Marek Turkiewicz

Wstęp

W niniejszym artykule zostanie poruszony niecodzienny przypadek procesowy, który umknął analizie ustawodawcy, a ma wpływ na zachowanie obrońcy w postępowaniu karnym i może rzutować na prawo oskarżonego do obrony. Omówiona zostanie sytuacja rzadko spotykana w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych, w której sąd I instancji orzekając w składzie jednoosobowym, wydał wyrok (który został w konsekwencji zaskarżony przez strony postępowania), lecz sąd ten nie sporządził pisemnego uzasadnienia zaskarżonego wyroku.

Fakt niesporządzenia tego uzasadnienia ma charakter nieodwracalny, jako że sędzia, który powinien ten dokument sporządzić nie pełni już służby w sądownictwie powszechnym. Sytuacja taka jest do tego stopnia wyjątkowa, że w obowiązujących przepisach procedury karnej próżno szukać przepisów, które by tą okoliczność w jakikolwiek sposób regulowały. Jedynie w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych^[1] tego rodzaju okoliczność przewidziano. Jak wynika z § 119 ust. 2 zdanie drugie tego regulaminu, w razie gdy sporządzenie uzasadnienia jest niemożliwe, przewodniczący wydziału czyni o tym wzmiankę w aktach sprawy. W układzie procesowym, jaki ma miejsce w niniejszym przypadku, w sytuacji gdy sędzia orzeka jednoosobowo nie ma osoby uprawnionej do sporządzenia pisemnych motywów orzeczenia (na marginesie należy wskazać, że termin na wniesienie apelacji biegnie od momentu poinformowania obrońcy czy pełnomocnika o fakcie niemożności sporządzenia uzasadnienia na piśmie).

W dalszej części artykułu zostanie dokonana analiza kilku artykułów aktów prawnych stanowiących o istnieniu prawa do obrony i skutków naruszenia tych przepisów. Następnie zostaną poczynione ogólne uwagi odnośnie do celów istnienia uzasadnienia orzeczenia i jego funkcji w procesie karym w kontekście prawa do obrony oskarżonego. Na koniec zostanie scharakteryzowany zarzut braku uzasadnienia i jego potencjalna skuteczność procesowa w kontekście naruszenia przywołanego już prawa do obrony.
 
1. Prawo do obrony
Prawo do obrony jest fundamentalnym aspektem systemu prawnego wielu państw demokratycznych. Obejmuje ono zasadę, że każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa ma prawo do swobodnej i skutecznej obrony przed sądem. Prawo to jest uznawane za jedno z podstawowych praw człowieka i jest chronione przez różne instrumenty międzynarodowe i krajowe. Prawo do obrony zapewnia oskarżonemu szereg uprawnień, które pomagają w ochronie jego interesów i zapewnieniu sprawiedliwego procesu. W szeroko rozumianym prawie do obrony zawiera się m.in. prawo do sprawiedliwego procesu, prawo do szybkiego i bezstronnego procesu, prawo do składania apelacji i prawo do otrzymania informacji na temat zarzutów przeciwko sobie.

Rozważając szczegółowo znaczenie konstytucyjnego prawa do sądu, Trybunał Konstytucyjny (dalej: „TK”) niejednokrotnie analizował treść art. 45 Konstytucji RP i konsekwencje wynikające z zawartego w tym przepisie wzorca. Prawo do sądu jest traktowane w obszernym orzecznictwie TK jako obejmujące: 1) prawo dostępu do sądu; 2) prawo do właściwej procedury przed sądem; 3) prawo do wiążącego rozstrzygnięcia sprawy oraz 4) prawo do odpowiednio ukształtowanego (pod względem podmiotowym) sądu. Jak przyjął TK^[2], konstytucyjne prawo do sądu ma aspekt pozytywny – zawiera dyrektywy zobowiązujące ustawodawcę do należytego ukształtowania systemu wymiaru sprawiedliwości w wymiarze instytucjonalnym i proceduralnym oraz zapewnienia jego efektywnego funkcjonowania. Z kolei negatywny aspekt prawa do sądu wyraża się w zakazie zamykania lub nadmiernego ograniczania dostępu do wymiaru sprawiedliwości (art. 45 ust. 1 w związku z art. 77 ust. 2 Konstytucji RP). Analizę przepisów mających znaczenie przy badaniu źródeł istnienia prawa do obrony należy rozpocząć od art. 42 Konstytucji RP, który określa konstytucyjne standardy odnoszące się do prawa karnego materialnego i procesowego, które mają charakter gwarancyjny dla oskarżonego. Wskazany wyżej artykuł jest również źródłem praw podmiotowych jednostek, których ochrona może być dochodzona w trybie skargi konstytucyjnej^[3]. Odpowiedzialność karna w rozumieniu art. 42 Konstytucji RP obejmuje nie tylko odpowiedzialność karną w rozumieniu Kodeksu karnego, co do której stosujemy ten przepis bezpośrednio, ale również inne formy odpowiedzialności o charakterze represyjnym^[4], co do których stosuje się go odpowiednio, a które w niniejszym opracowaniu zostaną pominięte jako leżące poza istotą omawianego zagadnienia. Istotna natomiast dla omawianego problemu jest wykładania art. 42 ust. 2 zdanie pierwsze Konstytucji RP, z którego wynika wprost, że każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Z zagwarantowanego w Konstytucji RP prawa do obrony w znaczeniu materialnym wynika obowiązek ustawodawcy zapewnienia każdemu, przeciwko komu prowadzone jest postępowanie karne, możliwości wpływania na bieg tego postępowania. Prawo do obrony oskarżony realizuje przez możliwość czynnego w nim udziału, w tym składania wyjaśnień, zgłaszania wniosków dowodowych, uczestniczenia w postępowaniu dowodowym, i – co istotne w kontekście omawianego zagadnienia – kwestionowania na drodze prawnej wydawanych rozstrzygnięć. Na marginesie należy wskazać, że z prawa do obrony w znaczeniu formalnym wynika obowiązek zagwarantowania przez ustawodawcę możliwości działania w postępowaniu karnym obrońcy, a w razie braku możliwości wyboru obrońcy z wyboru ustawodawca ma obowiązek określenia zasad przyznawania obrońcy z urzędu. W kontekście poczynionej powyżej wykładni art. 42 ust. 2 zdanie pierwsze Konstytucji RP można postawić tezę, że brak uzasadnienia orzeczenia wyroku skazującego stanowi naruszenie oskarżonemu prawa do obrony w sposób utrudniający mu lub w niektórych przypadkach uniemożliwiając mu wniesienie skutecznego odwołania – co stanowi wprost naruszenie jego konstytucyjnego prawa do tej obrony (wątek ten zostanie opisany szerzej w dalszej części artykułu). Ze względu na poczynioną wcześnie uwagę, że art. 42 Konstytucji RP w stosunku do prawa karnego stosujemy wprost, może on stanowić (przynajmniej teoretycznie) podstawę prawną do sformułowania ogólnego i dość szerokiego zarzutu apelacyjnego (przy czym należy podkreślić, że artykuł ten będzie miał funkcję pomocniczą w stosunku do przytoczonych zarzutów z k.p.k.^[5]).

Konstytucyjne prawo z art. 42 ust 2 Konstytucji RP znajduje również oparcie w art. 6 ust. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka^[6] (dalej: „Konwencja”). W art. 6 ust. 3 lit. b Konwencji wskazano, że każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony. Zasada prawa oskarżonego do obrony, wynikająca z art. 6 ust. 3 Konwencji, stanowi dyrektywę uprawniającą, która daje oskarżonemu podmiotowe prawo do obrony w postaci zespołu uprawnień obrończych. Istota zasady prawa do obrony w rozumieniu Konwencji polega na umożliwieniu oskarżonemu odpierania przedstawionych mu zarzutów, kwestionowania przemawiających przeciwko niemu dowodów, a także przedstawiania dowodów na poparcie własnych twierdzeń. Obowiązywanie tej zasady przesądza o tym, że oskarżony jest podmiotem, a nie przedmiotem postępowania i to nie tylko w toku rozprawy głównej, ale również przed sądem odwoławczym^[7]. Poczyniona wyżej wykładnia językowa i funkcjonalna art. 6 ust. 3 Konwencji jest spójna z wykładnią językową i funkcjonalną art. 42 ust 2 Konstytucji RP i w mojej ocenie nie wymaga szerszego komentarza jako rzecz oczywista.

Nie można przy tym tracić z pola widzenia stanowiska Sądu Najwyższego (dalej: „SN”), który wskazuje, że prawo dostępu do sądu nie ma charakteru absolutnego i może być przedmiotem uzasadnionych prawnie ograniczeń. W przypadku gdy dostęp jednostki do sądu jest ograniczony (czy to przez działanie prawa, czy faktyczne ograniczenie tego prawa), należy zweryfikować, czy ograniczenie to nie jest sprzeczne z art. 45 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 ust 3 Konwencji oraz czy ograniczenie takie nie narusza samej istoty tego prawa (np. prawa do obrony). Ograniczenie takie nie może być wprowadzone arbitralnie, a powinno zmierzać do realizacji uzasadnionego prawnie celu przy zachowaniu rozsądnej relacji proporcjonalności pomiędzy stosowanymi środkami a celem, do realizacji którego stosowane środki zmierzały^[8]. Stwierdzenie, że ustawodawca odstąpił od standardów wynikających z art. 42 Konstytucji RP, może prowadzić do konieczności rozważenia proporcjonalności tego odstąpienia w kontekście art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, który określa przesłanki dopuszczalności wprowadzenia przez ustawodawcę ograniczeń korzystania z konstytucyjnych praw i wolności^[9]. Należy jednak rozgraniczyć celowe ograniczenie konstytucyjnego prawa do obrony z uwagi na bezpośredni zamiar ustawodawcy ograniczenia tego prawa (pod pewnymi uzasadnionymi warunkami) od przypadku całkowitego zaniechania ustanowienia takiej ograniczającej regulacji z uwagi na brak rzeczowej analizy i wystąpienia konsekwencji, która nie była objęta bezpośrednim zamiarem ograniczenia przez ustawodawcę. Omawiany przypadek procesowy niemożności napisania uzasadnienia przez sąd jest właśnie taką sytuacją, której ustawodawca zwyczajnie nie przewidział, stąd też potencjalna możliwość powoływania się obrońcy w apelacji na zarzut naruszenia art. 42 ust. 2 Konstytucji RP w zw. z art. 6 ust 3 Konwencji, przy czym należy podkreślić, że artykuły te będą miały funkcję pomocniczą w stosunku do przytoczonych zarzutów z k.p.k.

Uregulowane w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 ust. 3 Konwencji prawo do obrony zostało na mocy art. 6 k.p.k. wprowadzone do polskiego postępowania karnego. Prawo do obrony, co jest w zasadzie rzeczą oczywistą, jest uznawane za jedno z fundamentalnych praw człowieka i jako takie znalazło odzwierciedlenie w aktach prawa międzynarodowego. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na fakt, że prawo wprost gwarantowane w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 ust. 3 lit. b Konwencji jest związane z prawem do informacji procesowej oraz prawem do dysponowania odpowiednim czasem do przygotowania obrony, jako gwarantującymi możliwość podjęcia realnej obrony. Ustawodawca przewidział dla tej strony postępowania karnego wiele uprawnień odpowiadających standardowi prawa do obrony wypracowanych na gruncie orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W szczególności jako najistotniejsze z punktu widzenia możliwości realizacji prawa do obrony w tym znaczeniu należy uznać prawo do: składania wniosków o wykonanie czynności dowodowej, zadawania pytania podmiotom przesłuchiwanym, wypowiadania się co do przeprowadzonego dowodu, uczestnictwa w rozprawie głównej będąc prawidłowo zawiadomionym o jej terminie, czy ostatecznie zaskarżania orzeczeń^[10]. W kontekście omawianego artykułu najistotniejszym aspektem prawa do obrony oskarżonego zagwarantowanego w art. 6 k.p.k. jest właśnie prawo do zaskarżenia orzeczenia sądu I instancji. Przy tym nie może być to prawo jedynie pozorne lub zagwarantowane formalnie, ale musi mieć wyraz w rzeczywistym poznaniu motywów rozstrzygnięcia sądu I instancji, zwłaszcza takiego, które przypisuje winę oskarżonemu oraz orzeka o karze.
 
2. Uzasadnienie i jego funkcje
Prawo oskarżonego do uzyskania uzasadnienia wyroku zapadłego w jego sprawie jest w pełni uzasadnione w kontekście jego prawa do obrony wyrażonego w art. 6 k.p.k., art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i art. 6 ust. 3 lit. b Konwencji^[11]. Uzasadnienie wyroku w zasadzie to nic innego jak wyartykułowany na piśmie zbiór argumentów składu orzekającego popierających tezy wskazane w sentencji wyroku. Wydając wyrok, skład orzekający jest zobowiązany do wyjaśnienia swojej decyzji i uzasadnienia jej na piśmie. Uzasadnienie wyroku jest nie tylko formalnym wymogiem uprawniającym do wniesienia apelacji, ale przede wszystkim narzędziem, które pozwala zrozumieć i potencjalnie zaakceptować decyzję sądu.

Po pierwsze, wartość uzasadnienia wyroku wynika z potrzeby ochrony praw jednostek. Wszyscy uczestnicy procesu mają prawo do sprawiedliwego procesu i decyzji opartej na przepisach prawa. Uzasadnienie wyroku daje w ogóle możliwość zrozumienia, dlaczego taka konkretna decyzja w sentencji wyroku została podjęta. Pisemne uzasadnienie orzeczenia pozwala ocenić, czy prawa strony zostały należycie uwzględnione, czy skład orzekający uwzględnił wszystkie istotne dowody, argumenty czy twierdzenia. Uzasadnienie orzeczenia pozwala zweryfikować, czy sprawa została rozstrzygnięta zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.

Po drugie, uzasadnienie wyroku jest ważne dla podtrzymania czy pogłębienia zaufania społecznego do wymiaru sprawiedliwości. Społeczeństwo jako ogół obywateli musi mieć pewność, że sądy działają uczciwie, rzetelnie i obiektywnie. Wydając uzasadniony wyrok, skład orzekający pokazuje, że podjął sprawiedliwą decyzję na podstawie przepisów prawa, a nie swoich własnych preferencji, poglądów czy uprzedzeń. Właściwe i czytelne uzasadnienie orzeczenia buduje zaufanie i legitymizuje działania sądów w oczach społeczeństwa.

Ponadto wartość uzasadnienia wyroku polega również na jego funkcji edukacyjnej. Uzasadnienie wyroku stanowi cenne źródło informacji o stosowaniu przepisów i jego wykładni dla prawników, studentów prawa i ogółu społeczeństwa. Przez analizę uzasadnienia można poznać stanowiska stron, zasady prawne, które zostały zastosowane, i argumenty, na których opierała się merytoryczna decyzja sądu. Taka czynność sądu pomaga lepiej zrozumieć działanie systemu prawnego i kształtować świadomość prawną.

W związku z tym można postawić tezę, że każde uzasadnienie powinno być świadectwem umiejętności zawodowych jego autora lub autorów. Konkretne, rzeczowe i pełne uzasadnienie pisemne wyroku spełni bowiem wszystkie funkcje istnienia tego orzeczenia, tj. samokontroli składu orzekającego, wyjaśniająco-interpretacyjną, kontrolną oraz legitymizacyjną. Uzasadnienie pisemne ma przekonać do trafności rozstrzygnięcia dokonanego przez sąd I instancji, a także umożliwić jego ewentualną merytoryczną kontrolę przez sąd II instancji. Zgodnie z art. 424 k.p.k. uzasadnienie powinno zawierać zwięzłe wskazanie, jakie fakty sąd uznał za udowodnione lub nieudowodnione, na jakich w tej mierze oparł się dowodach i dlaczego nie uznał dowodów przeciwnych oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku. W uzasadnieniu wyroku należy ponadto przytoczyć okoliczności, które sąd miał na względzie przy wymiarze kary, a zwłaszcza przy zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary, środków zabezpieczających oraz przy innych rozstrzygnięciach zawartych w wyroku. W wypadku złożenia wniosku o uzasadnienie wyroku jedynie co do rozstrzygnięcia o karze i o innych konsekwencjach prawnych czynu albo o uzasadnienie wyroku wydanego w trybie art. 343 k.p.k., art. 343a k.p.k. lub art. 387 k.p.k. uzasadnienie powinno zawierać co najmniej wyjaśnienie podstawy prawnej tego wyroku oraz wskazanych rozstrzygnięć. Na uwadze należy mieć jednak stanowisko SN, który w postanowieniu z 31 marca 2011 r., II KK 265/10, stwierdził, że w przypadku orzekania wyrokiem, sporządzenie uzasadnienia jest czynnością wobec orzekania wtórną, następującą w określonych ustawowo przypadkach już po wydaniu wyroku. Sporządzenie uzasadnienia jako dokumentu sprawozdawczego z narady nad wyrokiem, którego wymogi w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji są określone w art. 424 k.p.k., jest czynnością wtórną, dokonywaną tylko w określonej sytuacji procesowej i leży poza sferą orzekania w rozumieniu art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. Potwierdza to stawianą przez SN tezę, że uzasadnienie jakiegokolwiek orzeczenia samo w sobie dla bytu tego orzeczenia jest zupełnie irrelewantne^[12].

Jak wskazano wyżej, zapoznanie się z treścią uzasadnienia zapadłego rozstrzygnięcia jest istotnym elementem prawa oskarżonego do rzetelnego procesu karnego^[13]. Konieczność sporządzenia uzasadnienia orzeczenia w zasadzie wymusza samokontrolę sądu, który musi wykazać, że orzeczenie jest materialnie i formalnie prawidłowe oraz odpowiada wymogom sprawiedliwości. Ponadto uzasadnienie dokumentuje argumenty przemawiające za przyjętym rozstrzygnięciem, jest podstawą kontroli zewnętrznej przez organy wyższych instancji, służy indywidualnej akceptacji orzeczenia, umacnia poczucie zaufania społecznego i demokratycznej kontroli nad wymiarem sprawiedliwości oraz wzmacnia bezpieczeństwo prawne^[14]. Dla radcy prawnego występującego w roli obrońcy waga i znaczenie procesowe uzasadnienia wyroku wymagają zatem staranności i rzetelności jego sporządzenia przez sąd, a gdy jego wady są istotne, znacząco utrudniają lub wręcz w pewnych przypadkach uniemożliwiają przeprowadzenie właściwej i skutecznej kontroli instancyjnej zaskarżonego orzeczenia. W dokonanej wyżej analizie prawa do obrony uzasadnienie pisemne wyroku nie tylko pełni funkcję procesową, lecz, co wymaga podkreślenia, także buduje autorytet wymiaru sprawiedliwości i kształtuje zewnętrzne przekonanie o sprawiedliwości orzeczenia. Wobec tego tolerowanie w obrocie prawnym jakichkolwiek orzeczeń uzasadnionych w sposób rażąco odbiegający od reguł określonych w art. 457 i art. 424 k.p.k. nie jest dopuszczalne^[15].
 
3. Skuteczność zarzutu
Przenosząc teoretyczne dywagacje dotyczące prawa do obrony i funkcji uzasadnienia wyroku na kontekst konkretnej sytuacji procesowej, tj. niemożności zapoznania się oskarżonego z uzasadnieniem orzeczenia, obrońca może spróbować w apelacji postawić na podstawie art. 438 pkt 2 k.p.k. zarzut naruszenia art. 423 § 1 i 2 k.p.k. w zw. 6 k.p.k. w zw. z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP i w zw. z art. 6 ust. 3 Konwencji. Analiza językowa, funkcjonalna i celowościowa k.p.k. wskazuje jednak, że nie ma przepisu, z którego wprost wynika, jak sąd II instancji miałby w sytuacji zupełnego braku uzasadnienia postąpić. W szczególności w k.p.k. brak jest przepisów, że w każdym przypadku braku uzasadnienia należy podjąć decyzję o charakterze kasatoryjny, tym bardziej, że w procedurze karnej sytuacja wadliwości uzasadnienia jest uregulowana. W rzeczywistości i formalnie brak uzasadnienia nie jest ani faktyczną, ani prawną przeszkodą do kontroli wyroku w postępowaniach uruchomionych środkami odwoławczymi, przede wszystkim z tego powodu, że w polskim systemie prawnym jest instytucja apelacji pełnej. Sąd II instancji nie jest w zasadzie związany zarzutami apelacyjnymi, a jedynie zakresem jej zaskarżenia. Zgodnie z art. 433 § 2 k.p.k. sąd odwoławczy jest co do zasady zobowiązany rozważyć wszystkie wnioski i zarzuty wskazane w środku odwoławczym, lecz w pewnych przypadkach może od tej zasady odstąpić. Ponadto art. 457 § 3 k.p.k. obliguje sąd II instancji do podania w uzasadnieniu, czym się kierował wydając wyrok oraz dlaczego zarzuty i wnioski apelacji uznał za zasadne albo niezasadne. Należy jednakże zwrócić uwagę na art. 436 k.p.k., wprowadzający wyjątek od zasady ustanowionej w art. 433 § 2 k.p.k. Zgodnie z przywołanym przepisem sąd może ograniczyć rozpoznanie środka odwoławczego tylko do poszczególnych uchybień, podniesionych przez stronę lub podlegających uwzględnieniu z urzędu, jeżeli rozpoznanie w tym zakresie jest wystarczające do wydania orzeczenia, a rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby przedwczesne lub bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania. Przykładowo, sąd II instancji w odniesieniu do tych współoskarżonych, którzy nie wnieśli środka odwoławczego, w wypadku zastosowania art. 435 k.p.k. nie przekreśla możliwości ustosunkowania się instancji odwoławczej do tych podmiotowych części wyroku, które nie zostały zaskarżone. Jednak SN oraz sądy apelacyjne wielokrotnie wypowiadały się, że uzasadnienie, które nie odpowiada wymaganiom określonym w art. 424 k.p.k., uniemożliwia sądowi drugiej instancji kontrolę zaskarżonego orzeczenia i prawidłowe ustosunkowanie się do zarzutów podniesionych w apelacji. Uchybienie takie powoduje konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. W ten sposób podniesiona przez sądy powszechne argumentacja powinna dać asumpt do konstatacji, że skoro wadliwie sporządzone uzasadnienie uniemożliwia rzetelną kontrolę instancyjną orzeczenia, to tym bardziej uniemożliwia tej kontroli zupełny brak tego pisemnego uzasadnienia. Jednak sytuacja w rzeczywistości i w stanowisku judykatury jest bardziej złożona.

Zdaniem SN przy konstruowaniu wskazanego zarzutu apelacyjnego w razie powołania się na naruszenie podstawowych zasad porządku prawnego konieczne jest wykazanie, że dana zasada istnieje i ma podstawowe znaczenie dla porządku prawnego (a prawo do obrony ponad wszelką wątpliwość takim prawem właśnie jest). Drugą przesłanką występującą łącznie z ustaleniem istnienia takiego prawa jest dokładne określenie, w jaki sposób doszło do naruszenia tej konkretnej zasady w wyniku wydania orzeczenia. Istnienie takiego prawa do obrony wynika wprost z przytoczonych wyżej przepisów Konstytucji RP, Konwencji i k.p.k., przy zastosowaniu wykładni językowej i funkcjonalnej, które w omawianym aspekcie są całkowicie spójne wewnętrznie i systemowo.

W tym miejscu można wskazać, że Sąd Apelacyjny (dalej: „SA”) w Krakowie uznał, że brak pisemnych motywów wyroku praktycznie w każdym przypadku skutkuje koniecznością uchylenia zaskarżonego wyroku do ponownego rozpoznania, gdyż sąd odwoławczy nie ma możliwości wykonania kontroli instancyjnej zasadności oceny dowodów dokonanej przez sąd I instancji^[16]. Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził zaś, że brak uzasadnienia orzeczenia nie tylko utrudnia jego kontrolę w postępowaniu odwoławczym, ale przede wszystkim narusza konstytucyjną zasadę materialnego prawa do obrony (mając na względzie wykładnię art. 42 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 6 k.p.k.) i w konsekwencji uchylił sprawę do ponownego rozpoznania^[17].

Choć w obowiązujących przepisach polskiej procedury karnej brakuje przepisów, które w wypadku niesporządzenia przez sąd orzekający w I instancji pisemnego uzasadnienia zaskarżonego wyroku nakazywałyby automatyczne uchylenie sprawy do ponownego rozpoznania, to jednak zaistnienie takiej sytuacji, tylko w wyjątkowych wypadkach umożliwia takie właśnie merytoryczne rozstrzygniecie. Takie kasatoryjne rozstrzygnięcie nie mogłoby zapaść w wypadkach, w których można stwierdzić, że brak uzasadnienia nie ma wpływu na treść orzeczenia, co może mieć z pewnością miejsce w przypadku spraw, w których ocena materiału dowodowego nie budzi najmniejszych wątpliwości oraz kiedy nie narusza to prawa do obrony oskarżonego, w szczególności umożliwia lub nie utrudnia merytorycznego odniesienia się do wyroku, co najczęściej będzie wynikało z treści apelacji oraz akt sprawy.

Jak wskazano wyżej, obrońca konstruując zarzut apelacyjny, że w sprawie doszło do obrazy art. 423 § 1 k.p.k., musi wykazać, że przez brak uzasadnienia doszło również do naruszenia prawa do obrony oskarżonego zagwarantowanego w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, art. 6 ust. 3 Konwencji i art. 6 k.p.k. Z uwagi na to, że prawo to obejmuje w sensie materialnym kilka uprawnień oskarżonego, w tym m.in. prawo do zapoznania się z pisemnym uzasadnieniem wyroku, należy wykazać, że brak pisemnego uzasadnienia wyroku unicestwia realizację tego prawa oskarżonemu i uniemożliwia dokonanie przez sąd odwoławczy merytorycznej kontroli zaskarżonego wyroku, co w konsekwencji powinno doprowadzić do wydania przez sąd odwoławczy orzeczenia o charakterze kasatoryjnym i przekazania sprawy sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Oceniając wspomnianą na początku sytuację procesową, nie można tracić z pola widzenia charakteru sprawy, której problem dotyczy. Brak uzasadnienia i jego wpływ na możliwość sporządzenia środka zaskarżenia należy rozpatrywać indywidualnie w każdej sprawie. Jeżeli sprawa, w której wystąpiła niemożność stworzenia uzasadnienia orzeczenia, jest sprawą nieskomplikowaną, jednopodmiotową z ograniczonym i spójnym wewnętrznie materiałem dowodowym i bez konieczności jego uzupełnienia, to skuteczność takiego zarzutu apelacyjnego będzie raczej znikoma. Sąd II instancji we własnym zakresie przeanalizuje stan faktyczny sprawy i zawarty w aktach materiał dowodowy oraz dokona samodzielnej subsumpcji przepisów. Orzeczenie merytoryczne sądu odwoławczego nie będzie naruszało prawa oskarżonego do obrony, ponieważ jego sprawa zostanie poddana zupełnej kontroli merytorycznej sądu.

Jednakże gdy sprawa należy do spraw skomplikowanych, zarówno pod względem podmiotowym, jak również przedmiotowym, ma charakter wielowątkowy i wieloosobowy, skuteczność podniesionego zarzutu może być zupełnie inna. Zwłaszcza jeżeli sprawa zawiera obszerny materiał dowodowy, zgormadzony w szczególności na etapie postępowania przygotowawczego wiele lat przed rozstrzygnięciem i charakteryzuje się wielością zarzutów, które obejmują opis działania poszczególnych oskarżonych w różnych konfiguracjach osobowych. Jeżeli w sprawie wystąpi okoliczność, w której sąd I instancji, dokonując licznych zmian w opisach czynów, w szczególności w odniesieniu do działania oskarżonych w ramach zorganizowanej grupy przestępczej i w tym przypadku wymienione w zarzutach konkretne osoby, które miały działać w jej ramach, sąd I instancji zastąpił zwrotem „inne określone osoby”, to powinien taką okoliczność dokładnie uzasadnić. Brak określenia z powodu braku uzasadnienia, jakie dowody wskazują na działanie poszczególnych osób w ramach zorganizowanej grupy oraz jak w tym zakresie został oceniony materiał dowodowy, uniemożliwia prawidłowe sformułowanie zarzutów, a tym samym pozbawia oskarżonych prawa do obrony. Brak sporządzenia pisemnego uzasadnienia w przytoczonym skomplikowanym stanie faktycznym może uniemożliwiać weryfikację rozstrzygnięcia sądu I instancji i toku jego rozumowania, a tym samym pozbawia oskarżonego możliwości odniesienia się do ustaleń faktycznych poczynionych przez sąd I instancji oraz dokonanej przez ten sąd oceny materiału dowodowego. W istocie rzeczy wydanie orzeczenia reformatoryjnego bądź utrzymującego w mocy zaskarżony wyrok wiązałoby się z koniecznością przeprowadzenia przez sąd II instancji od początku postępowania dowodowego co do istoty sprawy, a tego zgodnie z obowiązującymi przepisami sąd II instancji zrobić nie może.
 
4. Wnioski
Biorąc pod uwagę analizę istoty uzasadnienia wyroku w kontekście realizacji prawa do obrony oskarżonego w procesie karnym, brak uzasadnienia wyroku skazującego i możliwości zapoznania się z powodami przypisania oskarżonemu winy jest sytuacją dla oskarżonego nie do przyjęcia. Sytuacja taka uniemożliwia oskarżonemu uzyskanie koniecznej wiedzy o danych określonych w art. 424 § 1 i 2 k.p.k., a co za tym idzie realizację prawa do obrony poprzez rzeczową polemikę z rozstrzygnięciem sądu.

Podsumowując, to na obrońcy ciąży obowiązek wykazania, że brak uzasadnienia wyroku narusza konstytucyjne prawo do obrony oskarżonego przez uniemożliwienie oskarżonemu podniesienie skutecznej obrony z powodu braku możliwości zapoznania się z uzasadnieniem zapadłego rozstrzygnięcia oraz wykazania związku przyczynowo-skutkowego między naruszeniem prawa a jego skutkami. Skuteczność podniesionego zarzutu będzie jednak wynikała każdorazowo z konkretnej sytuacji procesowej i z pewnością zarzut ten nie będzie zarzutem uniwersalnym.

Marek Turkiewicz
radca prawny w OIRP w Warszawie
obrońca w sprawach karnych
www.kancelariaturkiewicz.pl

---