Pracownikowi spełniającemu warunki uprawniające do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub emeryturę, przysługuje na mocy art. 921 Kodeksu pracy (dalej: kp) odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia.

Krąg podmiotów uprawnionych i zobowiązanych

Uprawnienie to ma charakter powszechny – ma rangę ustawową, jest usytuowane w kp, co oznacza, że na warunkach wymienionych w art. 921 kp przysługuje co do zasady każdemu zatrudnionemu na podstawie stosunku pracy i od każdego pracodawcy. Obowiązek wypłaty tego świadczenia obciąża wszystkich pracodawców, niezależnie od ich statusu prawnego, wielkości i liczby zatrudnianych pracowników. Jak trafnie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 7 lutego 2008 r., Roszczenie o odprawę emerytalną – czy to na podstawie przepisów ogólnych, powszechnie obowiązujących (art. 921 kp), czy to na podstawie odpowiednich postanowień układu zbiorowego pracy, jako autonomicznego źródła prawa pracy (art. 9 § 1 kp) – przysługuje pracownikowi jedynie w stosunku do pracodawcy (byłego pracodawcy) lub ewentualnie następcy prawnego byłego pracodawcy, a nie w stosunku do jakiegokolwiek innego podmiotu prawnego, choćby podmiot ten został zgodnie z prawem wskazany jako jednostka organizacyjna przejmująca obowiązek wypłacania pewnych świadczeń za postawionego w stan upadłości lub likwidowanego pracodawcę (sygn. akt IIPK 160/07, Lex nr 448183).
Nie znaczy to jednak, że w stosunku do każdego pracodawcy pracownik będzie miał identyczne roszczenie o odprawę emerytalną lub rentową. W przepisach szczególnych lub przepisach wewnątrzzakładowych prawo do odprawy emerytalno-rentowej może być unormowane odmiennie niż w art. 921 kp. Pracodawcy mają prawo uregulowania zasad nabywania i wysokości odprawy w regulaminach wynagradzania czy układach zbiorowych pracy (zakładowych i ponadzakładowych), ale muszą to uczynić co najmniej na poziomie uregulowania ustawowego lub w sposób bardziej korzystny dla pracowników. Przepis art. 921 kp gwarantuje bowiem minimalną wysokość świadczenia i podstawowe przesłanki jego nabycia.

Charakter prawny odprawy

Przepis art. 921 kp wskazuje, że prawo do odprawy przysługuje pracownikowi spełniającemu warunki do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub emeryturę. Już z samej definicji ustawowej wynika więc, że prawo do odprawy jest związane z powstaniem jednego z dwóch tylko praw ubezpieczeniowych – prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy lub prawa do emerytury. W pierwszym przypadku chodzi jedynie o rentę z tytułu niezdolności do pracy, co jest naturalne, gdy się zważy na przesłanki nabywania i zupełnie inny charakter rent rodzinnych czy socjalnych, ale nie rozdziela się renty z tytułu częściowej lub całkowitej niezdolności do pracy (okresowej lub stałej). W drugim przypadku chodzi zaś o emeryturę co do zasady, a więc bez względu na jej rodzaj i warunki przyznawania.
Przepis art. 921 kp wiąże prawo do odprawy z nabyciem przez pracownika uprawnień do jednego z tych świadczeń ubezpieczeniowych – prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy lub prawa do emerytury. Ta alternatywnie wskazana przesłanka wyłącza więc możliwość nabycia przez pracownika odchodzącego na rentę z tytułu niezdolności do pracy pobrania ponownie odprawy w przypadku późniejszego przejścia na emeryturę. Odprawa emerytalno-rentowa ma bowiem charakter jednorazowy i jej celem jest złagodzenie skutków przejścia przez pracownika do nowych warunków życiowych połączonych z rezygnacją z dotychczasowego życia zawodowego.
Nawiązał do tego Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z 18 marca 2010 r. wydanej pod sygn. akt II PZP 1/10, rozważając m.in., czy w świetle art. 921 kp można przyjąć istnienie dwóch rodzajowo odpraw, tj. odprawy emerytalnej i odprawy rentowej, czy też jednego świadczenia należnego z tytułu przejścia przez pracownika w związku z rozwiązaniem stosunku pracy na rentę lub emeryturę. Sąd Najwyższy stwierdził w szczególności, że gdyby w grę wchodziły dwie odrębne odprawy przyznawane z racji rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem pracownika na jedno ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego, inaczej brzmiałby tytuł rozdziału IIIa działu trzeciego Kodeksu pracy i inną redakcję uzyskałyby kolejne paragrafy art. 921 kp, a sam rozdział miałby więcej jednostek redakcyjnych poświęconych poszczególnym rodzajom przedmiotowej odprawy.
Tymczasem ustawodawca posługuje się zarówno w tytule rozdziału, jak i w treści ww. przepisu pojęciem „odprawa” w liczbie pojedynczej. Nie stosuje zatem terminu „odprawa emerytalna i rentowa” ani „odprawa rentowa albo emerytalna”, co mogłoby oznaczać alternatywę rozłączną, lecz terminem „odprawa rentowa lub emerytalna”, a więc oba człony nazwy świadczenia są ujęte w ramach alternatywy nierozłącznej. Gramatyczna wykładnia przepisu art. 921 kp prowadzi według Sądu Najwyższego do wniosku, że w razie spełnienia przez pracownika dwóch przesłanek: ustania stosunku pracy i przejścia na jedno z alternatywnie wymienionych (w ramach alternatywy nierozłącznej) świadczeń ubezpieczeniowych (emeryturę lub rentę), związanych z odmiennymi ryzykami (utratą zdolności do pracy z przyczyn zdrowotnych i osiągnięciem wieku postrzeganego jako zakończenie aktywności zawodowej), przysługuje jedna rodzajowo odprawa. Do tak jednorodzajowo rozumianej odprawy rentowej lub emerytalnej należy, jak uznał Sąd Najwyższy, odnosić określony w § 2 tego artykułu zakaz ponownego nabycia prawa do świadczenia. Gdyby wyłączenie to miało dotyczyć odrębnie odprawy rentowej i odprawy emerytalnej, ustawodawca dałby temu wyraz, akcentując w treści przepisu niemożność ponownego otrzymania „tej samej” odprawy. Znaczenie tego ostatniego przepisu sprowadza się do tego, że do objętego hipotezą normy zawartej w § 1 art. 921 kp układu przesłanek (ustanie stosunku pracy i przejście na emeryturę lub rentę) implikującego określony dyspozycją tej normy skutek (nabycie prawa do odprawy) przepis § 2 wprowadza dodatkowe, negatywne kryterium, jakim jest uprzednie otrzymanie odprawy (czy to z racji zakończenia stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę, czy też zakończenia stosunku pracy w związku z przejściem na rentę z tytułu niezdolności do pracy), które wyklucza wynikający z dyspozycji powyższej normy skutek, czyli ponowne nabycie prawa do świadczenia.
Takie ujęcie odprawy jako jednorazowego świadczenia stanowi wyraz zdystansowania się Sądu Najwyższego do przyjętego w wyroku z 5 czerwca 2007 r. poglądu, że nabycie prawa do odprawy rentowej nie wyklucza możliwości późniejszego nabycia prawa do odprawy emerytalnej. W wyroku z 5 czerwca 2007 r. Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, że pobranie przez pracownika w 1981 r. odprawy rentowej z tytułu okresowego ustania stosunku pracy w związku z nabyciem prawa do renty chorobowej na podstawie art. 29a ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 7, poz. 52 ze zm.) nie wyklucza nabycia prawa do odprawy pieniężnej z tytułu ustania kolejnego stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę ani na podstawie art. 921 § 2 kp, ani – jak w rozpoznawanej sprawie – na podstawie korzystniejszych uregulowań zawartych w załączniku do zakładowego układu zbiorowego pracy (sygn. akt I PK 58/07, OSP 2008/11/117).
Takie stanowisko Sąd Najwyższy oparł na rozróżnieniu na gruncie art. 921 kp dwóch różnych w ramach prawa ubezpieczeń społecznych świadczeń – renty chorobowej i renty inwalidzkiej. W uzasadnieniu tego wyroku podnosił jednak, że unormowanie art. 921 kp statuuje niemal powszechnie akceptowane w doktrynie i judykaturze prawa pracy stanowisko, że odprawa emerytalna lub rentowa jest jednorazowym świadczeniem pieniężnym, które pracownik uzyskuje, jeżeli jego stosunek pracy ustaje w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy. Jest to bowiem obecnie obligatoryjne świadczenie ze stosunku pracy, przysługujące na podstawie art. 921 kp lub korzystniejszych zakładowych regulacji płacowych w związku z przejściem na rentę z tytułu niezdolności do pracy bądź na emeryturę. Wcześniejsze pobranie takiego świadczenia stanowi negatywną przesłankę ponownego nabycia kolejnej odprawy w związku z możliwym ustaniem kolejnych stosunków pracy, które emeryci lub renciści mogą ponownie nawiązywać po przejściu na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy.
Jak Sąd Najwyższy dodał, prawo do jednej i jednorazowej odprawy przysługującej z tytułu ustania określonego stosunku pracy zostaje wyłączone w razie wcześniejszego otrzymania takiego samego rodzajowo świadczenia (odprawy rentowej lub emerytalnej) i to w żadnym razie nie stanowi wstecznego oddziaływania przepisów płacowych, ponieważ pracownik nie traci wcześniej pobranego świadczenia pieniężnego, a jedynie pod rządem obowiązujących i analizowanych regulacji prawnych nie nabywa prawa do kolejnej odprawy emerytalno-rentowej, z której już wcześniej skorzystał, a której nie może ponownie otrzymać w razie ustania kolejnego stosunku pracy, realizowanego już po przejściu na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy i po skorzystaniu z przyznanej mu wcześniej odprawy. Ponadto powyższe oznacza, że z powodu ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy pracownikowi przysługuje jedna odprawa (jedno świadczenie), a pracownik, który otrzymał takie świadczenie (odprawę rentową z tytułu niezdolności do pracy lub odprawę emerytalną), nie może ponownie nabyć do niego prawa w związku z przejściem na emeryturę lub rentę wskutek rozwiązania kolejnego stosunku pracy. Wyklucza to możliwość wielokrotnego nabycia prawa do odprawy z tytułu ustania kolejnego stosunku pracy zawartego po skorzystaniu z odprawy emerytalnej lub rentowej.
Powyższa, dokonana przez Sąd Najwyższy, wykładnia art. 921 kp pozwala na uznanie, że pracownikowi przysługuje świadczenie jednego rodzaju – odprawa rentowa wobec rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem na rentę z tytułu niezdolności do pracy lub odprawa emerytalna wobec rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę. W sytuacji jednak, gdy prawo ubezpieczeń społecznych nie wyłącza możliwości pobierania emerytury i jednoczesnego pozostawania w zatrudnieniu, pozostaje do rozważenia kwestia możliwości pobrania ewentualnej uzupełniającej odprawy emerytalnej. Za dopuszczalnością takiego rozwiązania Sąd Najwyższy opowiedział się w wyroku z 5 marca 2006 r., w którym przyjął możliwość nabycia tzw. odprawy uzupełniającej wyrównującej wysokość tego świadczenia w zakresie uzależnionym od dalszego zatrudnienia, co odpowiada także zasadom współżycia społecznego, które uwzględniają doniosłość prawną nabywania wyższych pracowniczych świadczeń pieniężnych z tytułu dłuższego stażu pracy (sygn. akt II PK 215/06, OSNP 2007/5-6/65). W uchwale z 18 marca 2010 r. (j.w.) Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że regulacja art. 921 kp nie uzasadnia takiego stanowiska. Jak wyjaśnił, koncepcja odprawy uzupełniającej pojawiła się w orzecznictwie Sądu Najwyższego w okresie obowiązywania dawnych przepisów normujących problematykę odprawy rentowej lub emerytalnej, które z jednej strony kreowały zasadę jednorazowości świadczenia, z drugiej zaś – uzależniały jego wysokość od stażu pracy pracownika. Przy takim sposobie obliczania odprawy, jednolitym dla pracodawców, można było konstruować pojęcie świadczenia uzupełniającego, podwyższającego uprzednio otrzymaną odprawę o kwotę adekwatną do dodatkowo przepracowanego przez uprawnionego stażu zakładowego. Jak stwierdził Sąd Najwyższy, daleko idąca odmienność zasad ustalania wysokości odprawy w przepisach płacowych obowiązujących u poszczególnych pracodawców, często niezależnych od stażu pracy pracowników, prowadzi do zupełnej dowolności w wyborze metody uwzględniania kwoty wcześniej pobranego świadczenia przy obliczaniu odprawy uzupełniającej. Odliczenie jedynie nominalnej kwoty uprzednio wypłaconego świadczenia prowadzi bowiem do przyznania kolejnej odprawy w praktycznie pełnej wysokości, co narusza zasadę jednorazowości świadczenia. Natomiast próba opracowania mechanizmu waloryzacji pobranej odprawy i zestawienia jej z aktualnie należną może oznaczać przyznanie świadczenia uzupełniającego w symbolicznej wysokości, nieodzwierciedlającej znaczenia faktu uzyskania przez pracownika dalszego stażu zatrudnienia.
Jak zaznaczył Sąd Najwyższy, u podstaw sformułowanej koncepcji uzupełniającej odprawy rentowej lub emerytalnej nie legła wykładnia gramatyczna obowiązujących wówczas przepisów, lecz wykładnia celowościowa. Koncepcja ta była oparta na założeniu, że świadczenie to przysługuje pracownikowi tylko jeden raz, jednakże na ostateczną wysokość odprawy składają się kolejne cząstkowe świadczenia przyznawane w miarę wypracowywania przez pracownika stażu uprawniającego do odprawy w wyższej wysokości. Jak zauważył Sąd Najwyższy, mielibyśmy jednak w takim przypadku do czynienia z przechodzeniem na rentę lub na emeryturę jako pewnym procesem o charakterze ciągłym. Rzecz w tym, że uzupełniające odprawy są wypłacane w przypadku zakończenia kolejnego stosunku pracy w związku z ponownym przejściem pracownika na emeryturę lub rentę, a nie samego tylko osiągnięcia dalszego stażu zatrudnienia.
Taka jednak sytuacja jest nowym zdarzeniem, wypełniającym hipotezę normy art. 921 § 1 kp i gdyby nie istniał przepis § 2 tego artykułu, pracownik uzyskałby prawo do następnej odprawy w pełnej wysokości. Właśnie takiemu skutkowi ma zapobiec ten ostatni przepis. Skoro zatem art. 921 § 2 kp stanowi, że w zaistniałej sytuacji pracownik nie nabywa ponownie prawa do odprawy, to nie nabywa go w ogóle, zarówno w pełnej wysokości, jak i jej uzupełniającej postaci. Z taką więc argumentacją Sąd Najwyższy stwierdził w przywoływanej uchwale, że otrzymanie przez pracownika odprawy z tytułu przejścia na rentę z powodu niezdolności do pracy wyklucza nabycie przez tego pracownika prawa do kolejnej odprawy z tytułu przejścia na emeryturę lub prawa do odprawy uzupełniającej, stanowiącej różnicę w wysokości odprawy emerytalnej i wysokości otrzymanej odprawy rentowej (art. 921 § 2 kp).

Przesłanki nabycia prawa do odprawy

Przepis art. 921 kp wiąże prawo do odprawy nie tylko ze spełnieniem przez pracownika warunków do nabycia renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, lecz także z rozwiązaniem stosunku pracy w związku z przejściem na tę rentę lub emeryturę. Zaistnienie tych przesłanek jest oczywiste w sytuacji, gdy pracownik w związku ze spełnieniem przesłanek do nabycia renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury rozwiązuje stosunek pracy i bezpośrednio po tym fakcie rozpoczyna pobieranie ww. świadczenia z ubezpieczenia społecznego (związek przyczynowo-skutkowy). Nie budzi wątpliwości, że, jak stwierdził Sąd Najwyższy, rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika z winy pracodawcy (art. 55 § 11 kp) nie może być uznane za ustanie stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę (art. 921 § 1 kp), wobec czego pracownikowi nie przysługuje odprawa pieniężna, choćby przed rozwiązaniem stosunku pracy posiadał ustalone prawo do emerytury (wyrok z 16 listopada 2000 r., IPKN 81/00, OSNP 2002/11/265). W orzecznictwie przyjmuje się, że związek między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na rentę z tytułu niezdolności do pracy lub przejściem na emeryturę może być szeroko rozumiany. Już w wyroku z 8 grudnia 1993 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że przewidziany w przepisach regulujących prawo do odprawy „związek” między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej może mieć nie tylko charakter przyczynowy, czasowy, lecz także funkcjonalny (sygn. akt IPRN 111/93, OSNC 1994/12/243). Sąd Najwyższy podniósł wówczas, że ustawa nie wyjaśnia, jak należy pojmować „związek” między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem przez pracownika prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, pozostawiając tę kwestię organom stosującym prawo. Ocena w tej kwestii zależy od konkretnego stanu faktycznego, przy czym w części przypadków nie mają w niej rozstrzygającego znaczenia intencje pracownika i pracodawcy w chwili rozwiązania stosunku pracy, lecz obiektywny stan rzeczy, z którego wynika, że po rozwiązaniu stosunku pracy pracownik nie podejmuje zatrudnienia, lecz przechodzi na rentę inwalidzką lub na emeryturę.
Sąd Najwyższy podkreślił, że odprawa przysługuje pracownikowi w związku z nabyciem prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, a nie pracownikowi, który nabył już prawo do tych świadczeń lub też w chwili nabycia tego prawa. Oznacza to, że ustawodawca zakłada, iż odprawa przysługuje także po rozwiązaniu stosunku pracy, a więc tym samym osobom, które pracownikami już nie są. Z art. 18 ust. 1 ówczesnej ustawy z 26 stycznia 1984 r. wynika także, że powstanie prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej nie musi mieć miejsca bezpośrednio po rozwiązaniu stosunku pracy, byleby między tym rozwiązaniem a powstaniem prawa do tych świadczeń zachodził „związek”. Może to być oczywiście związek przyczynowy i czasowy, ale wystarczy także związek funkcjonalny, gdyż w przeciwnym razie ustawodawca posłużyłby się bardziej restryktywną z punktu widzenia interesów pracownika formułą prawną, wymagającą np., by rozwiązanie stosunku pracy następowało „z powodu” (z przyczyny) nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej bądź też z powodu podjęcia przez strony (stronę) stosunku pracy działań zmierzających do uzyskania przez pracownika emerytury lub renty inwalidzkiej i uzyskania przez niego takiego świadczenia. Posługując się szerszym pojęciem „związku”, ustawodawca pozostawił tym samym większą swobodę organom orzekającym w zakresie obejmowania prawem do odprawy także tych pracowników, w wypadku których rozwiązanie stosunku pracy nie zbiega się ściśle w czasie z nabyciem prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej.
Podobne stanowisko – choć do szczególnego unormowania wynikającego z Karty Nauczyciela – zawarł Sąd Najwyższy w wyroku z 2 października 2008 r. (sygn. akt IPK 54/08, Lex 509038). Stwierdził bowiem, że w orzecznictwie przyjmuje się, że w celu skutecznego nabycia przez pracownika prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej nie jest konieczne rozwiązanie z nim stosunku pracy z powodu przejścia na emeryturę lub rentę (z powodu uzyskania uprawnień do pobierania świadczeń emerytalnych lub rentowych) ani nie jest konieczne, aby przejście na emeryturę lub rentę nastąpiło równocześnie z rozwiązaniem z tego powodu stosunku pracy. Przepisy szczególne przewidujące prawo do tego rodzaju odpraw pieniężnych nie zawierają zastrzeżenia dotyczącego jednego określonego sposobu rozumienia związku między ustaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę lub rentę warunkującego prawo do odprawy, w szczególności przepisy te nie przewidują możliwości pozbawienia prawa do tego świadczenia tylko z tego powodu, że rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło z innej przyczyny (na przykład z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, w tym zmian organizacyjnych powodujących ograniczenie zatrudnienia), jeżeli po ustaniu stosunku pracy z tej przyczyny pracownik przeszedł na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, ponieważ spełniał warunki uprawniające do emerytury lub renty. Związek ustania stosunku pracy z przejściem na emeryturę lub rentę – o jakim stanowi art. 87 ust. 1 Karty Nauczyciela (podobnie jak art. 921 kp) – nie musi być przyczynowo-skutkowy, może być tylko funkcjonalny albo czasowy.
Prawo do pieniężnej odprawy emerytalnej lub rentowej należy do płacowych uprawnień pracowniczych, których można pozbawić pracownika wyłącznie w razie wystąpienia normatywnie określonej przeszkody (przesłanki negatywnej) jego nabycia; może nią być na przykład zakaz ponownego nabycia tego prawa przez pracownika, który wcześniej otrzymał odprawę z tego samego tytułu (art. 921 kp), a w przypadku nauczyciela mianowanego – otrzymanie przez niego odprawy przewidzianej w art. 28 Karty Nauczyciela (art. 87 ust. 1 tej ustawy). Inaczej mówiąc, dla uzyskania prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej decydujące znaczenie ma fakt przejścia na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy połączony z definitywnym ustaniem stosunku pracy, czyli utrata pracowniczego statusu prawnego na rzecz statusu wyłącznie emeryta lub rencisty (por. wyrok Sądu Najwyższego z 6 czerwca 2000 r., I PKN 700/99, OSNAPiUS 2001, nr 15, poz. 486).
W wyroku z 11 października 2007 r. Sąd Najwyższy wyjaśnił zaś, że z art. 921 § 1 kp wynika, że użyte w nim sformułowanie „przejście na emeryturę” oznacza zamianę statusu pracownika lub pracownika-emeryta na status wyłącznie emeryta, w związku z czym przewidziana w tym przepisie odprawa emerytalna przysługuje pracownikowi, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło w związku z tak rozumianym przejściem pracownika na emeryturę, choćby ją wcześniej pobierał, chyba że już wcześniej skorzystał z uprawnienia do tej odprawy (sygn. akt IIIPK 40/07, lex nr 338805).
Powołując się na wyrok z 6 maja 2003 r. (sygn. akt IPK 223/02, Prokuratura i Prawo 2004, nr 1 s. 41), Sąd Najwyższy uznał jako zasadę, że każdy pracownik, który przestaje być pracownikiem w związku z przejściem na emeryturę lub rentę, przynajmniej raz w życiu powinien otrzymać odprawę z tego tytułu. W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że w najnowszym i już ugruntowanym orzecznictwie przyjmuje się, że kontynuowanie stosunku pracy po przyznaniu pracownikowi świadczenia emerytalno-rentowego, a nawet pobieranie świadczenia nie oznacza przejścia na emeryturę. Spełnienie bowiem przez pracownika warunków uprawniających do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury nie stwarza dla żadnej ze stron obowiązku rozwiązania stosunku pracy. Dlatego też zachowanie prowadzące do ustania stosunku pracy w związku z nabyciem wymienionych uprawnień musi przybrać formę prawną rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, określoną w przepisach prawa pracy.
Powyższy pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z 6 sierpnia 1998 r., III ZP 22/98, OSNAP 1998 r. Nr 24, poz. 713, i powtórzył w wyroku z 4 czerwca 2002 r., I PKN 346/01, Prawo Pracy 2003 r., z. 1, s. 35, wskazując, że przejściem na emeryturę jest zamiana statusu pracownika lub pracownika-emeryta na status wyłącznie emeryta. Następuje ono zawsze i tylko przez rozwiązanie stosunku pracy. Dopóki bowiem trwa stosunek pracy, osoba pobierająca emeryturę nie przestaje być pracownikiem. Ani nabycie przez pracownika prawa do emerytury, ani przyznanie świadczenia, ani nawet jego wypłata nie stanowią zdarzeń powodujących ustanie zatrudnienia. Pracownik pobierający emeryturę w czasie nieprzerwanie trwającego stosunku pracy przechodzi więc na emeryturę dopiero po ustaniu tego zatrudnienia.
Także w innych orzeczeniach Sąd Najwyższy opowiadał się przeciwko restrykcyjnym poglądom, a zwłaszcza praktyce przyjmującej, że skorzystanie przez pracownika z uprawnień emerytalnych w czasie trwania zatrudnienia powoduje utratę prawa do odprawy emerytalnej, w chwili gdy nastąpi rozwiązanie stosunku pracy. Zdaniem Sądu Najwyższego dla nabycia prawa do odprawy nie jest konieczne przejście na emeryturę lub rentę równocześnie z rozwiązaniem z tego powodu stosunku pracy. Ponadto przepisy szczególne przewidujące prawo do tego rodzaju odpraw pieniężnych z reguły nie określają jednego lub kilku rodzajów związku, jaki ma zachodzić między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę lub rentę, a zwłaszcza nie przewidują możliwości pozbawienia prawa do odprawy pracowników przechodzących na emeryturę, którzy – kontynuując zatrudnienie – nabyli i korzystali z prawa do emerytury lub renty (por. wyrok z 13 kwietnia 1999 r., I PKN 654/98, OSNAP 2000 r., Nr 13, poz. 502, uchwała z 25 stycznia 2002 r., III ZP 24/01, OSNAP 2002 r., Nr 9, poz. 202, uchwała z 7 stycznia 2000 r., III ZP 18/99, OSNAP 2000 r., Nr 24, poz. 888). Sąd Najwyższy, wydając niniejszy wyrok, podzielił powyższą wykładnię art. 921 § 1 kp.
Powyższa wykładnia przepisu art. 921 kp pozwala na podsumowanie, że są cztery przesłanki nabycia prawa do odprawy emerytalnej lub rentowej: spełnienie przez pracownika warunków uprawniających do jednego z tych świadczeń, przejście na emeryturę lub rentę, rozwiązanie stosunku pracy oraz zaistnienie związku między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę lub rentę.

Wysokość świadczenia

Przepis art. 921 kp precyzuje, że pracownikowi przysługuje odprawa pieniężna w wysokości jednomiesięcznego wynagrodzenia. Do jej obliczenia stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop (§ 2 ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy – Dz.U. Nr 62, poz. 289 z późn. zm.).
Przepisy szczególne – branżowe czy wewnątrzzakładowe (układy zbiorowe czy regulaminy wynagradzania) – mogą przewidywać odprawy emerytalno-rentowe w wyższej wysokości i szczegółowo precyzować zasady ich obliczania.
Warto jednak w tym kontekście odnotować stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w wyroku z 2 października 2009 r. (sygn. akt IIPK 109/09, Lex nr 558294), a sprowadzające się do uznania, że odprawa emerytalna nie należy do kategorii wynagrodzenia za pracę, ale jest innym świadczeniem związanym z pracą i w związku z tym nie jest objęta ograniczeniami wynikającymi z art. 5 ustawy o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (tzw. ustawy kominowej). W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy podzielił pogląd zawarty w wyrokach z 16 lutego 2005 r., I PK 174/04 oraz z 2 grudnia 2008 r., III PK 35/08 (Lex nr 510978), w uzasadnieniach których uznano, że odprawa emerytalna, jeżeli nie jest świadczeniem innym lub wyższym niż przewidziane w układzie zbiorowym, to nie jest świadczeniem dodatkowym w rozumieniu art. 5 ust. 2 i art. 11 ust. 1 ustawy kominowej, przysługuje na podstawie przepisów układu w wysokości przewidzianej tym układem i nie wymaga przyznania.
Sąd Najwyższy podkreślił, że celem ustawy kominowej jest ograniczenie wynagrodzenia osób kierujących podmiotami sfery publicznej. Realizacją takiego celu ustawy jest art. 5 ust. 1, który ogranicza wynagrodzenie osób objętych ustawą do „wyłącznie” wynagrodzenia miesięcznego, z zastrzeżeniem możliwości przyznania niektórym z nich świadczeń dodatkowych oraz nagrody rocznej. Świadczenia dodatkowe, o których stanowi ust. 2, mogą mieć charakter wynagrodzenia za pracę (np. co do zasady nagroda jubileuszowa) bądź charakter pozawynagrodzeniowy (np. odprawa emerytalna). Zastrzeżenie w ust. 1 art. 5 możliwości przyznania świadczeń określonych w ust. 2 i 3 tego artykułu powinno więc być rozumiane w ten sposób, że poza wynagrodzeniem ograniczonym co do zasady do wynagrodzenia miesięcznego może być przyznane również świadczenie dodatkowe posiadające charakter składnika wynagrodzenia za pracę oraz będąca składnikiem tego wynagrodzenia nagroda roczna. Odczytywany w całości art. 5 oznacza zatem, że przewidzianemu w jego ust. 1 ograniczeniu podlegają tylko te świadczenia z tytułu zatrudnienia w ramach stosunku pracy, które należą do kategorii wynagrodzenia za pracę, a nie wszystkie świadczenia przysługujące ze stosunku pracy na podstawie prawa wewnątrzzakładowego lub innych odrębnych przepisów, a więc także te, którym charakteru wynagrodzenia przypisać nie można.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że postanowienia układu zbiorowego pracy dotyczące odprawy emerytalnej – odmiennie niż co do zasady w przypadku nagrody jubileuszowej – mogą odnosić się również do osób zarządzających zakładem pracy w imieniu pracodawcy. Postanowienia te nie regulują zasad wynagradzania w rozumieniu art. 24126 § 2 kp, gdyż odprawa emerytalna nie ma charakteru wynagrodzenia będącego ekwiwalentem za pracę, ale stanowi należność związaną z zakończeniem jej wykonywania (por. m.in. wyrok z 7 marca 2001 r., I PKN 284/00, OSNAPiUS 2002 nr 23, poz. 568 oraz powołane wyżej wyroki z 16 lutego 2005 r., I PK 174/04, z 10 stycznia 2006 r., I PK 115/05 i z 2 grudnia 2008 r., III PK 35/08). Skoro odprawa emerytalna nie należy do kategorii wynagrodzenia za pracę, ale – zgodnie z systematyką kp i jej istotą – jest innym świadczeniem związanym z pracą, to nie jest objęta ograniczeniami z art. 5 ust. 1 ustawy kominowej, a w rezultacie norma ta nie wyłącza nabycia prawa do odprawy emerytalnej na podstawie art. 921 § 1 kp lub przepisów wewnątrzzakładowych.
Do rozważenia, jak zauważył Sąd Najwyższy, pozostała zatem kwestia, czy odprawa emerytalna stanowi świadczenie dodatkowe w rozumieniu art. 11 ust. 1 ustawy kominowej i § 2 rozporządzenia, a w konsekwencji – czy podlega ograniczeniu do wysokości wynikającej z art. 11 ust. 2 ustawy. Pierwszy z wymienionych wyżej przepisów zawiera definicję świadczeń dodatkowych, zaliczając do nich świadczenia wymagające przyznania („o których mowa w art. 5 ust. 2”) – inne bądź wyższe niż ustalone w układach zbiorowych pracy (regulaminach wynagradzania, odrębnych przepisach). Z kolei § 2 rozporządzenia, zawierający wykaz świadczeń dodatkowych, wymienia wśród nich odprawę pieniężną w razie ustania stosunku pracy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, po pierwsze – przyznaną w wysokości do 25% wyższej niż ustalona w układzie zbiorowym (ust. 1 pkt 2) oraz po drugie – przyznaną w sytuacji nieokreślenia w układzie zbiorowym do niej prawa dla osoby wymienionej w art. 2 pkt 1-4 ustawy kominowej (ust. 2 pkt 2). Oznacza to, że odprawa emerytalna przewidziana w postanowieniach układu zbiorowego pracy dla osoby, o której stanowi art. 2 pkt 1-4 ustawy kominowej i przysługująca w wysokości określonej w tych postanowieniach, nie jest świadczeniem dodatkowym w rozumieniu art. 5 ust. 2 i art. 11 ust. 1 tej ustawy, gdyż nie jest świadczeniem ani innym, ani wyższym niż określone w przepisach wewnątrzzakładowych. Przysługuje ona z mocy postanowień układu i nie wymaga przyznania. W konsekwencji nie podlega ograniczeniu określonemu w art. 11 ust. 2 ustawy kominowej. Natomiast w przypadku przyznania odprawy emerytalnej przez podmiot uprawniony w sytuacji i wysokości określonej w § 2 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia ograniczenie to obejmuje wyłącznie wartość świadczenia dodatkowego wyrażającego się kwotą przekroczenia wysokości odprawy przysługującej na podstawie układu zbiorowego. W rozumieniu przepisów ustawy kominowej tylko bowiem ta wartość przekroczenia stanowi wymagające przyznania świadczenie dodatkowe.
Trzeba też dodać, że „odprawa podlega opodatkowaniu jak wynagrodzenie za pracę” w świetle stanowiska Sądu Najwyższego zawartego w wyroku z 7 marca 2002 r. (sygn. akt III RN 44/01, OSNAPiUS 2002/22/538). W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy stwierdził bowiem w szczególności, że stosownie do art. 12 ust. 1 ustawy za przychody ze stosunku pracy uważa się wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności wynagrodzenie zasadnicze, wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych. Z brzmienia tego przepisu wynika, że wymienione w nim świadczenia nie zamykają zakresu przychodów ze stosunku pracy, lecz są szeroką egzemplifikacją pojęć „wszelkiego rodzaju wypłaty” oraz „wszelkie inne kwoty” stanowiących świadczenia wynikające ze stosunku pracy.
Sąd Najwyższy podkreślił, że w ustawie podatkowej nie zostały zdefiniowane stosunki pracy ani też uprawnienia pracownika jako podmiotu stosunku pracy, te są bowiem uregulowane w prawie pracy, w szczególności w kp. Nie powinno więc budzić wątpliwości, że ilekroć ustawa podatkowa wiąże określone konsekwencje w sferze podatku ze stosunkiem pracy bądź ze wszelkiego rodzaju wypłatami ze stosunku pracy, to miarodajne w tych przedmiotach są przepisy prawa pracy. Odprawa emerytalna jest instytucją prawa pracy; jest świadczeniem, które w ramach stosunku pracy uzyskuje pracownik od pracodawcy. W kp odprawie emerytalnej (rentowej) jest poświęcony art. 921, stanowiący określenie tego świadczenia przysługującego pracownikowi w ramach przepisów działu trzeciego Kodeksu pracy poświęconych wynagrodzeniu za pracę i innym świadczeniom. Sąd Najwyższy podkreślił, że jest to świadczenie, które może otrzymać tylko pracownik, i że podstawą tego świadczenia jest wyłącznie stosunek pracy.
Inna jest natomiast konstytutywna cecha świadczeń określonych w art. 30 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, w którym chodzi nie o świadczenia (przychód) ze stosunku pracy, ale o świadczenia uzyskiwane przez emerytów (przysługujące emerytom lub rencistom), tyle tylko, że z tytułu łączącego ich uprzednio z zakładem pracy stosunku pracy. Chodzi więc tu o to, co się należy emerytom (rencistom), a związek z uprzednim stosunkiem pracy, chociaż występuje, nie zmienia tego zasadniczego uprawnienia wynikającego nie ze stosunku pracy, lecz z sytuacji prawnej emeryta (rencisty). W tym kontekście Sąd Najwyższy za przekonujący uznał argument, że nie ma podstaw do wprowadzenia kryterium czasowego – nieznanego przepisowi art. 12 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Z punktu widzenia tego przepisu bez znaczenia jest bowiem fakt, że odprawa emerytalna została wypłacona osobie, która od dwóch dni posiadała status emeryta. Istotne było to, że źródłem wypłaty był stosunek pracy i data wymagalności tego świadczenia.

Okres dochodzenia roszczenia o odprawę

Zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 291 § 1 kp roszczenie o odprawę emerytalną lub rentową ulega przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym roszczenie to stało się wymagalne. Skoro jedną z przesłanek powstania uprawnienia do odprawy jest rozwiązanie stosunku pracy, to roszczenie o wypłatę odprawy emerytalnej lub rentowej staje się wymagalne w dniu rozwiązania stosunku pracy.
Jak przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z 9 kwietnia 1998 r., roszczenie o zapłatę odprawy emerytalnej jest wymagalne od dnia rozwiązania stosunku pracy także wtedy, gdy orzeczenie przyznające emeryturę zostało wydane później (sygn. akt IPKN 508/97, OSNP 1999/8/267). W sytuacji zatem zwłoki pracodawcy w wypłacie należnej pracownikowi odprawy emerytalnej lub rentowej pracownik może żądać odsetek ustawowych na podstawie art. 481 § 1 Kodeksu cywilnego w zw. z art. 300 kp.
Sąd Najwyższy w wyroku z 20 września 2005 r. wyjaśnił ponadto, że prawo do odprawy pieniężnej przewidzianej w art. 921 § 1 kp ocenia się według stanu prawnego obowiązującego w dniu ustania stosunku pracy (sygn. akt IIPK 20/05, OSNP 2006/15-16/230). Jak wywiódł Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku, prawo do odprawy jest uzależnione w pierwszym rzędzie od spełnienia przez pracownika warunków do emerytury lub renty. Warunki te są określone w ustawie z dnia 17 grudnia 1989 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) i są nimi w przypadku emerytury – wiek emerytalny i okres ubezpieczenia (art. 27), a w przypadku renty – niezdolność do pracy i odpowiedni okres ubezpieczenia (art. 57). Spełnienie tych warunków jest wymagane w czasie trwania stosunku pracy, najpóźniej w dniu jego rozwiązania, gdyż w dalszej kolejności przepis uzależnia prawo do odprawy od ustania stosunku pracy w związku z przejściem pracownika na emeryturę lub rentę. Aby uznać, że ustanie stosunku pracy nastąpiło w związku z przejściem na emeryturę lub rentę, pracownik musi wyrazić wolę skorzystania ze świadczenia, do którego nabył prawo, przez złożenie stosownego wniosku w organie rentowym. Prawo do emerytury lub renty powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa (art. 100 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach). Prawo do świadczeń powstaje niezależnie od tego, czy uprawniony chce z niego skorzystać czy też nie, wystarczy, że spełni wymagane warunki. Powstanie prawa do świadczeń nie jest więc uzależnione od decyzji organu rentowego.
Spełnienie warunków do emerytury lub renty, o którym mowa w art. 921 § 1 kp, oznacza nabycie prawa do tego świadczenia z mocy ustawy, a nie decyzji organu rentowego. W przypadku prawa do renty powstaje ono w dniu powstania niezdolności do pracy, jeżeli w dniu tym zostały spełnione pozostałe wymagane warunki. Przepis art. 100 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach zawiera zastrzeżenie, że w stosunku do ubezpieczonego, który pobiera zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne, prawo do emerytury lub renty powstaje po zaprzestaniu pobierania tych świadczeń. Przepis ten ma na celu wyłączenie podwójnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego i w związku z tym prawo do emerytury lub renty pracownika pobierającego takie świadczenia powstaje później niż w dniu spełnienia warunków do powstania tego prawa. W sytuacji gdy przepis art. 921 kp uzależnia prawo do odprawy od spełnienia warunków do emerytury lub renty, data przyznania tego świadczenia nie ma znaczenia, jeżeli pracownik spełnił wszystkie warunki przed ustaniem stosunku pracy, w przypadku prawa do renty – warunek niezdolności do pracy.
Jak zatem skonstatował Sąd Najwyższy, pracownik spełniający w dniu rozwiązania umowy o pracę wszystkie warunki określone w art. 921 § 1 kp nabywa w tym dniu prawo do odprawy. Inną kwestią jest udowodnienie spełnienia tych warunków, gdyż sprawdzenie tego w dacie ustania stosunku pracy jest niemożliwe. W przypadku prawa do renty procedura ustalania niezdolności do pracy jest sformalizowana (art. 14 ustawy o emeryturach i rentach) i nie jest możliwe stwierdzenie niezdolności do pracy bez przeprowadzenia tej procedury. Decyzja organu rentowego przyznająca prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy potwierdza spełnienie przez pracownika dwóch wymagań określonych w art. 921 § 1 kp – spełnienie w dacie ustania stosunku pracy warunków określonych w art. 57 ustawy o emeryturach i rentach i związek przejścia na rentę z ustaniem stosunku pracy. Decyzja ta nie kształtuje prawa do renty, a jedynie potwierdza istnienie tego prawa. Dlatego przyznanie prawa do renty decyzją organu rentowego nie jest zdarzeniem, z którym jest związany skutek w postaci prawa do odprawy przewidzianej w art. 921 § 1 kp. Zdarzeniem tym jest ustanie stosunku pracy w warunkach określonych w tym przepisie. Prawo do odprawy pieniężnej ocenia się według stanu prawnego obowiązującego w dniu ustania stosunku pracy. Z tym dniem powstaje zobowiązanie pracodawcy do wypłacenia odprawy.
 
Renata Szelhaus
Sędzia Sądu Okręgowego Warszawa Praga w Warszawie

Źródło: Temidium 3 (59) 2010