Wielokrotnie nowelizowane prawo upadłościowe i naprawcze całkowicie zmienia swoją filozofię i formułę. W miejsce procedur zarezerwowanych stricte dla sądów wchodzą rozwiązania wprost umożliwiające wierzycielom i dłużnikom prowadzenie procedur negocjacyjnych i naprawczych. Z dniem 1 stycznia 2016 r. wchodzi w życie ustawa prawo restrukturyzacyjne (p.r.) (ustawa z dnia 15 maja 2015 r., Dz. U. z dnia 14 lipca 2015 r., poz. 978) oraz szeroka nowelizacja pozostającego nadal w użytku prawa upadłościowego i naprawczego (p.u.i.n.). Obecnie, po zmianie zakresu regulacji p.u.i.n. będzie obowiązywało pod nową nazwą jako „prawo upadłościowe”, a w polu jego działania będą znajdywały się wyłącznie procesy likwidacyjne.

I. Nowa filozofia uregulowań dotyczących restrukturyzacji firm

Nie będzie przesadą stwierdzenie, iż pr zmienia filozofię restrukturyzacji przedsiębiorców. Nowe metody mają być łatwe, szybkie i skuteczne, a tym samym mają zachęcać do skorzystania z nich. Statystyki pokazują, iż dotychczas polscy przedsiębiorcy bardzo rzadko korzystali z postępowań układowych czy naprawczych. Trudności finansowe znacznie częściej prowadziły do nieefektywnych postępowań upadłościowych polegających na likwidacji majątku. Zjawisko takie na wielu płaszczyznach nie było korzystne, dlatego nowa ustawa ma skutecznie realizować tzw. politykę nowej szansy, rozumianej jako kompleksowa strategia gospodarcza państwa, ukierunkowana na ochronę przedsiębiorstw, miejsc pracy, kapitału intelektualnego i know-how.
Celem nowych postępowań jest uniknięcie upadłości poprzez umożliwienie restrukturyzacji w drodze zawarcia układu z wierzycielami, a w przypadku postępowania sanacyjnego, również poprzez przeprowadzenie dalej idących zmian, przy zabezpieczeniu słusznych praw wierzycieli. Postępowanie ma być prowadzone w interesie dłużnika, ale z jednoczesnym poszanowaniem praw wierzycieli. Z tego powodu p.r. przewiduje możliwość udzielenia dłużnikowi ochrony przed wierzycielami m.in. poprzez zawieszania postępowań egzekucyjnych i możliwość uchylenia zajęć (o czym mowa szerzej w dalszej części artykułu). Ustawodawca chciał także, aby postępowania restrukturyzacyjne uzyskały autonomię względem postępowania upadłościowego o charakterze stygmatyzującym.
Nowa regulacja wprowadza cztery odrębne postępowania restrukturyzacyjne: 1) postępowanie o zatwierdzenie układu, 2) przyspieszone postępowanie układowe, 3) „zwykłe” postępowanie układowe (oparte na założeniach dotychczasowego postępowania układowego) oraz 4) postępowanie sanacyjne.
Prawo restrukturyzacyjne zwiększa uprawnienia aktywnych wierzycieli. Ustawodawca wyszedł z założenia, iż skoro jednym z celów postępowania jest ich zaspokojenie, to też zaangażowanie w cały proces powinno być odczuwalne. Najistotniejsze zmiany dotyczą powoływania i składu rady wierzycieli. Będzie ona powoływana już na wniosek trzech wierzycieli (nawet niewielkich) lub jednego większego (posiadającego ponad 20% sumy wierzytelności) albo na wniosek dłużnika (art. 121 p.r.). Funkcjonowanie rady wierzycieli w postępowaniach restrukturyzacyjnych jest zjawiskiem korzystnym i pożądanym. Jej sprawne działanie może nadać impuls postępowaniu, gdyż, co oczywiste, wierzyciele są najbardziej zainteresowani w szybkim i sprawnym zakończeniu postępowania.
Zasada szybkości postępowania była jednym z głównych założeń ustawodawcy przy tworzeniu p.r. Ma się ona realizować poprzez stworzenie procedur, które w maksymalnie krótkim czasie umożliwią osiągnięcie założonych celów. Podstawowe dwie procedury restrukturyzacyjne będą wyjątkowo krótkie: zatwierdzenie układu przez sąd, po samodzielnym zbieraniu głosów przez dłużnika ma trwać ok. 2 tygodni, a przyspieszone postępowanie układowe ok. 2 miesiące[1].
Dodatkowo szybkości postępowania ma służyć m.in.: ustalanie spisu wierzytelności na podstawie dokumentów dłużnika, tj. bez zgłoszenia wierzytelności (art. 84 ust. 1 p.r.), obowiązek zatwierdzania spisu wierzytelności i wyznaczenia terminu zgromadzenia wierzycieli, mimo nierozpoznania wszystkich sprzeciwów (art. 98 ust. 3 p.r.), ograniczenia dowodowe w postępowaniu wywołanym sprzeciwem (art. 92 ust. 5). Ustawa zakłada odstąpienie od zbędnej procedury gromadzenia odpisów papierowych faktur w aktach sprawy, jeżeli wierzytelności są niesporne i znajdują się w księgach rachunkowych dłużnika. Nie będzie konieczne udowadnianie papierowym dokumentem każdej najmniejszej kwoty. Obowiązek taki pojawi się tylko w przypadku wystąpienia wierzytelności spornych.
Wprowadzone zostają także liczne terminy instrukcyjne dla nadzorcy sądowego i zarządcy, sędziego-komisarza oraz sądu. Jedynie przykładowo można wskazać np. na: tygodniowy termin dla sędziego komisarza na ustanowienie rady wierzycieli (art. 121 ust. 2 p.r.), dwutygodniowy termin dla nadzorcy do sporządzenia wykazu wierzycieli uprawnionych do uczestniczenia w zgromadzeniu wierzycieli (art. 175 ust. 4 p.r.), dwutygodniowy termin dla sądu na wydanie postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia układu (art. 223. ust. 1 p.r.), tygodniowy termin dla sądu na rozpoznanie wniosku o otwarcie przyspieszonego postępowania układowego (art. 232. ust. 2 p.r.). Przykładów z nowej ustawy można podawać wiele. Doceniając cel ustawodawcy, nie sposób jednak nie poddać w wątpliwość, czy samo wyznaczenie terminów instrukcyjnych w jakikolwiek sposób przełoży się na szybkość postępowań. Obowiązujące przepisy (pełne podobnych terminów) oraz dotychczasowa praktyka nie przyniosła oczekiwanych przez prawodawcę efektów. Z pewnością wiele poprawiłoby w tej materii szybsze rozpoznawanie przez przewodniczących wydziałów skarg na przewlekłość postępowań.
Ustawodawca oddaje w ręce przedsiębiorców pozostających w złej kondycji finansowej możliwość wyboru najlepszej dla siebie procedury, zarówno pod kątem czasu trwania, jak również ochrony przed przymusową egzekucją.
Według nowej regulacji postępowanie likwidacyjne ma być ostatecznością. Aby jednak zapobiec pokrzywdzeniu wierzycieli poprzez tamowanie upadłości wszczynaniem postępowań restrukturyzacyjnych, wprowadzono rozwiązanie, wedle którego sąd odmówi otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, jeżeli jego skutkiem byłoby pokrzywdzenie wierzycieli (art. 8 ust. 1 p.r.).
Warto również wspomnieć o szalenie istotnym rozwiązaniu wprowadzonym na mocy art. 5 p.r. Przewiduje on Centralny Rejestr Restrukturyzacji i Upadłości. Rejestr ma funkcjonować dopiero od lutego 2018 r., gdyż potrzebny jest czas na jego stworzenie, uruchomienie i wdrożenie. Jego celem jest usprawnienie postępowań restrukturyzacyjnych i upadłościowych, ułatwienie dostępu do informacji o tych postępowaniach, usprawnienie komunikacji pomiędzy organami tych postępowań i ich uczestnikami oraz obniżenie kosztów postępowań związanych z obowiązkiem dokonywania ogłoszeń i obwieszczeń.

II. Rodzaje postępowań restrukturyzacyjnych i ich przebieg (zarys)

1. Postępowanie o zatwierdzenie układu

Ideę tego postępowania najlepiej oddaje fragment z uzasadnienia ustawy p.r., w którym czytamy: Potrzeby przedsiębiorców, a także doświadczenia innych krajów wskazują jednoznacznie, że konieczne jest wprowadzenie w polskiej procedurze możliwości zawarcia układu z wierzycielami z minimalnym udziałem sądu. Dzięki temu umawiające się strony uzyskają większą elastyczność w dochodzeniu do porozumienia i jednocześnie nie są uzależnione od decyzji sądu, które w praktyce są nierzadko podejmowane ze zbędnym opóźnieniem narażającym w szczególności dłużnika na przedłużającą się niepewność co do dalszego losu jego przedsiębiorstwa.[2]
Postępowanie to jest przeznaczone dla dłużników, którzy są w stanie uzyskać porozumienie z większością swoich wierzycieli bez udziału sądu.
Ogół wierzycieli w niniejszym postępowaniu zabezpieczony będzie poprzez wprowadzenie następujących wymagań: konieczność udziału osoby posiadającej licencję doradcy restrukturyzacyjnego (a zatem również posiadającej umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej), szczegółowe uregulowanie treści pisemnego głosu warunkującej jego ważność, możliwość uzyskiwania przez wierzycieli informacji o sytuacji ekonomicznej dłużnika, możliwość zgłaszania przez wierzycieli zastrzeżeń co do przebiegu procedury zbierania głosów (obok możliwości zaskarżenia samego zatwierdzenia układu), a także ustanowienie szczególnego wymogu uzyskania odpowiedniej większości.
Procedura rozpoczyna się od zawarcia przez dłużnika umowy z osobą, która będzie pełniła funkcję nadzorcy sądowego. Prawo wyboru nadzorcy układu, jak też prawo zmiany nadzorcy na wniosek dłużnika przy akceptacji wierzycieli prowadzić ma do wyselekcjonowania przez samych przedsiębiorców osób należycie sprawujących swoją funkcję i dających najlepszą gwarancję prawidłowego realizowania obowiązków.
Po wyborze nadzorcy konieczne jest ustalenie dnia układowego, według którego określa się wierzycieli uprawnionych do głosowania nad układem oraz skutki przyjętego układu (art. 211 p.r.). Postępowanie to jest jedynym, w którym nie ma orzeczenia sądu o jego otwarciu. W pozostałych postępowaniach, w oparciu o datę wydania orzeczenia sądu, określany jest krąg wierzytelności objętych układem.
Dzień układowy nie może być określony dowolnie, ale musi przypadać nie wcześniej niż 3 miesiące i nie później niż 1 dzień przed dniem złożenia wniosku o zatwierdzenie układu (art. 211 ust. 2 p.r.).
Następnie dłużnik zbiera głosy wierzycieli przy wykorzystaniu kart do głosowania. Karta ta zawierać będzie m.in. propozycje układowe ze wskazaniem, które konkretnie z nich dotyczą danego wierzyciela (art. 213 p.r.). Karta do głosowania niespełniająca wymogów określonych w ustawie będzie nieważna (art. 213 ust. 3 p.r.).
Wierzyciele, którzy po otrzymaniu karty do głosowania uznają, że zawarte w niej informacje są niewystarczające do podjęcia decyzji, będą mieli prawo otrzymania od nadzorcy układu informacji o sytuacji majątkowej dłużnika i możliwości wykonania układu (art. 216 ust. 1 p.r.). Wierzyciel ma prawo zgłoszenia nadzorcy układu zastrzeżeń, jeżeli z jakichkolwiek powodów uzna, że procedura samodzielnego zbierania głosów odbywa się nieprawidłowo (np. propozycje układowe są niezgodne z prawem) (art. 216 ust. 2 p.r.).
Głos wierzyciela zachowa ważność, o ile wniosek dłużnika o zatwierdzenie układu wpłynie do sądu przed upływem 3 miesięcy od daty oddania głosu (art. 215 p.r.). Termin ten wyznaczy okres, w którym dłużnik musi zebrać większość głosów wymaganą do zawarcia układu.
Układ zostaje zawarty, jeżeli za jego przyjęciem wypowie się większość wierzycieli uprawnionych do głosowania nad układem, mających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem (art. 217 ust. 1 p.r.). Zasadnicza różnica między postępowaniem o zatwierdzenie układu a pozostałymi postępowaniami restrukturyzacyjnymi polega na tym, iż w pozostałych trybach wymagana większość będzie liczona od sumy wierzycieli głosujących, a nie uprawnionych do głosowania. Różnica ta podyktowana jest koniecznością wyeliminowania działań dłużnika, które zmierzałyby do braku rzeczywistego powiadomienia wierzycieli (braku doręczenia im propozycji układowych) i przedstawienia ich przed sądem jako wierzycieli biernych, którzy nie będą brani pod uwagę przy ustalaniu niezbędnych większości.
Po uzyskaniu odpowiedniej większości głosów za układem i powiadomieniu pozostałych wierzycieli dłużnik składa do sądu, wraz z głosami wierzycieli, wniosek o zatwierdzenie układu. Do wniosku załączone jest również sprawozdanie nadzorcy układu, zawierające szereg elementów, w tym ocenę możliwości wykonania układu, wykaz majątku, spis wierzycieli oraz plan restrukturyzacyjny. Sąd, zatwierdzając układ, będzie bazował wyłącznie na złożonych dokumentach. Jeżeli więc znajdą się w nich nieprawdziwe dane, to nadzorca układu będzie odpowiadał przed wierzycielami z tytułu niezachowania należytej staranności. Odpowiedzialność będzie przy tym miała realny wymiar z uwagi na konieczność posiadania umowy odpowiedzialności cywilnej (polisy).
Sąd powinien wydać postanowienie w przedmiocie zatwierdzenia układu w terminie dwóch tygodni od wpłynięcia wniosku niezawierającego braków formalnych (223 ust. 1 p.r.). Po jego zatwierdzeniu następuje pozasądowy etap wykonywania układu.

2. Przyspieszone postępowanie układowe

Ustawodawca, stawiając w postępowaniu o zatwierdzeniu układu na szybkość i odformalizowanie, zdawał sobie sprawę, iż w wielu sytuacjach skorzystanie z tej procedury będzie niemożliwe lub nadmiernie utrudnione. Wierzyciele mogą nie mieć dostatecznego zaufania do nadzorcy układu wybieranego i opłacanego przez dłużnika. Z tego względu w przyspieszonym postępowaniu układowym wierzyciele będą głosować za układem, przy opracowaniu którego funkcjonował nadzorca wyznaczony przez sąd.
W przyspieszonym postępowaniu układowym, po jego otwarciu, postępowania egzekucyjne będą zawieszone z mocy prawa, a dokonane zajęcia rachunku bankowego będą mogły być uchylone na mocy postanowienia sędziego-komisarza (art. 259 p.r.). W postępowaniu o zatwierdzenie układu możliwość taka nie występuje. Dopiero po zatwierdzeniu układu przez sąd egzekucje są umarzane (art. 170 ust. 1 p.r.).
Regulacja p.r. jest taka, iż dłużnik nie będzie miał możliwości wyboru między przyspieszonym postępowaniem układowym a „zwykłym” postępowaniem układowym (decydujące będzie kryterium poziomu wierzytelności spornych – art. 3 ust. 3 p.r.). Z tych względów przepisy dotyczące tych dwóch postępowań są do siebie bardzo zbliżone.
Przyspieszone postępowanie układowe rozpoczyna się z chwilą złożenia wniosku dłużnika o jego otwarcie. Odpisy propozycji układowych muszą zostać złożone w liczbie odpowiadającej liczbie wierzycieli, tak aby umożliwić jak najszybsze wyznaczenie zgromadzenia i powiadomienie wierzycieli (art. 227 ust. 1 pkt 2 p.r.).
Aby zweryfikować możliwość przeprowadzenia przyspieszonego postępowania, wniosek będzie musiał również zawierać wykaz wierzytelności spornych.
Wyłącznie na podstawie dokumentów załączonych do wniosku sąd, na posiedzeniu niejawnym, rozpoznaje wniosek, w terminie tygodnia od dnia jego złożenia (art. 232 p.r.). Tak krótki okres rozpoznania wniosku uwarunkowany jest ograniczonym zakresem przesłanek umożliwiających otwarcie postępowania.
Po otwarciu przyspieszonego postępowania układowego i powołaniu nadzorcy sądowego ustawa przewiduje dla niego termin 2 tygodni na przygotowanie i złożenie sędziemu-komisarzowi spisu wierzytelności (art. 261 pkt 2 p.r.), spisu wierzytelności spornych (art. 261 pkt 3 p.r.) oraz planu restrukturyzacyjnego (art. 261 pkt 1 p.r.).
Ponieważ warunkiem otwarcia postępowania jest niski poziom wierzytelności spornych, wykluczone będzie wnoszenie sprzeciwów. Dłużnik będzie miał prawo zgłosić zastrzeżenia co do ujęcia wierzytelności w spisie i wówczas sędzia-komisarz dokona odpowiednich zmian w spisie wierzytelności oraz w spisie wierzytelności spornych (art. 90 p.r.). Z kolei wierzyciele, którzy nie zostali ujęci w spisie wierzytelności, a jedynie w spisie wierzytelności spornych, będą mieli prawo wnosić o dopuszczenie ich do udziału w zgromadzeniu wierzycieli (art. 107 ust. 3 p.r.). Na zgromadzeniu tym sędzia-komisarz zatwierdzi spis wierzytelności będący podstawą głosowania, a nadzorca sądowy przedstawi główne założenia planu restrukturyzacyjnego oraz złoży opinię o możliwości wykonania układu (art. 114 ust. 1 i art. 115 p.r.). Głosowanie nad układem odbywać się będzie na zasadach ogólnych, podobnie jak zatwierdzanie układu. Wypowiedzieć się za nim musi większość głosujących wierzycieli, mających co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności przysługujących głosującym wierzycielom (119 ust. 1 p.r.). Sędzia-komisarz wydaje postanowienie w przedmiocie stwierdzenia przyjęcia układu (art. 120 ust. 1 p.r.), który następnie podlegać będzie zatwierdzeniu przez sąd (art. 164 i nast.).
Należy przewidywać, że przyspieszone postępowanie układowe będzie trwało ok. 2 miesięcy, a w przypadku gdy przewidywane będzie wsparcie organu publicznoprawnego, okres ten może wydłużyć się o 1-2 miesiące.
Otwarcie przyspieszonego postępowania układowego nie wyłącza możliwości wszczęcia przez wierzyciela postępowań sądowych i administracyjnych w celu dochodzenia wierzytelności podlegających ujęciu w spisie wierzytelności (art. 257 p.r.). Wynika to z faktu, iż przyspieszone postępowanie układowe z założenia będzie krótkim postępowaniem trwającym 2-3 miesiące. Wprowadzanie jakichkolwiek regulacji wpływających na tok postępowań sądowych między dłużnikiem a poszczególnymi wierzycielami skutkowałoby wyłącznie zakłóceniem toku tych postępowań i ich przedłużeniem.
Co bardzo istotne dla wykonania układu, postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności objętej z mocy prawa układem, wszczęte przed otwarciem przyspieszonego postępowania układowego, ulegać będzie zawieszeniu z mocy prawa z dniem otwarcia postępowania (art. 259 ust. 1 p.r.) Z dniem zaś uprawomocnienia się postanowienia zatwierdzającego układ postępowania te ulegają umorzeniu. Ponadto sędzia-komisarz na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego będzie mógł uchylić zajęcia dokonane przed otwarciem przyspieszonego postępowania układowego w postępowaniu egzekucyjnym lub zabezpieczającym dotyczącym wierzytelności objętej z mocy prawa układem, ale tylko w przypadku gdy będzie to konieczne dla dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa (art. 259 ust. 2 p.r.).
Prawo restrukturyzacyjne wprowadza istotną zmianę w porównaniu z obecnym stanem prawnym dotyczącym postępowania układowego. W toku przyspieszonego postępowania układowego wierzyciel posiadający wierzytelność zabezpieczoną na mieniu dłużnika hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską może prowadzić egzekucję wyłącznie z przedmiotu zabezpieczenia. Dotychczas wierzyciel zabezpieczony hipoteką, mimo otwarcia postępowania układowego, mógł prowadzić egzekucję ze wszystkich składników majątku dłużnika. Pozycję taką uznano jednak za zbyt uprzywilejowaną w porównaniu do posiadanego zabezpieczenia, kosztem pozostałych uczestników postępowania (art. 260 p.r.). Podobnie, aby zoptymalizować wykonanie układu, sędzia-komisarz na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego będzie mógł zawiesić postępowania egzekucyjne co do wierzytelności nieobjętych z mocy prawa układem, jeżeli egzekucję skierowano do przedmiotu zabezpieczenia niezbędnego do prowadzenia przedsiębiorstwa.
W toku przyspieszonego postępowania układowego co do zasady dłużnik zachowuje zarząd swym majątkiem w zakresie czynności nieprzekraczających zwykłego zarządu. Pozostałe czynności wymagają zgody nadzorcy, ewentualnie rady wierzycieli (art. 39 ust. 1 p.r.).

3. Postępowanie układowe

Postępowanie układowe dedykowane jest dla przedsiębiorców niemogących skorzystać ani z postępowania o zatwierdzenie układu zawartego w drodze samodzielnego zbierania głosów, ani z przyspieszonego postępowania układowego, gdzie suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem przekracza 15% sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem (art. 3 ust. 4 pkt 2 p.r.). Właśnie z tych względów konieczne w tym postępowaniu będzie sporządzenie spisu wierzytelności wraz z możliwością wnoszenia sprzeciwów. W niniejszym trybie dłużnik, składając wniosek o otwarcie postępowania układowego, będzie zobowiązany uprawdopodobnić zdolność do bieżącego zaspokajania kosztów postępowania i zobowiązań powstałych po otwarciu postępowania układowego (art. 266 ust. 1 p.r.). Bez uprawdopodobnienia tej przesłanki sąd nie będzie mógł wydać pozytywnego rozstrzygnięcia w przedmiocie otwarcia postępowania układowego (art. 8 ust. 2 p.r.). Ponieważ w postępowaniu układowym dochodzą dodatkowe przesłanki jego otwarcia, to też sąd ma nie tylko dłuższy dwutygodniowy termin na wydanie orzeczenia, ale także ma możliwość wyznaczenia rozprawy, jeśli uzna to za zasadne (art. 270 p.r.). Wówczas termin na wydanie orzeczenia może przedłużyć się do 6 tygodni.
Między innymi z powyższych względów, przedłużających czas do otwarcia postępowania układowego, możliwe jest zabezpieczenie majątku poprzez ustanowienie tymczasowego nadzorcy sądowego, a także zawieszenie postępowania egzekucyjnego prowadzonego w celu dochodzenia należności objętych z mocy prawa układem oraz uchylenia zajęcia rachunków bankowych, jeżeli będzie to niezbędne dla osiągnięcia celów postępowania układowego (art. 268 p.r.).
Mimo braku prawomocnego rozpoznania sprzeciwów sędzia-komisarz będzie zobowiązany zatwierdzić spis wierzytelności i wyznaczyć zgromadzenie wierzycieli, jeżeli suma wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem, których dotyczą sprzeciwy prawomocnie nierozpoznane, nie będzie przekraczała 15% sumy wierzytelności uprawniających do głosowania nad układem. Postępowania w przedmiocie tych sprzeciwów będą podlegały umorzeniu przez sąd albo sędziego-komisarza, jeżeli nie zostaną prawomocnie rozpoznane do czasu głosowania na zgromadzeniu wierzycieli (art. 98 ust. 3 p.r.). Celem regulacji jest przyspieszenie postępowania układowego i nieopóźnianie zgromadzenia wierzycieli z powodu nierozpoznanych sprzeciwów dotyczących niewielkich kwotowo wierzytelności, nieposiadających zasadniczego wpływu na zawarcie układu.
Po zatwierdzeniu spisu wierzytelności i braku konieczności uzyskiwania zgody na udzielenie pomocy publicznej sędzia-komisarz niezwłocznie wyznaczy termin zgromadzenia wierzycieli, zarządzając doręczenie im propozycji układowych (art. 281 p.r.). Wierzycielom, których sprzeciwy nie zostały prawomocnie rozpoznane, pozostaje możliwość dopuszczenia do udziału w zgromadzeniu za zgodą sędziego-komisarza, jeżeli uprawdopodobnią swoją wierzytelność (analogicznie do wierzycieli posiadających wierzytelności sporne w przyspieszonym postępowaniu układowym) (art. 282 ust. 2 p.r.).
Głosowanie nad układem oraz zatwierdzenie układu odbywać się będą według zasad ogólnych opisanych w części dotyczącej przyspieszonego postępowania układowego.
Założenia do projektu ustawy wskazują, że postępowanie układowe, w zależności od ilości wniesionych sprzeciwów i stopnia ich skomplikowania, będzie trwało od 6 do 10 miesięcy.
Skutki otwarcia postępowania układowego będą analogiczne do skutków otwarcia przyspieszonego postępowania układowego. Jedyną odrębnością jest obowiązek nadzorcy sądowego ustalenia na podstawie wpisów w księgach dłużnika oraz dokumentach bezspornych składu masy upadłości w terminie 1 miesiąca od dnia otwarcia postępowania (art. 274 p.r.). W przyspieszonym postępowaniu upadłościowym zrezygnowano z tego obowiązku, z uwagi na krótki czas trwania postępowania oraz konieczność podjęcia w tym czasie innych niezbędnych czynności (przygotowanie spisu wierzytelności i planu restrukturyzacyjnego).
Dłuższy czas trwania postępowania układowego uzasadnia nie tylko wprowadzenie innych regulacji w zakresie ustalania składu masy układowej, ale również wprowadzenie odmiennych regulacji dotyczących wpływu otwarcia postępowania układowego na postępowania sądowe i administracyjne. W postępowaniu tym nadzorca sądowy będzie wstępował z mocy prawa do postępowań sądowych i administracyjnych dotyczących masy układowej (art. 277).
Skutki postępowania układowego co do postępowań egzekucyjnych są analogiczne jak w postępowaniu układowym (art. 278 p.r.). Jedyną różnicą w tym zakresie jest przepis, który stanowi, iż sumy uzyskane w zawieszonym z mocy prawa postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze niewydane, przelewać się będzie do masy układowej niezwłocznie po wydaniu postanowienia o otwarciu postępowania układowego. Nie będzie w tym zakresie konieczne wydawanie postanowienia przez sędziego-komisarza (art. 278 ust. 2 p.r.).
 

4. Postępowanie sanacyjne

Postępowanie sanacyjne będzie przeznaczone dla przedsiębiorców, którzy z różnych powodów nie mogą zawrzeć układu z wierzycielami w ramach wcześniej opisanych procedur.
Postępowanie sanacyjne z uwagi na możliwość zastosowania wyjątkowych instrumentów prawnych (możliwość odstąpienia od niekorzystnych dla dłużnika umów, możliwość dostosowania poziomu zatrudnienia do potrzeb z wykorzystaniem uprawnień przysługujących dotychczas wyłącznie syndykowi oraz możliwość sprzedaży zbędnych składników majątkowych ze skutkiem sprzedaży egzekucyjnej) umożliwić ma istotną poprawę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa na tyle, aby możliwe było wykonanie zaproponowanego układu lub zaproponowanie wierzycielom korzystniejszych propozycji układowych (art. 3 ust. 5 i 6 p.r.).
Trzy pierwsze postępowania, z reguły krótkie, mogą być niewystarczające, aby uzyskać i wdrożyć zewnętrzne formy naprawy przedsiębiorstwa. Może się zdarzyć, iż jedynym sposobem ratowania przedsiębiorstwa będzie zastosowanie dalej idącej ochrony dla dłużnika. Taką ochronę ma dać postępowanie sanacyjne.
Ponieważ postępowanie sanacyjne rodzi wiele korzyści dla dłużnika, zasadnym jest odbieranie dłużnikowi zarządu własnego i ustanawianie zarządcy. W wyjątkowych przypadkach, gdy skuteczne przeprowadzenie postępowania sanacyjnego wymagać będzie osobistego udziału dłużnika lub jego reprezentantów, a jednocześnie dadzą oni gwarancję należytego sprawowania zarządu, sąd będzie mógł zezwolić dłużnikowi na wykonywanie zarządu w zakresie nieprzekraczającym zakresu zwykłego zarządu nad całością lub częścią przedsiębiorstwa (art. 288 ust. 3 p.r.).
Zarówno osoba zarządcy, jak i konieczność uzyskiwania akceptacji sędziego-komisarza na działania zaplanowane w planie restrukturyzacyjnym, mają być gwarancją uwzględniania słusznych praw tak wierzycieli, jak też pracowników i kontrahentów dłużnika.
Zarządcą w postępowaniu tym może być jedynie profesjonalny doradca restrukturyzacyjny. W wielu przypadkach u podstaw trudnej sytuacji finansowej dłużnika leży niewłaściwe zarządzanie przedsiębiorstwem, stąd efektywna restrukturyzacja wymaga przeprowadzenia zasadniczych zmian w tym obszarze.
Istotą postępowania sanacyjnego jest, iż w przeciwieństwie do innych postępowań naprawczych działania restrukturyzacyjne będą podjęte w całości lub części jeszcze przed głosowaniem nad układem. Z tych względów w postępowaniu tym zarządca sporządza plan restrukturyzacyjny, zatwierdzany przez sędziego-komisarza i wdrażany w życie jeszcze przed głosowaniem nad układem. Zakres czynności podjętych przed głosowaniem zależeć będzie od sytuacji przedsiębiorstwa dłużnika. W branżach, w których restrukturyzacja musi być rozłożona na wiele lat (np. stocznie, kopalnie), na pierwszym etapie postępowania podjęte zostaną jedynie częściowe działania, które jednakże umożliwią wierzycielom lepszą ocenę możliwości dokończenia procesu.
W terminie 1 miesiąca od dnia otwarcia postępowania sanacyjnego zarządca w porozumieniu z dłużnikiem składa sędziemu-komisarzowi plan restrukturyzacyjny (art. 313 ust. 1 p.r.). W uzasadnionych przypadkach termin na złożenie planu restrukturyzacyjnego będzie mógł być przedłużony przez sędziego-komisarza do 3 miesięcy (art. 313 ust. 2 p.r.). Jeżeli zarządca nie zdoła porozumieć się z dłużnikiem co do treści planu, składa plan samodzielnie, dołączając zastrzeżenia dłużnika i własne uzasadnienie przyczyn, dla których tych zastrzeżeń nie uwzględnił (art. 313 ust. 1 p.r.).
Jeżeli w ramach restrukturyzacji mają zostać podjęte działania, takie jak redukcja zatrudnienia, dokonanie sprzedaży majątku dłużnika czy odstąpienie od umów wzajemnych, plan restrukturyzacyjny musi zawierać informację o zasadach zwalniania pracowników, w szczególności liczbę pracowników objętych zamiarem zwolnienia, okres, w którym nastąpi takie zwolnienie, oraz proponowane kryteria zwalniania pracowników, mienie podlegające zbyciu oraz umowy, od których zarządca zamierza odstąpić (art. 314 p.r.). Sędzia-komisarz zatwierdza plan restrukturyzacyjny po zasięgnięciu opinii rady wierzycieli. Na tej podstawie oraz w oparciu o swoje doświadczenie i posiadaną wiedzę ekonomiczną sędzia-komisarz, wyważając interesy wszystkich uczestników, będzie miał prawo zmienić treść planu i nakazać realizację określonych działań bądź też wydać zakaz wdrażania niektórych działań przewidzianych w planie (art. 315 ust. 2 p.r.). Co do zasady zarządca realizuje plan sanacyjny dopiero po zatwierdzeniu przez sędziego-komisarza. Do tego czasu zarządca będzie mógł podjąć działania mające na celu przywrócenie dłużnikowi zdolności wykonywania zobowiązań, jeżeli brak ich niezwłocznego podjęcia istotnie utrudniłby możliwość osiągnięcia celu postępowania sanacyjnego. Podczas wykonywania planu restrukturyzacyjnego, stosownie do zmiany okoliczności sprawy, plan ten będzie mógł być zmieniany. Do zmiany planu restrukturyzacyjnego będzie stosować się odpowiednio procedurę jak przy zatwierdzaniu planu (art. 318 p.r.).
Tak jak było nadmienione powyżej, w toku postępowania sanacyjnego pewne działania poprawiające kondycję przedsiębiorstwa mogą być dokonane przed zgromadzeniem. Z tych względów sędzia-komisarz zwołuje zgromadzenie wierzycieli w celu głosowania nad układem niezwłocznie po zrealizowaniu całości lub części planu restrukturyzacyjnego przewidzianej do wykonania w toku postępowania sanacyjnego, nie później jednak niż przed upływem dwunastu miesięcy od dnia otwarcia postępowania sanacyjnego (art. 321 p.r.).
Na zgromadzeniu wierzycieli układ zawierany jest na zasadach ogólnych, które zostały przybliżone przy omawianiu przyspieszonego postępowania układowego.
Jedną z zasadniczych odmienności postępowania sanacyjnego jest możliwość zbycia składników majątkowych należących do dłużnika, a wchodzących w skład masy sanacyjnej. Sprzedaż w tym trybie będzie miała skutki sprzedaży dokonanej przez syndyka w postępowaniu upadłościowym (art. 323 ust. 1 i 3 p.r.). Regulacja ma umożliwić sprzedaż rzeczy, które nie są niezbędne do dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa, w szczególności gdy restrukturyzacja będzie polegała na ograniczaniu działalności w zakresie nierentownym.
Kolejnym ważnym instrumentem prawnym przypisanym postępowaniu sanacyjnemu jest możliwość odstępowania od umów wzajemnych na zasadach, jakie obecnie obowiązują w postępowaniu upadłościowym (art. 298 p.u.n.). Co do zasady sytuacje te obejmą umowy niekorzystne dla dłużnika i jego wierzycieli.
Trzecim ważnym narzędziem jest możliwość przeprowadzenia głębokiej restrukturyzacji zatrudnienia w przedsiębiorstwie. Skoro ustawodawca dopuścił ograniczenie praw pracowniczych w celu jak największego zaspokojenia wierzycieli w postępowaniu upadłościowym, to tym bardziej zasadne jest wykorzystanie tego typu instrumentu w celu ratowania przedsiębiorstwa i części miejsc pracy. Z tych względów otwarcie postępowania sanacyjnego wywoływać będzie w zakresie praw i obowiązków pracowników i pracodawcy takie same skutki jak ogłoszenie upadłości, przy czym uprawnienia syndyka wykonywać będzie zarządca (art. 300 p.r.). W praktyce oznacza to zmniejszenie ochrony przed wypowiedzeniem. Nadzór nad ewentualnymi zwolnieniami wykonywać będzie sędzia-komisarz poprzez zatwierdzenie bądź odmowę zatwierdzenia planu restrukturyzacyjnego obejmującego planowane zwolnienia. Celem postępowania sanacyjnego jest uratowanie przedsiębiorstwa dłużnika choćby w ograniczonym zakresie, a każda redukcja zatrudnienia będzie miała na celu nie tylko uratowanie samego przedsiębiorstwa, ale również ochronę pozostałych miejsc pracy.
Jedynie tytułem zasygnalizowania należy wskazać, iż w postępowaniu sanacyjnym ustawodawca wprowadził na wzór postepowania upadłościowego możliwość uznawania czynności prawnych dłużnika za bezskuteczne. Instrument ten umożliwi nie tylko włączenie danego składnika majątkowego do masy sanacyjnej i przez to zwiększy stopień zaspokojenia wierzycieli, ale również może skutkować odzyskaniem przez dłużnika zdolności regulowania swoich zobowiązań (art. 304-309 p.r.).
W postępowaniu sanacyjnym wszystkie postępowania egzekucyjne skierowane do majątku dłużnika wchodzącego w skład masy sanacyjnej, wszczęte przed otwarciem postępowania sanacyjnego, będą ulegały zawieszeniu z mocy prawa z dniem otwarcia postępowania (art. 312 ust. 1 p.r.).
 
Podsumowanie
Przez ostatnie 25 lat gospodarki wolnorynkowej uczestnicy obrotu gospodarczego otrzymywali wiele regulacji upadłościowych i naprawczych. Począwszy od najprostszych i najstarszych uregulowań przedwojennych z 1934 r. (przez wielu praktyków po dziś dzień wspominanych jako wielce udane i pożyteczne w nowych czasach), przez prawo upadłościowe i naprawcze z roku 2003 (z licznymi nowelizacjami i wprowadzonymi procedurami upadłości konsumenckiej), aż po obecne unormowania oferujące mnogość procedur negocjacyjnych, naprawczych, sanacyjnych i likwidacyjnych. Każde nowo wprowadzane przepisy miały: ułatwiać, przyspieszać, czynić windykację skuteczniejszą i chronić przedsiębiorstwo dłużnika.
Wchodzące w życie przepisy są dużym novum: dotychczasowe procedury zastrzeżone głównie dla sądów teraz otwierają się na aktywność i rozsądek wierzycieli. Szybsze co do zasady powinny być zgromadzenia wierzycieli i zakres podejmowanych decyzji, łatwiej będzie ustanowić kontrolującą sytuację radę wierzycieli. Z kolei mnogość procedur (cztery postępowania restrukturyzacyjne) powoduje, że wierzyciele ci muszą doskonale orientować się w przepisach, żeby wiedzieć, jaka aktualnie procedura obowiązuje dłużnika (można przecież przechodzić płynnie z jednej do drugiej) i jak powinni w ramach aktualnej z nich zachowywać się i chronić swoje interesy. Wszystko to przy ciągłym obniżaniu jakości zabezpieczeń rzeczowych i oddawania pola decyzyjnego organom postępowania upadłościowego. Podmioty te, dla utrzymania miejsc pracy czy przedsiębiorstwa dłużnika mogą wbrew interesowi wierzycieli zablokować w zasadzie każdą prowadzoną egzekucję. Jednocześnie dłużnik uzyskuje możliwość licznych „kombinacji” prawniczych w celu: ratowania swojego przedsiębiorstwa/optymalnego spłacania zadłużenia/unikania wierzycieli i gry na czas. Doprawdy, nawet doświadczonym praktykom trudno będzie się w tym gąszczu odnaleźć.
Pozostaje mieć nadzieję, że tak jak przepisy próbują wyjść naprzeciw różnym oczekiwaniom czy to dłużnika, czy wierzycieli zależnie od poziomu ich zabezpieczenia, tak o równowagę tę dbać będą organy postępowania: sędziowie-komisarze, doradcy restrukturyzacyjni, zarządcy czy syndycy. Wszystkie strony postępowania muszą przede wszystkim zachowywać się profesjonalnie.
 
r.pr. Anita Żołyniak, SALIRE kancelaria upadłości
r.pr. Daniel Dębecki, SALIRE kancelaria upadłości

---