obowiązywały we wcześniejszych przepisach epizodycznych (zob. art. 8d-8f u.s.r.). Po drugie, wprowadzono odrębne przepisy dotyczące limitów kosztów pozaodsetkowych w odniesieniu do umowy pożyczki oraz umów zbliżonych (art. 7201 i n. k.c.). Obejmują one umowy o charakterze kredytowym – niepodlegające przepisom u.k.k. – zawierane w obrocie konsumenckim oraz obrocie powszechnym między osobami fizycznymi, które nie prowadzą działalności gospodarczej lub zawodowej.
W rezultacie w polskim prawie prywatnym występują obecnie dwie grupy regulacji poświęconych limitom kosztów pozaodsetkowych w transakcjach kredytowych (art. 36a-36d u.k.k. oraz 7201 i n. k.c.)[21]. Regulacje te – bez dostatecznego uzasadnienia merytorycznego – dość znacznie różnią się między sobą. W dalszej części artykułu zostaną omówione przepisy dotyczące limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego.
Pozaodsetkowe koszty kredytu konsumenckiego
Pojęcie pozaodsetkowych kosztów kredytu zdefiniowano w art. 5 pkt 6a u.k.k. Oznacza ono wszystkie koszty, które konsument ponosi w związku z umową o kredyt konsumencki, z wyłączeniem odsetek[22].
Konstrukcja tej definicji wskazuje, że ustawodawca dąży do tego, aby pojęcie pozaodsetkowych kosztów kredytu obejmowało maksymalnie szeroki krąg desygnatów (sformułowanie: „wszystkie koszty”). Nie jest przy tym istotna nazwa, konstrukcja lub sposób wyliczania danego kosztu (prowizja, opłata, składka itp.). Znaczenie ma tylko okoliczność, że tworzy on obciążenie finansowe po stronie konsumenta oraz pozostaje w funkcjonalnym związku z udzielanym kredytem.
Należy podkreślić, że w art. 5 pkt 6a u.k.k. przyjmuje się perspektywę kredytobiorcy. Przepis ten odwołuje się do kosztów ponoszonych przez konsumenta, a nie przychodów osiąganych przez kredytodawcę na podstawie transakcji finansowej. W związku z tym pojęcie pozaodsetkowych kosztów kredytu obejmuje należności uzyskiwane od konsumenta nie tylko przez kredytodawcę, lecz także przez osoby trzecie i – co do zasady – przez organy władzy publicznej (argument lege non distinguente).
Zakres przedmiotowy limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego
Limity kosztów pozaodsetkowych, które unormowano w art. 36a i n. u.k.k., obowiązują jedynie w odniesieniu do umów o kredyt konsumencki (zob. art. 3 ust. 1 u.k.k.[23]). Obejmują one – w relacjach między kredytodawcą a konsumentem – m.in. umowę kredytu bankowego (zob. art. 69 ust. 1 p.b.[24]) oraz umowę pożyczki (zob. art. 720 § 1 k.c.), lecz z ograniczeniem kwotowym do 255 550 zł[25] oraz dalszymi wyłączeniami określonymi w art. 4 ust. 1 u.k.k. (np. gdy kredyt jest wynikiem ugody sądowej) i art. 4 ust. 2 u.k.k. (np. odnośnie do przekroczenia środków na rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym).
Limity, o których mowa, nie mają zastosowania do umów o kredyt hipoteczny[26]. Jeżeli spełniono przesłanki określone w art. 3 ust. 1 u.k.h.[27] (np. zabezpieczono wierzytelność kredytodawcy za pomocą hipoteki ustanowionej na nieruchomości mieszkalnej), umowa nie obejmuje kredytu konsumenckiego i nie podlega art. 36a i n. u.k.k. (lex specialis derogat legi generali). W Polsce kredytu hipotecznego udzielają wyłącznie banki oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (zob. art. 5 w zw. z art. 4 pkt 8 u.k.h.), więc – w myśl art. 78b p.b. – nie stosuje się wtedy także reguł określonych w art. 7202 i n. k.c. Innymi słowy, w odniesieniu do kredytu hipotecznego w Polsce obecnie nie obowiązują żadne limity ustawowe dotyczące kosztów pozaodsetkowych.
Aktualne limity kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego
W obecnie obowiązujących przepisach – po wejściu w życie ustawy z 6.10.2022 r. – wyróżniono dwa przypadki: 1) kredyty konsumenckie o okresie spłaty krótszym niż 30 dni oraz 2) kredyty konsumenckie, których okres spłaty wynosi co najmniej 30 dni. W obu przypadkach odrębnie unormowano limity kosztów pozaodsetkowych. Nawiązano do rozwiązania, które obowiązywało wcześniej w przepisach epizodycznych w okresie między 31 marca 2020 r. a 30 czerwca 2021 r. (zob. art. 8d u.s.r.).
W przypadku kredytów krótkoterminowych, czyli kredytów konsumenckich o okresie spłaty krótszym niż 30 dni (tzw. chwilówki), ustanowiono limit kosztów pozaodsetkowych na poziomie 5% całkowitej kwoty kredytu (art. 36a ust. 1a u.k.k.)[28]. Parametr ten ma charakter stały, liniowy. Nie przewidziano natomiast innych współczynników (np. związanych z długością okresu kredytowania).
Odmiennie skonstruowano zasady obliczania limitu kosztów pozaodsetkowych, gdy okres spłaty kredytu konsumenckiego wynosi co najmniej 30 dni (art. 36a ust. 1 u.k.k.). Uwzględnia się wtedy zarówno parametr stały, jak i parametr zmienny, który jest zależny od długości okresu kredytowania. Limit oblicza się według wzoru: (K x 10%) + (K x n/R x 10%). W podanym wzorze K oznacza całkowitą kwotę kredytu (zdefiniowaną w art. 5 pkt 7 u.k.k., nieobejmującą kredytowanych kosztów), n – okres spłaty wyrażony w dniach, zaś R – liczbę dni w roku. W ustawie z 6.10.2022 r. obniżono wysokość obu powyższych parametrów: stałego (z 25% do 10%) oraz zmiennego (z 30% do 10%).
Dodatkowo obowiązuje ogólny pułap kosztów pozaodsetkowych. Koszty te nie mogą przekroczyć 45% całkowitej kwoty kredytu (art. 36a ust. 2 u.k.k.). W rezultacie wyznaczony pułap zostanie osiągnięty, gdy okres kredytowania wyniesie co najmniej 3,5 roku. Wcześniej próg był ustalony na poziomie 100% całkowitej kwoty kredytu.
Kredytodawca nie może pobierać od konsumenta kosztów pozaodsetkowych, które przekraczają wyznaczone limity. Byłyby to świadczenia nienależne (art. 36a ust. 3 u.k.k. w zw. z art. 410 k.c.).
Prolongata spłaty kredytu
Ustawodawca przewiduje szczególną regulację dotyczącą kosztów związanych z prolongatą spłaty kredytu konsumenckiego (art. 36b u.k.k.). Celem tej regulacji jest zapobieżenie omijania limitu kosztów pozaodsetkowych w wyniku udzielenia kredytów na krótkie okresy i pobierania wysokich opłat za ich przedłużanie (tzw. rolowanie).
Artykuł 36b u.k.k. znajduje zastosowanie w sytuacji, w której konsumentowi udzielono kredytu, a następnie – w okresie 120 dni od daty wypłaty tego kredytu – strony uzgodniły wydłużenie terminu spłaty kredytu (verba legis: „odroczenie spłaty zadłużenia”). Przedłużenie może dotyczyć należności wymagalnej i niewymagalnej (argument lege non distinguente). Co więcej, nie ma znaczenia okres, na jaki dokonano przedłużenia. Okres ten może przekraczać termin 120 dni od daty wypłaty kredytu.
W takiej sytuacji przyjmuje się, że – na potrzeby ustalenia limitu kosztów pozaodsetkowych – całkowitą kwotę kredytu stanowi suma udzielonego i wypłaconego kredytu, której dotyczy wydłużenie terminu płatności. Ponadto do pozaodsetkowych kosztów kredytu dolicza się wszystkie koszty, które – na podstawie umowy lub aneksu albo przepisu prawa – kredytobiorca jest zobowiązany ponieść w związku ze wspomnianym wydłużeniem (na rzecz kredytodawcy lub podmiotu trzeciego). Chodzi o koszty – inne niż odsetki – naliczone w okresie 120 dni od daty wypłaty kredytu, choćby były płatne w terminie późniejszym.
Kredyty konsumenckie udzielane sukcesywnie
W prawie polskim dostrzeżono potrzebę ochrony konsumenta przed omijaniem limitów kosztów pozaodsetkowych przez kredytodawcę w drodze sztucznego rozdzielania kredytów. Wprowadzono szczególne zasady dotyczące udzielania konsumentowi wielu kredytów przez jednego kredytodawcę (art. 36c u.k.k.). Zasady te dotyczą przypadku, w którym kredytodawca udzielił konsumentowi kredytu, a następnie – w okresie 120 dni od daty wypłaty tego kredytu – gdy pierwotny kredyt nie został jeszcze całkowicie spłacony, udziela mu kolejnego kredytu. Nie jest przy tym istotny charakter ani przeznaczenie tych kredytów (argument lege non distinguente). Kolejny kredyt nie musi być kredytem refinansowym (zob. art. 4 ust. 2 pkt 5 u.k.k.).
Obliczając limity kosztów pozaodsetkowych, w takim przypadku – w myśl art. 36c u.k.k. – uznaje się, że całkowitą kwotę kredytu stanowi suma pierwszego kredytu, a pozaodsetkowe koszty obejmują wszystkie koszty tego rodzaju naliczane na podstawie umów kredytu konsumenckiego zawartych przez kredytodawcę z danym konsumentem w okresie 120 dni. Innymi słowy, ograniczeniu ulega podstawa obliczenia limitów, ale sumuje się wszystkie koszty pozaodsetkowe ponoszone przez konsumenta w związku z umowami zawartymi w tym okresie.
W ustawie z 6.10.2022 r. rozszerzono zakres omawianego przepisu. Przepis ten zaczął obejmować także kredyty konsumenckie udzielane przez podmioty powiązane z pierwotnym kredytodawcą.
W art. 5 pkt 3a u.k.k. zdefiniowano pojęcie „podmiotu powiązanego”. Odesłano do definicji zamieszczonej w przepisach rozporządzenia 1126/2008[29], czyli punktu 9 Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 24. W definicji tej skoncentrowano się na sprawowaniu kontroli[30] lub wywieraniu znaczącego wpływu[31] na inną jednostkę. Powiązanie może wynikać także z relacji osobistych – podmiotami powiązanymi są m.in. bliscy członkowie rodziny[32]. W definicji zastosowano kryteria nieostre, w związku z czym stosowanie art. 36c u.k.k. cechować się będzie dużym stopniem niepewności prawnej.
Zmiana ta – wzorowana na wcześniej obowiązującym art. 8e u.s.r. – zmierza do wyeliminowania możliwości obchodzenia dyspozycji art. 36c u.k.k. przez transakcje kredytowe w grupie podmiotów powiązanych. W wyniku udzielania konsumentowi kolejnych kredytów (zwłaszcza refinansowych) dochodziło bowiem do „przerzucania” zadłużenia konsumenta w ramach grupy kapitałowej i „hodowania” jego długu powiększającego się o odsetki oraz naliczane opłaty. Konsument wpadał wtedy z łatwością w spiralę zadłużenia. Nowelizacja art. 36c u.k.k. ma przeciwdziałać temu zjawisku[33].
Wyłączenia
Niezależnie od wyłączeń ogólnych, w art. 36d u.k.k. wprowadzono dwa wyjątki. W dwóch sytuacjach przepisy art. 36a-36c u.k.k. nie mają zastosowania.
Po pierwsze, limity kosztów pozaodsetkowych nie obejmują kredytu w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym konsumenta (art. 36d pkt 1 u.k.k.). Chodzi o rachunek prowadzony przez kredytodawcę określonego w art. 5 pkt 2a lit. a-b u.k.k., np. bank krajowy albo spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową. Kredyt taki polega na umożliwieniu konsumentowi dysponowania środkami pieniężnymi w wysokości przekraczającej środki zgromadzone na rachunku (art. 5 pkt 4 u.k.k.)[34].
Po drugie, omawianych limitów nie można stosować do umowy o kartę kredytową, o której mowa w art. 2 pkt 34 rozporządzenia 2015/751[35], o ile kredytodawca jest jednocześnie wydawcą tej karty (art. 36d pkt 2 u.k.k.)[36]. Należy podkreślić, że wyjątek ten nie obejmuje sytuacji, w której wydawcą karty jest podmiot niebędący kredytodawcą (np. gdy kartę na rzecz konsumenta wydaje sieć handlowa, a współpracujący z nią bank udziela konsumentowi kredytu na transakcje płatnicze wykonywane przy użyciu tej karty).
Limit kosztów windykacyjnych
Warto wspomnieć, że od 2015 r. – niezależnie od przedstawionych wyżej ograniczeń – obowiązuje dodatkowy limit w odniesieniu do opłat windykacyjnych naliczanych na podstawie umowy o kredyt konsumencki. Zgodnie z art. 33a u.k.k. w przypadku gdy łączna wysokość opłat windykacyjnych, tj. opłat z tytułu zaległości w spłacie kredytu (zob. art. 30 ust. 1 pkt 11 u.k.k.), oraz odsetek za opóźnienie naliczonych wobec konsumenta przekracza sumę odpowiadającą kwocie odsetek maksymalnych za opóźnienie (zob. art. 481 § 21 k.c.), należy się tylko suma opłat i odsetek odpowiadająca kwocie wspomnianych odsetek maksymalnych.
Kontrola abuzywności postanowień umownych dotyczących kosztów pozaodsetkowych
W praktyce sądowej przez długi czas występowały poważne kontrowersje odnośnie do relacji między przepisami o limitach kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego (art. 36a i n. u.k.k.) a regulacjami dotyczącymi niedozwolonych postanowień umownych (art. 3851 i n. k.c.). Prezentowano w tej mierze dwa stanowiska.
Część sądów uznawała, że przepisy normujące limity kosztów pozaodsetkowych wyłączają badanie przez sąd abuzywności postanowień umownych, które wprowadzają takie koszty i określają ich wysokość, lecz nie przekraczając pułapów ustawowych[37]. Skoro ustawodawca przewidział takie limity, to – w wyznaczonych granicach – koszty pozaodsetkowe są dopuszczalne. Nie naruszają rażąco interesów konsumenta ani nie są sprzeczne z dobrymi obyczajami. W konsekwencji przyjmowano, że postanowienia umowne, które regulują tego rodzaju koszty, nie mogą zostać podważone na podstawie art. 3851 i n. k.c.
W innych orzeczeniach sądy zajmowały stanowisko przeciwne[38]. Dopuszczały dokonywanie oceny abuzywności takich postanowień w postępowaniu procesowym, a w następstwie ustalenie ich bezskuteczności wobec konsumenta. Przepisów o limitach kosztów pozaodsetkowych nie traktowano jako leges speciales w stosunku do przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych.
W dwóch uchwałach z 2021 r. SN przychylił się do stanowiska drugiego[39]. Uznał, że nawet gdy pozaodsetkowe koszty kredytu konsumenckiego nie przekraczają limitów ustawowych, nie wyłącza to oceny, czy postanowienia określające takie koszty są niedozwolone. Stanowisko to jest ogólnie aprobowane w piśmiennictwie[40]. Przemawia za nim wykładnia językowa, celowościowa oraz prounijna obowiązujących przepisów. Z orzecznictwa TSUE wynika, że klauzule umowne dotyczące kosztów pozaodsetkowych powinny być kontrolowane pod kątem abuzywności, choćby odwoływały się do limitów ustawowych bądź nie przekraczały ustalonych pułapów[41].
W związku z powyższym należy uznać, że art. 36a i n. u.k.k. nie mogą być zakwalifikowane jako przepisy szczególne wobec art. 3851 i n. k.c. Obie grupy przepisów powinno się stosować kumulatywnie w odniesieniu do umów kredytu konsumenckiego jako niezależne mechanizmy prawne ochrony interesów konsumenta. W sporze sądowym między konsumentem (kredytobiorcą) a przedsiębiorcą (kredytodawcą) sąd nie może poprzestać na ustaleniu, że zastrzeżone koszty pozaodsetkowe nie przekraczają limitu ustawowego (art. 36a i n. u.k.k.) i powinien z urzędu ocenić abuzywność postanowień umownych, w których takie koszty wprowadzono (art. 3851 i n. k.c.).
dr Tomasz Czech
radca prawny w OIRP w Warszawie
Ewolucja ochrony prawnej przed lichwą w Polsce
W czasach współczesnych przez wiele lat w polskim prawie prywatnym nie obowiązywały szczególne regulacje chroniące dłużników przed lichwą[3]. W pewnym stopniu ochronę zapewniały im jedynie przepisy ogólne kodeksu cywilnego, zwłaszcza odsyłające do zasad współżycia społecznego (zob. np. art. 58 § 2 k.c.)[4], ewentualnie dobrych obyczajów (zob. art. 3851 § 1 k.c.).
Dopiero w 2005 r. – pod wpływem alarmujących sygnałów dochodzących z rynku pożyczkowego – uchwalono ustawę poświęconą przeciwdziałaniu praktykom lichwiarskim wierzycieli względem dłużników[5]. Wprowadzono odsetki maksymalne ustalone na poziomie czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (art. 359 § 21-23 k.c.). Ponadto – w odniesieniu do kredytu konsumenckiego – przewidziano limit kosztów pozaodsetkowych (art. 7a u.k.k. z 2001 r.[6]). Zgodnie z powołanym przepisem łączna kwota wszystkich opłat, prowizji oraz innych kosztów związanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki, z wyłączeniem udokumentowanych lub wynikających z innych przepisów prawa kosztów, związanych z ustanowieniem, zmianą lub wygaśnięciem zabezpieczeń i ubezpieczeń (w tym kosztów ubezpieczenia spłaty kredytu), nie mogła przekroczyć 5% kwoty udzielonego kredytu konsumenckiego[7].
Przepisy, które wprowadzono w 2005 r., zostały zredagowane wadliwe. Miały ograniczony – zbyt wąsko ujęty – zakres przedmiotowy i w praktyce wywoływały liczne wątpliwości (zwłaszcza odnośnie do odsetek za opóźnienie[8]). Z łatwością mogły być omijane przez wierzycieli, co negatywnie wpływało na ich efektywność w procesie stosowania prawa[9]. Obserwacja praktyki wskazywała, że nie wyeliminowały ani nie ograniczyły istotnie lichwy na polskim rynku pożyczkowym.
Limit kosztów pozaodsetkowych został uchylony 18 grudnia 2011 r. w związku z wejściem w życie nowej ustawy o kredycie konsumenckim[10]. Odpowiednik art. 7a u.k.k. z 2001 r. nie został zamieszczony w tej ustawie. Wydaje się, że uchyleniu powołanego przepisu nie przyświecała żadna głębsza myśl legislacyjna. Można przypuszczać, że nastąpiło to bezrefleksyjnie przy okazji implementacji dyrektywy 2008/48[11]. W rezultacie – w odniesieniu do kosztów pozaodsetkowych – na kilka lat powiększyła się luka w normatywnej ochronie dłużników przed praktykami lichwiarskimi.
Kolejna zmiana nastąpiła w 2015 roku. Zmodyfikowano wtedy formułę odsetek maksymalnych[12]. Ustalono, że stawka oprocentowania nie może przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych, czyli sumy dwukrotności stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 7 punktów procentowych (art. 359 § 21-23 k.c.). Według podobnej formuły w przepisach wyznaczono również pułap naliczanych odsetek za opóźnienie (art. 481 § 21-24 k.c.). Wynosi on sumę dwukrotności stopy referencyjnej NBP i 11 punktów procentowych.
W 2015 r. ponownie wprowadzono regulacje ograniczające koszty pozaodsetkowe po stronie kredytobiorców[13]. W przepisach przewidziano limity takich kosztów (art. 36a-36d u.k.k.)[14] oraz równolegle pułap opłat windykacyjnych (art. 33a u.k.k.). Co istotne, w dalszym ciągu ograniczono je do kredytu konsumenckiego, pozostawiając poza ochroną normatywną liczne grupy stosunków prawnych (np. w obrocie obustronnie nieprofesjonalnym między osobami fizycznymi albo pożyczki przekraczające kwotę 255 550 zł). Limity kosztów pozaodsetkowych bez wątpienia ustalono na wysokim poziomie. Nie chroniły dostatecznie kredytobiorców przed nadmiernym obciążeniem finansowym w umowie kredytu konsumenckiego (zwłaszcza w transakcjach krótkoterminowych). W związku z tym polskie orzecznictwo – kształtujące się jednak w sposób niejednolity – poszukiwało dalszej ochrony prawnej konsumentów przed praktykami lichwiarskimi kredytodawców na podstawie przepisów odsyłających do zasad współżycia społecznego (zob. art. 58 § 2 k.c.) oraz przepisów o klauzulach abuzywnych (zob. art. 3851 i n. k.c.).
W 2020 r. nieoczekiwanie – w pakiecie ustaw tworzących tzw. tarczę antykryzysową w związku z wybuchem pandemii COVID-19[15] – uchwalono zmiany w odniesieniu do limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego (art. 8d-8f u.s.r.)[16]. Tymczasowo obniżono wysokość tych limitów, a także wprowadzono szczególne zasady dotyczące udzielania kredytów konsumenckich przez podmioty powiązane[17]. Przepisy te – bez dostatecznego uzasadnienia merytorycznego – miały charakter epizodyczny. Obowiązywały w okresie od 31 marca 2020 r. do 30 czerwca 2021 r. Następnie na kilkanaście miesięcy powróciły dotychczasowe reguły wyznaczone w art. 36a i n. u.k.k.
Nowe przepisy w celu przeciwdziałania lichwie
Kolejne zmiany prawne dotyczące limitów kosztów pozaodsetkowych wprowadzono w 2022 r.[18] Rozszerzyły one oraz – w pewnym stopniu – zmieniły kształt ochrony normatywnej przed praktykami lichwiarskimi w polskim prawie cywilnym[19]. Zmiany te zaczęły obowiązywać od 18 grudnia 2022 r. Obejmują umowy zawarte po tej dacie (art. 10 ust. 1 ustawy z 6.10.2022 r.).
W uzasadnieniu projektu nowelizacji wskazywano, że dotychczasowe regulacje, które zamieszczono w art. 36a i n. u.k.k., nie chroniły dostatecznie dłużników przed lichwą ze względu na swoje ograniczenia (przedmiotowe i podmiotowe)[20]. Nie obejmowały one obrotu powszechnego, gdzie również występuje niebezpieczeństwo praktyk lichwiarskich, zwłaszcza przez obchodzenie przepisów o odsetkach maksymalnych w transakcjach nieprofesjonalnych między osobami fizycznymi.
Zmiany wprowadzone w ustawie z 6.10.2022 r. zmierzały w dwóch kierunkach. Po pierwsze, zmodyfikowano kształt limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego. W tej mierze częściowo nawiązano do rozwiązań, które obowiązywały we wcześniejszych przepisach epizodycznych (zob. art. 8d-8f u.s.r.). Po drugie, wprowadzono odrębne przepisy dotyczące limitów kosztów pozaodsetkowych w odniesieniu do umowy pożyczki oraz umów zbliżonych (art. 7201 i n. k.c.). Obejmują one umowy o charakterze kredytowym – niepodlegające przepisom u.k.k. – zawierane w obrocie konsumenckim oraz obrocie powszechnym między osobami fizycznymi, które nie prowadzą działalności gospodarczej lub zawodowej.
W rezultacie w polskim prawie prywatnym występują obecnie dwie grupy regulacji poświęconych limitom kosztów pozaodsetkowych w transakcjach kredytowych (art. 36a-36d u.k.k. oraz 7201 i n. k.c.)[21]. Regulacje te – bez dostatecznego uzasadnienia merytorycznego – dość znacznie różnią się między sobą. W dalszej części artykułu zostaną omówione przepisy dotyczące limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego.
Pozaodsetkowe koszty kredytu konsumenckiego
Pojęcie pozaodsetkowych kosztów kredytu zdefiniowano w art. 5 pkt 6a u.k.k. Oznacza ono wszystkie koszty, które konsument ponosi w związku z umową o kredyt konsumencki, z wyłączeniem odsetek[22].
Konstrukcja tej definicji wskazuje, że ustawodawca dąży do tego, aby pojęcie pozaodsetkowych kosztów kredytu obejmowało maksymalnie szeroki krąg desygnatów (sformułowanie: „wszystkie koszty”). Nie jest przy tym istotna nazwa, konstrukcja lub sposób wyliczania danego kosztu (prowizja, opłata, składka itp.). Znaczenie ma tylko okoliczność, że tworzy on obciążenie finansowe po stronie konsumenta oraz pozostaje w funkcjonalnym związku z udzielanym kredytem.
Należy podkreślić, że w art. 5 pkt 6a u.k.k. przyjmuje się perspektywę kredytobiorcy. Przepis ten odwołuje się do kosztów ponoszonych przez konsumenta, a nie przychodów osiąganych przez kredytodawcę na podstawie transakcji finansowej. W związku z tym pojęcie pozaodsetkowych kosztów kredytu obejmuje należności uzyskiwane od konsumenta nie tylko przez kredytodawcę, lecz także przez osoby trzecie i – co do zasady – przez organy władzy publicznej (argument lege non distinguente).
Zakres przedmiotowy limitów kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego
Limity kosztów pozaodsetkowych, które unormowano w art. 36a i n. u.k.k., obowiązują jedynie w odniesieniu do umów o kredyt konsumencki (zob. art. 3 ust. 1 u.k.k.[23]). Obejmują one – w relacjach między kredytodawcą a konsumentem – m.in. umowę kredytu bankowego (zob. art. 69 ust. 1 p.b.[24]) oraz umowę pożyczki (zob. art. 720 § 1 k.c.), lecz z ograniczeniem kwotowym do 255 550 zł[25] oraz dalszymi wyłączeniami określonymi w art. 4 ust. 1 u.k.k. (np. gdy kredyt jest wynikiem ugody sądowej) i art. 4 ust. 2 u.k.k. (np. odnośnie do przekroczenia środków na rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym).
Limity, o których mowa, nie mają zastosowania do umów o kredyt hipoteczny[26]. Jeżeli spełniono przesłanki określone w art. 3 ust. 1 u.k.h.[27] (np. zabezpieczono wierzytelność kredytodawcy za pomocą hipoteki ustanowionej na nieruchomości mieszkalnej), umowa nie obejmuje kredytu konsumenckiego i nie podlega art. 36a i n. u.k.k. (lex specialis derogat legi generali). W Polsce kredytu hipotecznego udzielają wyłącznie banki oraz spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (zob. art. 5 w zw. z art. 4 pkt 8 u.k.h.), więc – w myśl art. 78b p.b. – nie stosuje się wtedy także reguł określonych w art. 7202 i n. k.c. Innymi słowy, w odniesieniu do kredytu hipotecznego w Polsce obecnie nie obowiązują żadne limity ustawowe dotyczące kosztów pozaodsetkowych.
Aktualne limity kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego
W obecnie obowiązujących przepisach – po wejściu w życie ustawy z 6.10.2022 r. – wyróżniono dwa przypadki: 1) kredyty konsumenckie o okresie spłaty krótszym niż 30 dni oraz 2) kredyty konsumenckie, których okres spłaty wynosi co najmniej 30 dni. W obu przypadkach odrębnie unormowano limity kosztów pozaodsetkowych. Nawiązano do rozwiązania, które obowiązywało wcześniej w przepisach epizodycznych w okresie między 31 marca 2020 r. a 30 czerwca 2021 r. (zob. art. 8d u.s.r.).
W przypadku kredytów krótkoterminowych, czyli kredytów konsumenckich o okresie spłaty krótszym niż 30 dni (tzw. chwilówki), ustanowiono limit kosztów pozaodsetkowych na poziomie 5% całkowitej kwoty kredytu (art. 36a ust. 1a u.k.k.)[28]. Parametr ten ma charakter stały, liniowy. Nie przewidziano natomiast innych współczynników (np. związanych z długością okresu kredytowania).
Odmiennie skonstruowano zasady obliczania limitu kosztów pozaodsetkowych, gdy okres spłaty kredytu konsumenckiego wynosi co najmniej 30 dni (art. 36a ust. 1 u.k.k.). Uwzględnia się wtedy zarówno parametr stały, jak i parametr zmienny, który jest zależny od długości okresu kredytowania. Limit oblicza się według wzoru: (K x 10%) + (K x n/R x 10%). W podanym wzorze K oznacza całkowitą kwotę kredytu (zdefiniowaną w art. 5 pkt 7 u.k.k., nieobejmującą kredytowanych kosztów), n – okres spłaty wyrażony w dniach, zaś R – liczbę dni w roku. W ustawie z 6.10.2022 r. obniżono wysokość obu powyższych parametrów: stałego (z 25% do 10%) oraz zmiennego (z 30% do 10%).
Dodatkowo obowiązuje ogólny pułap kosztów pozaodsetkowych. Koszty te nie mogą przekroczyć 45% całkowitej kwoty kredytu (art. 36a ust. 2 u.k.k.). W rezultacie wyznaczony pułap zostanie osiągnięty, gdy okres kredytowania wyniesie co najmniej 3,5 roku. Wcześniej próg był ustalony na poziomie 100% całkowitej kwoty kredytu.
Kredytodawca nie może pobierać od konsumenta kosztów pozaodsetkowych, które przekraczają wyznaczone limity. Byłyby to świadczenia nienależne (art. 36a ust. 3 u.k.k. w zw. z art. 410 k.c.).
Prolongata spłaty kredytu
Ustawodawca przewiduje szczególną regulację dotyczącą kosztów związanych z prolongatą spłaty kredytu konsumenckiego (art. 36b u.k.k.). Celem tej regulacji jest zapobieżenie omijania limitu kosztów pozaodsetkowych w wyniku udzielenia kredytów na krótkie okresy i pobierania wysokich opłat za ich przedłużanie (tzw. rolowanie).
Artykuł 36b u.k.k. znajduje zastosowanie w sytuacji, w której konsumentowi udzielono kredytu, a następnie – w okresie 120 dni od daty wypłaty tego kredytu – strony uzgodniły wydłużenie terminu spłaty kredytu (verba legis: „odroczenie spłaty zadłużenia”). Przedłużenie może dotyczyć należności wymagalnej i niewymagalnej (argument lege non distinguente). Co więcej, nie ma znaczenia okres, na jaki dokonano przedłużenia. Okres ten może przekraczać termin 120 dni od daty wypłaty kredytu.
W takiej sytuacji przyjmuje się, że – na potrzeby ustalenia limitu kosztów pozaodsetkowych – całkowitą kwotę kredytu stanowi suma udzielonego i wypłaconego kredytu, której dotyczy wydłużenie terminu płatności. Ponadto do pozaodsetkowych kosztów kredytu dolicza się wszystkie koszty, które – na podstawie umowy lub aneksu albo przepisu prawa – kredytobiorca jest zobowiązany ponieść w związku ze wspomnianym wydłużeniem (na rzecz kredytodawcy lub podmiotu trzeciego). Chodzi o koszty – inne niż odsetki – naliczone w okresie 120 dni od daty wypłaty kredytu, choćby były płatne w terminie późniejszym.
Kredyty konsumenckie udzielane sukcesywnie
W prawie polskim dostrzeżono potrzebę ochrony konsumenta przed omijaniem limitów kosztów pozaodsetkowych przez kredytodawcę w drodze sztucznego rozdzielania kredytów. Wprowadzono szczególne zasady dotyczące udzielania konsumentowi wielu kredytów przez jednego kredytodawcę (art. 36c u.k.k.). Zasady te dotyczą przypadku, w którym kredytodawca udzielił konsumentowi kredytu, a następnie – w okresie 120 dni od daty wypłaty tego kredytu – gdy pierwotny kredyt nie został jeszcze całkowicie spłacony, udziela mu kolejnego kredytu. Nie jest przy tym istotny charakter ani przeznaczenie tych kredytów (argument lege non distinguente). Kolejny kredyt nie musi być kredytem refinansowym (zob. art. 4 ust. 2 pkt 5 u.k.k.).
Obliczając limity kosztów pozaodsetkowych, w takim przypadku – w myśl art. 36c u.k.k. – uznaje się, że całkowitą kwotę kredytu stanowi suma pierwszego kredytu, a pozaodsetkowe koszty obejmują wszystkie koszty tego rodzaju naliczane na podstawie umów kredytu konsumenckiego zawartych przez kredytodawcę z danym konsumentem w okresie 120 dni. Innymi słowy, ograniczeniu ulega podstawa obliczenia limitów, ale sumuje się wszystkie koszty pozaodsetkowe ponoszone przez konsumenta w związku z umowami zawartymi w tym okresie.
W ustawie z 6.10.2022 r. rozszerzono zakres omawianego przepisu. Przepis ten zaczął obejmować także kredyty konsumenckie udzielane przez podmioty powiązane z pierwotnym kredytodawcą.
W art. 5 pkt 3a u.k.k. zdefiniowano pojęcie „podmiotu powiązanego”. Odesłano do definicji zamieszczonej w przepisach rozporządzenia 1126/2008[29], czyli punktu 9 Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 24. W definicji tej skoncentrowano się na sprawowaniu kontroli[30] lub wywieraniu znaczącego wpływu[31] na inną jednostkę. Powiązanie może wynikać także z relacji osobistych – podmiotami powiązanymi są m.in. bliscy członkowie rodziny[32]. W definicji zastosowano kryteria nieostre, w związku z czym stosowanie art. 36c u.k.k. cechować się będzie dużym stopniem niepewności prawnej.
Zmiana ta – wzorowana na wcześniej obowiązującym art. 8e u.s.r. – zmierza do wyeliminowania możliwości obchodzenia dyspozycji art. 36c u.k.k. przez transakcje kredytowe w grupie podmiotów powiązanych. W wyniku udzielania konsumentowi kolejnych kredytów (zwłaszcza refinansowych) dochodziło bowiem do „przerzucania” zadłużenia konsumenta w ramach grupy kapitałowej i „hodowania” jego długu powiększającego się o odsetki oraz naliczane opłaty. Konsument wpadał wtedy z łatwością w spiralę zadłużenia. Nowelizacja art. 36c u.k.k. ma przeciwdziałać temu zjawisku[33].
Wyłączenia
Niezależnie od wyłączeń ogólnych, w art. 36d u.k.k. wprowadzono dwa wyjątki. W dwóch sytuacjach przepisy art. 36a-36c u.k.k. nie mają zastosowania.
Po pierwsze, limity kosztów pozaodsetkowych nie obejmują kredytu w rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym konsumenta (art. 36d pkt 1 u.k.k.). Chodzi o rachunek prowadzony przez kredytodawcę określonego w art. 5 pkt 2a lit. a-b u.k.k., np. bank krajowy albo spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową. Kredyt taki polega na umożliwieniu konsumentowi dysponowania środkami pieniężnymi w wysokości przekraczającej środki zgromadzone na rachunku (art. 5 pkt 4 u.k.k.)[34].
Po drugie, omawianych limitów nie można stosować do umowy o kartę kredytową, o której mowa w art. 2 pkt 34 rozporządzenia 2015/751[35], o ile kredytodawca jest jednocześnie wydawcą tej karty (art. 36d pkt 2 u.k.k.)[36]. Należy podkreślić, że wyjątek ten nie obejmuje sytuacji, w której wydawcą karty jest podmiot niebędący kredytodawcą (np. gdy kartę na rzecz konsumenta wydaje sieć handlowa, a współpracujący z nią bank udziela konsumentowi kredytu na transakcje płatnicze wykonywane przy użyciu tej karty).
Limit kosztów windykacyjnych
Warto wspomnieć, że od 2015 r. – niezależnie od przedstawionych wyżej ograniczeń – obowiązuje dodatkowy limit w odniesieniu do opłat windykacyjnych naliczanych na podstawie umowy o kredyt konsumencki. Zgodnie z art. 33a u.k.k. w przypadku gdy łączna wysokość opłat windykacyjnych, tj. opłat z tytułu zaległości w spłacie kredytu (zob. art. 30 ust. 1 pkt 11 u.k.k.), oraz odsetek za opóźnienie naliczonych wobec konsumenta przekracza sumę odpowiadającą kwocie odsetek maksymalnych za opóźnienie (zob. art. 481 § 21 k.c.), należy się tylko suma opłat i odsetek odpowiadająca kwocie wspomnianych odsetek maksymalnych.
Kontrola abuzywności postanowień umownych dotyczących kosztów pozaodsetkowych
W praktyce sądowej przez długi czas występowały poważne kontrowersje odnośnie do relacji między przepisami o limitach kosztów pozaodsetkowych kredytu konsumenckiego (art. 36a i n. u.k.k.) a regulacjami dotyczącymi niedozwolonych postanowień umownych (art. 3851 i n. k.c.). Prezentowano w tej mierze dwa stanowiska.
Część sądów uznawała, że przepisy normujące limity kosztów pozaodsetkowych wyłączają badanie przez sąd abuzywności postanowień umownych, które wprowadzają takie koszty i określają ich wysokość, lecz nie przekraczając pułapów ustawowych[37]. Skoro ustawodawca przewidział takie limity, to – w wyznaczonych granicach – koszty pozaodsetkowe są dopuszczalne. Nie naruszają rażąco interesów konsumenta ani nie są sprzeczne z dobrymi obyczajami. W konsekwencji przyjmowano, że postanowienia umowne, które regulują tego rodzaju koszty, nie mogą zostać podważone na podstawie art. 3851 i n. k.c.
W innych orzeczeniach sądy zajmowały stanowisko przeciwne[38]. Dopuszczały dokonywanie oceny abuzywności takich postanowień w postępowaniu procesowym, a w następstwie ustalenie ich bezskuteczności wobec konsumenta. Przepisów o limitach kosztów pozaodsetkowych nie traktowano jako leges speciales w stosunku do przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych.
W dwóch uchwałach z 2021 r. SN przychylił się do stanowiska drugiego[39]. Uznał, że nawet gdy pozaodsetkowe koszty kredytu konsumenckiego nie przekraczają limitów ustawowych, nie wyłącza to oceny, czy postanowienia określające takie koszty są niedozwolone. Stanowisko to jest ogólnie aprobowane w piśmiennictwie[40]. Przemawia za nim wykładnia językowa, celowościowa oraz prounijna obowiązujących przepisów. Z orzecznictwa TSUE wynika, że klauzule umowne dotyczące kosztów pozaodsetkowych powinny być kontrolowane pod kątem abuzywności, choćby odwoływały się do limitów ustawowych bądź nie przekraczały ustalonych pułapów[41].
W związku z powyższym należy uznać, że art. 36a i n. u.k.k. nie mogą być zakwalifikowane jako przepisy szczególne wobec art. 3851 i n. k.c. Obie grupy przepisów powinno się stosować kumulatywnie w odniesieniu do umów kredytu konsumenckiego jako niezależne mechanizmy prawne ochrony interesów konsumenta. W sporze sądowym między konsumentem (kredytobiorcą) a przedsiębiorcą (kredytodawcą) sąd nie może poprzestać na ustaleniu, że zastrzeżone koszty pozaodsetkowe nie przekraczają limitu ustawowego (art. 36a i n. u.k.k.) i powinien z urzędu ocenić abuzywność postanowień umownych, w których takie koszty wprowadzono (art. 3851 i n. k.c.).
dr Tomasz Czech
radca prawny w OIRP w Warszawie
[2] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2022 r. poz. 1360, ze zm.), dalej: „k.c.”.
[3] Pomijamy ochronę normatywną przewidywaną przez przepisy prawa karnego. Zob. art. 304 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 2022 r. poz. 1138, ze zm.), dalej: „k.k.”.
[4] Zob. np. wyroki Sądu Najwyższego (dalej: „SN”) z: 27 lipca 2000 r., IV CKN 85/00, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 3/2001, poz. 48; 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/00, OSNC 4/2004, poz. 55; 23 czerwca 2005 r., II CK 742/04, LEX nr 180873; 8 maja 2014 r., V CSK 376/13, „Monitor Prawa Bankowego” 11/2015 i 26 maja 2021 r., V CSKP 28/21, „Monitor Prawa Bankowego” 12/2022. Z piśmiennictwa por. np. K. Buczkowski, M. Wojtaszek, Lichwa pieniężna – zagadnienia cywilnoprawne, „Przegląd Prawa Handlowego” 8/1999.
[5] Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 157, poz. 1316).
[6] Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. Nr 100, poz. 1081, ze zm.), dalej: „u.k.k. z 2001 r.”.
[7] Por. J. Pisuliński [w:] J. Panowicz-Lipska (red.), System prawa prywatnego, t. 8, Warszawa 2011, s. 403-404.
[8] Por. np. T. Dybowski, A. Pyrzyńska [w:] E. Łętowska (red.), System prawa prywatnego, t. 5, Warszawa 2013, s. 286-288 oraz powołana tam literatura.
[9] Szerzej por. T. Czech, Efektywność instrumentów prawnych ochrony kredytobiorcy konsumenta w świetle orzecznictwa sądowego, „Prawo w Działaniu” 20/2014, s. 315 i n.
[10] Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. z 2022 r. poz. 246, ze zm.), dalej: „u.k.k.”.
[11] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylająca dyrektywę Rady 87/102/EWG (Dz. Urz. UE L 133, s. 66). Kwestia ochrony konsumenta przed lichwą nie jest objęta harmonizacją w tej dyrektywie. Nie wyklucza to ochrony konsumenckiej na poziomie prawa europejskiego w innym trybie, a mianowicie przez kontrolę abuzywności postanowień umownych, które nakładają na konsumenta obowiązek uiszczenia odsetek lub opłat na rzecz przedsiębiorcy (zob. wyroki Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: „TSUE”) z: 26 marca 2020 r., C- 779/18, Mikrokasa; 3 września 2020 r., C-84/19, C-222/19 i C-252/19, Profi Credit Polska S.A.
[12] Ustawa z dnia 9 października 2015 r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1830).
[13] Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1357, ze zm.).
[14] Por. np. T. Czech, Kredyt konsumencki. Komentarz, Warszawa 2018, s. 399 i n.; T. Czech, Limit pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego, „Monitor Prawa Bankowego” 2/2016, s. 52 i n.; P. Mikłaszewicz [w:] K. Osajda (red.), Prawo konsumenckie. Komentarz, t. VII, Warszawa 2019, s. 515 i n.; T. Szanciło, Pozaodsetkowe koszty kredytu [w:] T. Szanciło (red.), Prawna ochrona konsumenta rynku usług bankowych, Warszawa 2022.
[15] Ustawa z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2021 r. poz. 2095, ze zm.), dalej: „u.s.r.”.
[16] Ustawa z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 568).
[17] Por. np. T. Czech, Nowe limity pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego w związku z epidemią koronawirusa, „Monitor Prawa Bankowego” 6/2020, s. 79 i n.; Z. Długosz, M. Ankus, Maksymalne pozaodsetkowe koszty kredytu dla umów o kredyt konsumencki zawartych w okresie obowiązywania szczególnych rozwiązań związanych z COVID-19, „Monitor Prawniczy” 23/2020, s. 1233 i n.
[18] Ustawa z dnia 6 października 2022 r. o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie (Dz. U. poz. 2339), dalej: „ustawa z 6.10.2022 r.”.
[19] Zob. T. Czech, Nowy kształt limitów kosztów pozaodsetkowych w prawie polskim, „Monitor Prawa Bankowego” 2/2023, s. 74 i n.
[20] Zob. uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustaw w celu przeciwdziałania lichwie, druk nr 1911, IX kadencja Sejmu.
[21] Dodatkowo obowiązują regulacje karne odnoszące się do tej materii (zob. art. 304 § 2 w zw. z. art. 115 § 25 k.k.).
[22] Por. np. T. Czech, Kredyt konsumencki…, s. 129 i n.
[23] Szerzej por. np. T. Czech, Kredyt konsumencki…, s. 28 i n.; M. Grochowski [w:] K. Osajda (red.), Prawo konsumenckie. Komentarz, t. VII, Warszawa 2019, s. 427 i n.; J. Pisuliński [w:] J. Panowicz-Lipska (red.), System prawa prywatnego, t. 8, s. 418 i n.
[24] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2022 r. poz. 2324, ze zm.), dalej: „p.b.”.
[25] Ograniczenie kwotowe nie obowiązuje w przypadku, gdy kredyt – niezabezpieczony hipotecznie – jest przeznaczony na remont domu albo lokalu mieszkalnego (zob. art. 3 ust. 1a u.k.k.).
[26] Odnośnie do umowy o kredyt hipoteczny szerzej por. T. Czech, Kredyt hipoteczny. Komentarz, Warszawa 2019, s. 53 i n.; I. Heropolitańska [w:] I. Heropolitańska, A. Nierodka, Ustawa o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami. Komentarz, Warszawa 2019, s. 39 i n.; Ł. Przyborowski [w:] K. Osajda (red.), Prawo konsumenckie. Komentarz, t. VII, Warszawa 2019, s. 643 i n.
[27] Ustawa z dnia 23 marca 2017 r. o kredycie hipotecznym oraz o nadzorze nad pośrednikami kredytu hipotecznego i agentami (Dz. U. z 2022 r. poz. 2245, ze zm.), dalej: „u.k.h.”.
[28] Podstawa obliczenia limitu – określona jako całkowita kwota kredytu – nie obejmuje kredytowanych kosztów (zob. art. 5 pkt 7 u.k.k.).
[29] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1126/2008 z dnia 3 listopada 2008 r. przyjmujące określone międzynarodowe standardy rachunkowości zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 320 z 11.09.2002, s. 1, ze zm.), dalej: „rozporządzenie 1126/2008”.
[30] Zgodnie z punktem 9 Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 24 kontrola to zdolność do kierowania polityką finansową i operacyjną jednostki w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych z jej działalności.
[31] W punkcie 9 Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 24 znaczący wpływ określono jako prawo do uczestniczenia w podejmowaniu decyzji z zakresu polityki finansowej i operacyjnej jednostki. Nie oznacza on jednak sprawowania kontroli nad tą polityką. Znaczący wpływ można uzyskać na podstawie posiadanych udziałów, statutu lub umowy.
[32] Bliscy członkowie rodziny danej osoby są członkami rodziny, co do których istnieje przypuszczenie, że mogą wywierać wpływ lub podlegać wpływowi tej osoby w swoich kontaktach z jednostką. Można do nich zaliczyć: a) partnera życiowego i dzieci, b) dzieci partnera życiowego oraz c) osoby pozostające na utrzymaniu danej osoby albo partnera życiowego (pkt 9 Międzynarodowego Standardu Rachunkowości 24).
[33] Zob. Uzasadnienie…, s. 61-63.
[34] Por. T. Czech, Kredyt w rachunku bankowym, „Monitor Prawa Bankowego” 2/2020, s. 75 i n.
[35] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2015/751 z dnia 29 kwietnia 2015 r. w sprawie opłat interchange w odniesieniu do transakcji płatniczych realizowanych w oparciu o kartę (Dz. Urz. UE 123 z 19.05.2015, s. 1), dalej: „rozporządzenie 2015/751”.
[36] W art. 2 pkt 34 rozporządzenia nr 2015/751 kartę kredytową zdefiniowano jako instrument płatniczy, który umożliwia płatnikowi zainicjowanie transakcji kartą kredytową. W definicji tej występuje błąd logiczny idem per idem.
[37] Tak np. wyrok Sądu Okręgowego (dalej: „SO”) w Łodzi z 19 czerwca 2018 r., III Ca 686/18; wyrok SO w Radomiu z 24 października 2018 r., IV Ca 258/18; wyrok SO w Sieradzu z 17 kwietnia 2019 r., I Ca 159/19; wyrok SO w Suwałkach z 28 czerwca 2019 r., I Ca 159/19; wyrok SO w Gliwicach z 12 marca 2020 r., III Ca 1314/19.
[38] Zob. np. wyrok SO w Kielcach z 27 września 2018 r., II Ca 112718; wyrok SO w Piotrkowie Trybunalskim z 28 grudnia 2018 r., II Ca 433/18; wyrok SO w Łodzi z 19 lipca 2019 r., III Ca 435/19; wyrok SO w Płocku z 4 listopada 2019 r., I C 994/19.
[39] Uchwały SN z 27 października 2021 r., III CZP 42/20, LEX nr 3246814 i III CZP 43/20, „Monitor Prawa Bankowego” 6/2022.
[40] Por. np. J. R. Antoniuk, Dopuszczalność badania abuzywności postanowień umownych dotyczących pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego, „Monitor Prawniczy” 5/2021, s. 238 i n.; T. Czech, Glosa do uchwały SN z 27.10.2021 r., III CZP 43/20, „Monitor Prawa Bankowego” 6/2022, s. 34 i n.; T. Nowakowski, Glosa do uchwały SN z 27.10.2021 r., III CZP 43/20, „Orzecznictwo Sądów Polskich” 7-8/2022, s. 59 i n.; P. Ośko, Problematyka abuzywności pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego mieszczących się w limicie ustawowym w art. 36a KredytKonsU, „Przegląd Prawniczy TBSP UJ” 1/2020, s. 84 i n.; D. Rogoń, Kształtowanie i kontrola kosztów kredytu konsumenckiego w świetle najnowszych wyroków Trybunału Sprawiedliwości, „internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 7/2020, s. 102; B. Wyżykowski, Wątpliwości wokół limitu pozaodsetkowych kosztów kredytu konsumenckiego – glosa do wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 26.03.2020 r., C-779/18, Mikrokasa S.A., Revenue Niestandaryzowany Sekurytyzacyjny Fundusz Inwestycyjny Zamknięty przeciwko XO, „Europejski Przegląd Sądowy” 4/2021, s. 40 i n.
[41] Zob. wyroki TSUE z: 26 marca 2020 r., C-779/18, Mikrokasa i 3 września 2020 r., C-84/19, C-222/19 i C-252/19, Profi Credit Polska S.A.
Prawo i praktyka
Przygody Radcy Antoniego
Odwiedź także
Nasze inicjatywy
