opublikowano: 2014-09-18 przez: Mika Ewelina

Przedsiębiorca zagraniczny, w tym bank, pragnąc rozpocząć działalność gospodarczą w Rzeczypospolitej Polskiej ma dwie możliwości prawne: utworzenie spółki prawa handlowego (w przypadku banku – wyłącznie spółki akcyjnej) lub utworzenie oddziału przedsiębiorcy zagranicznego[1]. Działalność oddziału przedsiębiorcy zagranicznego w Polsce, z zastrzeżeniem wskazanych poniżej wyjątków, wiąże się z pewnymi utrudnieniami wynikającymi z faktu, iż żaden przepis polskiego prawa nie przyznaje temu podmiotowi osobowości prawnej, a przez to również zdolności sądowej. Utrudnienia te sprowadzają się w zasadzie do tego, że oddział przedsiębiorcy (zarówno krajowego, jak i zagranicznego), z zastrzeżeniem wyjątków określonych poniżej, nie może występować w polskim postępowaniu cywilnym w charakterze strony, jako podmiot odrębny od przedsiębiorcy zagranicznego. Celem niniejszego artykułu jest nakreślenie praktycznych konsekwencji tej niedogodności (lub dobrodziejstwa) dla dłużników oddziału banku zagranicznego uwikłanych w spór prawny z tym oddziałem przed polskim sądem.
Dla spójności dalszego wywodu należy dodać w tym miejscu, iż choć niniejszy artykuł dotyczy oddziału banku zagranicznego, to z punktu widzenia tematyki niniejszego artykułu orzecznictwo sądowe i piśmiennictwo dotyczące „oddziału instytucji kredytowej” i „oddziału banku zagranicznego” można stosować zamiennie[2], gdyż żaden z tych podmiotów nie jest wyposażony w osobowość prawną.
 
Instytucja oddziału – uwagi ogólne

Instytucja oddziału uregulowana jest w polskim systemie prawnym dość lakonicznie. W art. 5 pkt 4 Ustawy o swobodzie działalności gospodarczej („USDG”)[3] zdefiniowano oddział jako wyodrębnioną część działalności gospodarczej, samodzielną organizacyjnie oraz wykonywaną przez przedsiębiorcę poza swoją siedzibą lub głównym miejscem wykonywania działalności. Definicja ta dotyczy zarówno oddziału krajowego, jak i zagranicznego, na co ustawodawca wskazuje wprost w art. 85 ust. 1 USDG, stanowiąc, iż (na warunkach wskazanych w tym przepisie) przedsiębiorcy zagraniczni mogą tworzyć oddziały z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Istotą oddziału jest jego odrębność od przedsiębiorcy głównego. Zgodnie z wyrokiem NSA z 18 marca 2011 r. odrębność ta polega na funkcjonalnym i przestrzennym wydzieleniu jego części organizacyjno-gospodarczej[4]. Pogląd ten wyraził już wcześniej Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do postanowienia z 9 maja 2007 r., twierdząc, iż oddział, będąc wprawdzie instytucją wyodrębnioną organizacyjnie i przestrzennie oraz wyposażoną z reguły w majątek i własne kierownictwo, nie posiada podmiotowości w sferze prawa cywilnego odrębnej od przedsiębiorcy głównego. Znajduje się zatem pod kierownictwem ośrodka głównego – przedsiębiorcy zagranicznego[5]. Oddział może stanowić wewnętrzną jednostkę określonej struktury organizacyjno-prawnej mającej zazwyczaj własną podmiotowość prawną, jak też odpowiednio zorganizowaną część przedsiębiorstwa prowadzonego przez przedsiębiorcę indywidualnego[6]. Oddział jest zatem elementem przedsiębiorstwa prowadzonego przez oddział główny. Tym bardziej oddział banku zagranicznego nie posiada statusu przedsiębiorcy samodzielnego[7], pomimo iż rejestrowany jest w rejestrze przedsiębiorców na odrębnym formularzu KRS-W10[8] oraz pomimo obowiązywania szczególnych przepisów ustawy Prawo bankowe („UPB”)[9], regulujących rygorystyczne warunki, które muszą być spełnione, aby utworzyć w Polsce oddział banku zagranicznego.
 
Oddział banku zagranicznego
Oddział banku zagranicznego zdefiniowany jest w art. 4 pkt 20 UPB jako jednostka organizacyjna banku zagranicznego wykonująca w jego imieniu i na jego rzecz wszystkie lub niektóre czynności wynikające z zezwolenia udzielonego temu bankowi, przy czym wszystkie jednostki organizacyjne danego banku zagranicznego odpowiadające powyższym cechom, utworzone na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, uważa się za jeden oddział.
Zgodnie z art. 40 UPB utworzenie oddziału banku zagranicznego następuje na podstawie zezwolenia Komisji Nadzoru Finansowego („KNF”), wydanego po uzgodnieniu z Ministrem Finansów, na wniosek zainteresowanego banku zagranicznego. Oddział banku zagranicznego działa na podstawie nadanego przez bank zagraniczny regulaminu, który spełnia podobną funkcję jak statut w banku krajowym. W związku z tym poddano go podobnej procedurze monitorowania ze strony KNF. Do wniosku o wydanie zezwolenia na utworzenie oddziału banku zagranicznego w Polsce należy m.in. załączyć projekt regulaminu oddziału. Wydając zezwolenie na utworzenie oddziału banku zagranicznego w Polsce, KNF jednocześnie zatwierdza projekt jego regulaminu.
Oddział banku zagranicznego obowiązany jest używać firmy banku w języku państwa jego siedziby, przy czym określenie formy prawnej przetłumaczone musi być na język polski. Zgodnie z art. 40a ust. 1 pkt 2 UPB prowadzi on oddzielną rachunkowość w języku polskim, zgodnie z przepisami obowiązującymi banki krajowe. Względem oddziałów banków (identycznie jak względem banków) stosuje się przepisy ustawy o rachunkowości[10]. Oddział zobowiązany jest działać zgodnie ze swoim regulaminem, nadanym mu przez bank zagraniczny, a zatwierdzonym przez KNF. Obowiązany jest ponadto przechowywać wszelkie dokumenty dotyczące jego działalności w swojej siedzibie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Powyższy obowiązek ma zapobiec przechowywaniu dokumentacji w siedzibie banku zagranicznego terytorialnie niepodlegającej jurysdykcji polskich urzędów. Ponadto przechowywanie dokumentacji dotyczącej działalności oddziału w jego siedzibie ułatwia bieg postępowań sądowych i administracyjnych na terytorium Polski, które dotyczą działalności oddziału banku zagranicznego[11]. Zgodnie z art. 41 UPB do oddziałów banków zagranicznych, działających na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, stosuje się przepisy prawa polskiego.
 
Podmiotowość prawna i zdolność sądowa oddziału
 
Zagadnienia ogólne z zakresu zdolności sądowej

Zdolność sądowa jest odpowiednikiem zdolności prawnej. Podmioty, które mają zdolność prawną, mają równocześnie zdolność sądową. Jest ona instrumentem proceduralnym umożliwiającym podmiotom stosunków cywilnoprawnych obronę swych praw i realizację obowiązków. Wiąże się ona zatem ściśle ze zdolnością prawną – jest emanacją tej ostatniej. Każdy podmiot mający zdolność prawną ma także zdolność sądową. Kodeks postępowania cywilnego (KPC)[12] w art. 64 definiuje zdolność sądową jako „zdolność występowania w procesie jako strona”. Henryk Pietrzkowski wyróżnia pięć grup podmiotów, którym przysługuje zdolność sądowa[13]:

• osoby fizyczne i osoby prawne (art. 64 § 1 KPC),

• organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie były wyposażone w osobowość prawną (art. 64 § 2 KPC)[14],

• jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, a mające zdolność prawną, o których mowa w art. 64 § 1¹ KPC[15],

• podmioty działające na podstawie przepisów w sprawach dotyczących określonych praw i obowiązków związanych z pewną wydzieloną masą majątkową[16], oraz

• podmioty nazwane przez Henryka Pietrzkowskiego „niesamodzielnymi, którym przepisy szczególne przyznają zdolność sądową, czyniąc je samodzielnymi podmiotami w postępowaniu sądowym”[17].

Oddział przedsiębiorcy nie mieści się w żadnej z wyżej wymienionych grup podmiotów. Fakt wyodrębnienia organizacyjnego, majątkowego, czy finansowego oddziału nie wystarcza bowiem, aby można było przypisywać oddziałowi przymiot podmiotu gospodarczego (przedsiębiorcy). Podmiotem tym jest bowiem sama osoba prawna prowadząca działalność gospodarczą, która utworzyła oddział dla organizacyjnego ułatwienia prowadzenia tej działalności – osoba prawna, której wewnętrzną jednostką jest oddział[18].
 
Argumenty zwolenników tezy o zdolności sądowej oddziału

Dla przeciwwagi warto w tym miejscu przywołać istniejące poglądy i argumenty stron procesu, które podnoszone są dla potrzeb obronienia tezy o rzekomym istnieniu zdolności sądowej oddziału banku. Pierwszym z podnoszonych argumentów jest teza, iż oddział banku zagranicznego nie jest ani oddziałem przedsiębiorcy zagranicznego w rozumieniu USDG, ani oddziałem banku zagranicznego w rozumieniu UPB, a jest przedsiębiorcą szczególnym, gdyż w ramach prowadzonej działalności wykonuje on czynności bankowe. Czynności bankowe mają tymczasem prawo wykonywać jedynie podmioty ściśle określone przez ustawodawcę. Oddział powstaje za zgodą KNF (art. 40 ust. 1 UPB) oraz wpisywany jest do rejestru przedsiębiorców (art. 38 punkt 14 Ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym /UKRS/[19]). Do postępowania przy tworzeniu oddziału banku zagranicznego w Polsce należy odpowiednio stosować przepisy art. 32-38 UPB, które regulują procedurę tworzenia banku – spółki akcyjnej. Bez wątpienia oddział jest zatem podmiotem szczególnym. Fakt ten nie przekłada się jednak w żaden sposób na przyznanie oddziałowi zdolności sądowej.
Obrońcy tezy o zdolności sądowej oddziału przywołują również uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 2006 r. w sprawie Sygma Banque Société Anonyme z siedzibą w Paryżu Oddział w Polsce[20]. Niesłusznie jednak, gdyż sprawa dotyczy szczególnego stanu faktycznego, który ma się nijak do dyskusji na temat podmiotowości prawnej oddziału. W sprawie tej ING Bank Śląski S.A. przelał wszelkie wierzytelności wynikające z umowy o wystawienie karty kredytowej na inny bank, a mianowicie na Sygma Banque Société Anonyme (SBSA) z siedzibą w Paryżu, oddział w Polsce. Stroną umowy przelewu wierzytelności nie był tu oddział banku SBSA, ale przedsiębiorca zagraniczny SBSA z dopiskiem „oddział w Polsce”. Bank SBSA, jako osoba prawna, był tymczasem wyposażony w osobowość prawną, a zatem także zdolność sądową.
Zagadnieniem, którym zajmował się SN w w/w uchwale było ustalenie, czy dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przez bank, który nabył wierzytelność od innego banku, oraz czy bank, który wystawił tytuł egzekucyjny na podstawie nabytej wierzytelności winien do wniosku o nadanie klauzuli bankowemu tytułowi egzekucyjnemu załączyć dokument urzędowy lub dokument prywatny z podpisem urzędowo poświadczonym, aby wykazać przejście uprawnień[21].
Uchwała ta nie dotyczyła zatem zagadnienia zdolności sądowej oddziału, a zatem nie powinna być przywoływana jako argument potwierdzający fakt wyposażenia lub niewyposażenia przez ustawodawcę oddziału banku zagranicznego w przymiot zdolności sądowej. Stroną umowy cesji był tu bowiem zagraniczny bank, a nie jego samodzielny oddział.
Ostatnim znanym autorowi argumentem podnoszonym przez obrońców tezy o zdolności sądowej oddziału jest zawarte w art. 48k ust. 2 UPB, przywołane już wcześniej, odwołanie do art. 2 UPB, w którym zdefiniowany jest bank. Ani tymczasem fakt umieszczenia przez ustawodawcę takiego odwołania w przepisach UPB, ani fakt wymogu uzyskania zgody KNF na utworzenie każdego oddziału banku zagranicznego, nie oznacza, że oddział banku zagranicznego nabywa osobowość prawną. Oznacza to wprawdzie, że oddział jest instytucją finansową uprawnioną tak samo jak bank do wykonywania czynności bankowych, ale nie oznacza bynajmniej, iż oddział banku zagranicznego jest bankiem, pomimo iż w odniesieniu do polityki pieniężnej prowadzonej przez Narodowy Bank Polski (do dnia przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Gospodarczej i Walutowej[22]) oddziały instytucji kredytowych mają takie same prawa i obowiązki jak banki krajowe i oddziały banków zagranicznych (art. 48k ust. 3 UPB).
 
Wyjątki w zakresie zdolności sądowej oddziału

Jak omówiono powyżej, o zdolności sądowej decyduje jedynie ustawodawca, który nie przyznał jak dotąd oddziałowi banku zagranicznego takiej zdolności. Oddział nie uzyska również zdolności sądowej w wyniku ujawnienia go w Krajowym Rejestrze Sądowym. Nie może zatem, jako odrębny podmiot, występować w postępowaniu cywilnym w charakterze strony. Gdyby ustawodawca chciał wyposażyć oddział instytucji kredytowej w osobowość prawną, to postanowiłby o tym wprost w przepisie art. 4 ust. 1 pkt 18 UPB. Od powyższej zasady ustawodawca przewidział jednak dwa wyjątki.
Pierwszy z nich uregulowany jest w art. 460 § 1 KPC, który wyposaża w zdolność sądową i procesową pracodawcę, choćby nawet nie posiadał on osobowości prawnej. W świetle tego przepisu oddział przedsiębiorcy, zatrudniając pracowników, nabywa ex lege status pracodawcy. Z tego względu w sprawach z zakresu prawa pracy pracodawca w postępowaniu cywilnym posiada zdolność sądową, a zatem może występować w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych jako strona procesu[23].
Drugi wyjątek reguluje art. 106 ust. 1 Ustawy o działalności ubezpieczeniowej[24], zgodnie z którym główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń może nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywany. Główny oddział jest wyodrębnioną częścią działalności gospodarczej zagranicznego zakładu ubezpieczeń. Jest to wyodrębniony element jego działalności gospodarczej służący jedynie stworzeniu organizacyjnych możliwości jej prowadzenia poza podstawowym miejscem w kraju siedziby. Główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń może, w przeciwieństwie do oddziału banku zagranicznego (nawet głównego czy oddziału instytucji kredytowej), nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywanym. Zdolność prawna głównego oddziału zagranicznego zakładu ubezpieczeń pozwala uznać go za jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, czyli za niepełną osobę prawną. Dzięki temu główny oddział może samodzielnie funkcjonować w obrocie gospodarczym na zasadach określonych przez prawo polskie. W rezultacie staje się podmiotem tożsamym z przedsiębiorcą krajowym. Powiązanie z zagranicznym zakładem ubezpieczeń ma natomiast jedynie charakter organizacyjny i wewnętrzny. Przyjmuje się, że główny oddział zakładu ubezpieczeń posiada status przedsiębiorcy[25].
 
Zdolność sądowa w świetle uprawnień dłużnika oddziału banku zagranicznego

Punktem wyjścia do rozważań dotyczących konsekwencji prawnych braku zdolności sądowej oddziału banku zagranicznego jest art. 199 § 1 pkt 3 KPC, zgodnie z którym sąd odrzuca pozew „jeżeli (…) jedna ze stron nie ma zdolności sądowej (…)”. Odrzucenie pozwu oznacza odmowę udzielenia sądowej ochrony prawnej zawartemu w pozwie roszczeniu powoda bez zajęcia merytorycznego stanowiska co do zasadności (bezzasadności) tego roszczenia w świetle norm prawa materialnego. Sąd, odrzucając pozew, stwierdza, że merytoryczne rozpoznawanie sprawy jest niedopuszczalne wyłącznie z przyczyn formalnych, tj. z braku przesłanek określonych w normach procesowych[26].
Prześledźmy kolejne etapy działania banku/oddziału banku zagranicznego jako wierzyciela, począwszy od udzielenia kredytu dłużnikowi. Dla zabezpieczenia swoich interesów, zgodnie z art. 96 ust. 1 UPB, na podstawie ksiąg banków lub innych dokumentów związanych z dokonywaniem czynności bankowych, banki (a także oddziały banków zagranicznych i oddziały instytucji kredytowych) mogą wystawiać bankowe tytuły egzekucyjne (BTE). W bankowym tytule egzekucyjnym należy oznaczyć bank, który go wystawił, i na rzecz którego egzekucja ma być prowadzona, dłużnika zobowiązanego do zapłaty, wysokość zobowiązań dłużnika wraz z odsetkami i terminami ich płatności, datę wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego, jak również oznaczenie czynności bankowej, z której wynikają dochodzone roszczenia, oraz wzmiankę o wymagalności dochodzonego roszczenia. Bankowy tytuł egzekucyjny należy opatrzyć pieczęcią banku wystawiającego tytuł (albo oddziału banku – o czym dalej) oraz podpisami osób uprawnionych do działania w imieniu banku.
Zwróćmy uwagę, że art. 48k ust. 2 UPB stanowi, iż do oddziałów instytucji kredytowych, w szczególności art. 4 pkt 20, jak i art. 96 UPB, stosuje się odpowiednio. Oznacza to, że zarówno oddział instytucji kredytowej, jak i oddział banku zagranicznego mogą wystawiać BTE. Zgodnie z art. 97 UPB bankowy tytuł egzekucyjny może być podstawą egzekucji prowadzonej według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego po nadaniu mu przez sąd klauzuli wykonalności. Klauzula wykonalności nadawana jest wyłącznie przeciwko osobie, która dokonywała bezpośrednio z bankiem/oddziałem banku zagranicznego czynności bankowe albo jest dłużnikiem banku z tytułu zabezpieczenia wierzytelności banku wynikającej z czynności bankowej i złożyła pisemne oświadczenie o poddaniu się egzekucji, oraz gdy roszczenie objęte tytułem wynika bezpośrednio z tej czynności bankowej lub jej zabezpieczenia. Oświadczenie to powinno określać kwotę zadłużenia, do której bank może wystawić BTE oraz termin, do którego bank może wystąpić o nadanie temu BTE klauzuli wykonalności. Wniosek banku o nadanie klauzuli wykonalności, o której mowa w art. 781¹ KPC sąd rozpoznaje niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 3 dni od dnia jego złożenia. Po nadaniu klauzuli wykonalności (w postępowaniu „klauzulowym”) BTE staje się tytułem wykonawczym, a zatem stanowi podstawę do prowadzenia egzekucji sądowej.
Nasuwa się pytanie, jakie powinno zapaść orzeczenie sądu w postępowaniu wszczętym wnioskiem oddziału banku zagranicznego, jako podmiotu szczególnego, o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu? Sąd bez wątpienia powinien wydać postanowienie o odrzuceniu pozwu na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 KPC. Zdarza się jednak, że sądy nadają bankowym tytułom egzekucyjnym klauzulę wykonalności na rzecz podmiotu, który występuje z wnioskiem (także oddziałom banków zagranicznych), a dłużnik dowiaduje się o tym z doręczonego mu przez komornika sądowego zawiadomienia o wszczęciu egzekucji oraz zawiadomień o zajęciu jego majątku. Prześledźmy, jaki zestaw środków prawnych ma w tej sytuacji dłużnik, któremu doręczono takie dokumenty.
Funkcja postępowania egzekucyjnego stanowi część funkcji całego postępowania cywilnego i polega na przymusowym urzeczywistnieniu skonkretyzowanych w tytule wykonawczym norm prawnych (…)[27]. W postępowaniu egzekucyjnym, jako części postępowania cywilnego, stosuje się art. 199 § 1 pkt 3 KPC, co wynika wprost z art. 13 § 2 KPC. W przypadku oddziału zachodzi zatem bezwzględna przesłanka odrzucenia zarówno wniosku o nadanie klauzuli wykonalności, jak i wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego.
Postanowienie sądu w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności może być zaskarżone poprzez zażalenie (art. 795 § 1 KPC), które wnosi się w terminie tygodniowym za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone postanowienie. Termin do wniesienia zażalenia rozpoczyna bieg odrębnie dla wierzyciela i dłużnika. Zgodnie z przepisem art. 766 KPC nadanie klauzuli wykonalności następuje na posiedzeniu niejawnym i bez wysłuchania dłużnika (chyba że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu stron lub innych osób). Dłużnik dowiaduje się zatem zwykle o nadaniu bankowemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności na rzecz oddziału banku z otrzymanego zawiadomienia o wszczęciu egzekucji, z otrzymanych zawiadomień o zajęciu jego majątku i z wezwań do zapłaty od komornika sądowego.
Jakie instrumenty prawne przysługują w takiej sytuacji dłużnikowi dla obrony swoich praw? Oczywiście czynimy w tym miejscu założenie, że wierzytelność oddziału banku wobec dłużnika istnieje i jest wymagalna. W grę wchodzą wyłącznie zarzuty formalne. Wydaje się, że kluczowym, skutecznym i niezawodnym instrumentem prawnym dłużnika jest złożenie zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, w oparciu o art. 199 § 1 pkt 3 KPC (brak zdolności sądowej) w zw. z art. 13 § 2 KPC (stosowanie przepisów o procesie do innych rodzajów postępowań, także do postępowania egzekucyjnego) oraz art. 4 ust. 1 pkt 20 UPB (definicja oddziału banku zagranicznego, w której nie ma mowy o zdolności sądowej tego podmiotu). Wydaje się, że w petitum zażalenia należy żądać uchylenia postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności i przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Inne hipotetyczne kroki dłużnika, które wydają się warte rozważenia, to:

1. złożenie wniosku o umorzenie postępowania egzekucyjnego w oparciu o art. 824 § 1 pkt 2 KPC, oraz

2. złożenie powództwa opozycyjnego z art. 840 § 1 pkt 1 KPC z wnioskiem o zabezpieczenie.

Ad. a) Zgodnie z art. 824 § 1 pkt 2 KPC postępowanie umarza się w całości lub części z urzędu, jeżeli wierzyciel lub dłużnik nie ma zdolności sądowej, albo gdy egzekucja ze względu na jej przedmiot lub na osobę dłużnika jest niedopuszczalna. Przyczynę umorzenia w postaci braku zdolności sądowej jednej ze stron organ egzekucyjny powinien brać pod uwagę z urzędu w każdym postępowaniu i w każdym jego stanie, bowiem przepis ten nie zawiera w tym przedmiocie żadnych ograniczeń ani wyłączeń. W omawianym przepisie z reguły chodzi jednak o utratę tej zdolności już po wszczęciu postępowania, gdyż nadanie przez sąd klauzuli wykonalności świadczy o tym, że strony mają zdolność sądową w chwili jej nadawania[28]. W praktyce jednak obserwuje się przypadki, gdy organ egzekucyjny oddala wniosek dłużnika o umorzenie postępowania egzekucyjnego, powołując się w uzasadnieniu na fakt, iż prowadzi on postępowanie w oparciu o BTE, któremu sąd na mocy prawomocnego orzeczenia nadał klauzulę wykonalności.
Ad. b) Dłużnikowi przysługują dwa rodzaje obrony przed egzekucją: obrona formalna i merytoryczna. Obrona formalna zmierza do eliminacji naruszeń przepisów procesowych i zapewnienia zgodnego z prawem przebiegu egzekucji i jest realizowana m.in. w drodze zastosowania środków zaskarżenia przewidzianych w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym (np. zażalenie na postanowienie sądu o nadaniu klauzuli wykonalności). Obrona merytoryczna natomiast polega na zwalczaniu zasadności lub dopuszczalności egzekucji i wyraża się w przyznaniu stronie (osobie trzeciej) uprawnienia do wniesienia powództwa przeciwegzekucyjnego. W najnowszym orzecznictwie przyjmuje się często, że powództwo opozycyjne służy raczej obronie merytorycznej[29]. W szczególności przytoczmy:

• Postanowienie z dnia 11 czerwca 2013 r., w którym Sąd Apelacyjny w Poznaniu stwierdził, iż w przypadku powództwa opozycyjnego generalnie chodzi o zdarzenie materialnoprawne, z którym łączy się powstanie, zmiana albo wygaśnięcie stosunku cywilnoprawnego, nie zaś o takie zdarzenie, które czyni egzekucję niemożliwą;

• Postanowienie z 4 lipca 2013 r., w którym Sąd Najwyższy stwierdził, iż istotą postępowania opartego na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 KPC jest wykazanie przez powoda (dłużnika wskazanego w tytule wykonawczym) niewystąpienia zdarzeń, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności (m.in. kwestionowanie istnienia lub zakresu obowiązku stwierdzonego tytułem wykonawczym);

• Postanowienie z 23 sierpnia 2013 r., w którym Sąd Apelacyjny w Łodzi stwierdził w szczególności, iż powództwo opozycyjne odnosi się tylko do zdarzeń powstałych po powstaniu tytułu egzekucyjnego.

Skoro w przypadku opisywanym w niniejszym artykule nie miała miejsca utrata zdolności sądowej, a oddział banku zagranicznego nie miał tej zdolności od chwili jego powstania, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że w świetle przywołanego orzecznictwa powództwo opozycyjne zostałoby odrzucone.
 
Podsumowanie

Zagadnienie zdolności sądowej oddziału banku zagranicznego nie rodzi w doktrynie większych kontrowersji, gdyż żaden przepis polskiego prawa nie przyznaje temu podmiotowi podmiotowości prawnej odrębnej od przedsiębiorcy głównego. Fakt ten potwierdza orzecznictwo i piśmiennictwo przywołane wyżej. Kontrowersje może budzić jednak ustalenie, czy w danym sporze prawnym mamy do czynienia z:
- oddziałem banku zagranicznego, który udzielił kredytu jako podmiot szczególny utworzony za zgodą KNF i wpisany do Krajowego Rejestru Sądowego, czy też
- bankiem zagranicznym, którego oddział wpisany jest do polskiego Krajowego Rejestru Sądowego.
Ustalenie to ma kluczowe konsekwencje dla zdolności sądowej w polskim procesie cywilnym, a zatem umożliwia lub uniemożliwia dochodzenie należnej wierzycielowi kwoty udzielonego dłużnikowi kredytu. Warto zauważyć, że nawet jeśli to oddział wystawił bankowe tytuły egzekucyjne i jeśli to oddział wystąpił o nadanie im klauzuli wykonalności, to mógł wystawić je dla potrzeb zabezpieczenia spłaty kredytu udzielonego przez bank zagraniczny, który utworzył oddział w Polsce. Przed dodatkiem „oddział w Polsce” w firmie wnioskodawcy znajduje się bowiem poprawna nazwa zagranicznego przedsiębiorcy. Ten zagraniczny przedsiębiorca (bank zagraniczny) powinien być właściwą stroną stosunków prawnych (w tym umowy kredytowej), a tym samym także stroną postępowania sądowego. Oczywiście czynimy tu założenie, że bank zagraniczny posiadający oddział w Polsce, zgodnie z prawem kraju, w którym został on założony i zarejestrowany, posiada osobowość prawną, a co najmniej zdolność prawną pozwalającą mu na nabywanie we własnym imieniu praw i zaciąganie zobowiązań. Choć kwestia ta podlega ocenie w oparciu o przepisy prawa państwa obcego, to polskie sądy dysponujące odpisem z polskiego rejestru przedsiębiorców oddziału banku zagranicznego związane są domniemaniem wynikającym z tego wpisu, iż zagraniczny przedsiębiorca posiada osobowość prawną, a co najmniej zdolność prawną. Do polskiego rejestru przedsiębiorców mogą bowiem być wpisane wyłącznie oddziały takich właśnie przedsiębiorców. Warunkiem wpisania oddziału przedsiębiorcy zagranicznego jest zatem posiadanie przez przedsiębiorcę zagranicznego zdolności sądowej, będącej konsekwencją zdolności prawnej.
Zważywszy zatem na tak istotne konsekwencje prawne występowania przez oddział banku do sądu w charakterze strony, którymi jest odrzucenie wniosku albo pozwu, bank zagraniczny powinien założyć w Polsce kontrolowaną przez siebie kapitałowo spółkę akcyjną – bank, lub (jeśli bank zagraniczny posiada swój oddział zarejestrowany w Polsce) tak zabezpieczyć swój interes przy udzielaniu kredytu, aby nie było żadnych proceduralnych ograniczeń w odzyskaniu należnych wierzytelności przed polskim sądem. Tytułem dygresji warto nadmienić w tym miejscu, iż z praktycznego punktu widzenia, abstrahując na chwilę od powodów procesowych, o których mowa powyżej, założenie lokalnego banku w porównaniu z utworzeniem oddziału banku zagranicznego jest przedsięwzięciem wymagającym znacznie większego zaangażowania, w tym zaangażowania kapitałowego.
Z umowy kredytowej oraz z wystawianych przez oddział banku zagranicznego BTE powinno wynikać jednoznacznie, że stroną umowy jest bank zagraniczny mający (ze względów organizacyjno-marketingowych) oddział w Polsce, a nie oddział banku zagranicznego, jako szczególny podmiot uprawniony do wykonywania czynności bankowych.
Wydaje się ponadto, że na zabezpieczenie ewentualnych problemów z egzekucją niespłacanego przez dłużnika kredytu warto jest wprowadzić do regulaminu oddziału banku klauzulę umożliwiającą temu oddziałowi przenoszenie swoich praw wynikających z umowy kredytu na inne banki i instytucje kredytowe. Bez takiego zapisu zastosowanie wydaje się znajdować przepis art. 509 § 1 Kodeksu cywilnego (KC)[30] dotyczący przelewu wierzytelności. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w tym przepisie bank/oddział banku zagranicznego, bez zgody dłużnika, czyli kredytobiorcy, może przenieść wierzytelność (np. niespłacany w terminie kredyt) na osobę trzecią, chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania.
W pierwszej zatem kolejności należy ustalić, czy w umowie kredytu strony nie zastrzegły konieczności uzyskania zgody dłużnika na sprzedaż wierzytelności. Nawet jednak, jeśli zgoda nie jest wymagana, sprzedaż wierzytelności podlega pewnym istotnym ograniczeniom ustawowym. W szczególności ograniczeniem tym jest tajemnica bankowa, którą objęte są wszelkie informacje uzyskane w związku z udzieleniem kredytu (w szczególności dotyczące osoby kredytobiorcy oraz warunków kredytu)[31]. Tajemnica bankowa nie zawsze jednak ogranicza sprzedaż wierzytelności. Jeden z wyjątków w tym zakresie reguluje art. 104 ust. 2 pkt 4 UPB, wskazując na sprzedaż wierzytelności zaklasyfikowanych do kategorii straconych[32]. Przez wierzytelności stracone należy rozumieć: 1. wierzytelności wobec dłużników, przeciwko którym bank złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, 2. wierzytelności kwestionowane przez dłużników na drodze postępowania sądowego, oraz 3. wierzytelności, których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza 12 miesięcy[33].
Mimo wszystko niezbędna może się jednak okazać zgoda dłużnika na zawarcie umowy cesji wierzytelności, a udzielenie takiej zgody może nie być w interesie tego dłużnika. Z przemyśleń autora wynika, iż pozostaje jeszcze wówczas do dyspozycji wierzyciela żmudna i długotrwała procedura prowadzona na podstawie art. 64 KC oraz art. 1047 KPC. Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli (wyrażenia zgody na zawarcie umowy cesji) zastąpiłoby bowiem oświadczenie o wyrażeniu zgody na zawarcie umowy cesji[34]. To jednak, czy sąd uzna obowiązek dłużnika do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zależy w dużej mierze od okoliczności konkretnej sprawy. Trudno jest zatem wskazywać taką drogę jako niezawodną wskazówkę, jak uniknąć niedogodności, które napotkał oddział banku zagranicznego w wyniku niedostatecznego zabezpieczenia swojego interesu jako kredytodawcy.
 
Michał Snitko-Pleszko
Aplikant radcowski w OIRP w Warszawie, rok III Kancelaria Prawna Frączyk & Partnerzy w Krakowie