---

Zasygnalizowany problem strukturalnej nierówności kontrahentów w obrocie gospodarczym dotyczy nie tylko konsumentów, lecz również indywidualnych przedsiębiorców. Chodzi o osoby fizyczne, które zawierają z innymi przedsiębiorcami umowy bezpośrednio związane z prowadzoną działalnością gospodarczą. Często cierpią – podobnie jak konsumenci – na deficyt informacji czy doświadczenia w stosunku do swoich kontrahentów, zwłaszcza gdy specjalizują się oni w określonej branży^[3]. Obserwacja praktyki obrotu wskazuje, że indywidualni przedsiębiorcy również potrzebują ochrony prawnej prowadzącej do wyrównania szans rynkowych w relacjach z wyspecjalizowanymi kontrahentami dysponującymi przewagą organizacyjną, informacyjną bądź negocjacyjną.
 
Ochrona konsumencka indywidualnego przedsiębiorcy
W ustawie z dnia 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych^[4] wprowadzono rozwiązania normatywne, które – w pewnym zakresie – mają zmniejszyć powyższą nierówność strukturalną^[5]. Rozszerzono ochronę, jaka przysługuje konsumentom, na indywidualnych przedsiębiorców, gdy zawierane przez nich umowy pozostają poza ich specjalizacją rynkową (tj. gdy nie mają dla nich charakteru zawodowego). Wprowadzone w tej ustawie przepisy zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 2021 r.
Należy podkreślić, że w prawie polskim nie zrównano ogólnie pozycji prawnej indywidualnego przedsiębiorcy z konsumentem. Rozszerzono jego ochronę prawną – na zasadach przewidzianych dla konsumentów – jedynie w wybranych aspektach. Dotyczy to następujących zagadnień:
1) niedozwolone postanowienia umowne (zob. art. 385⁵ k.c.);
2) rękojmia za wady rzeczy sprzedanej (zob. art. 556⁴, art. 556⁵, art. 576⁵ k.c.);
3) prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość (zob. art. 38a u.p.k.)^[6].
Ochroną konsumencką nie objęto innych kwestii. Na przykład, nie ma podstaw do stosowania przepisów o kredycie konsumenckim albo kredycie hipotecznym do umów zawieranych z indywidualnymi przedsiębiorcami jako kredytobiorcami.
Rozwiązania, o których mowa, nie stanowią transpozycji dyrektyw Unii Europejskiej. Nie są również z nimi sprzeczne. Polski ustawodawca dysponuje kompetencją, aby rozszerzyć na indywidualnych przedsiębiorców stosowanie przepisów, które implementują dyrektywy unijne wprowadzające standardy ochrony prawnej konsumentów^[7]. Nie jest to ewenement normatywny. Należy zauważyć, że w prawie unijnym w pewnych przypadkach ochronę prawną uzyskują wszystkie osoby fizyczne, w tym indywidualni przedsiębiorcy (np. w przepisach o ochronie pasażerów czy RODO). Sytuacje takie występują również w prawie krajowym (np. odnośnie do umowy deweloperskiej^[8] czy umowy ubezpieczenia^[9]). Stanowi to przejaw szerszej tendencji legislacyjnej do obejmowania ochroną prawną ogółu osób fizycznych, niezależnie od tego, czy prowadzą one działalność gospodarczą i czy zawierane umowy pozostają w związku z taką działalnością.
Biorąc pod uwagę cel wprowadzenia omawianych przepisów, należy uznać, że zasadniczo mają one charakter semidyspozytywny. W umowie nie można wyłączyć ani ograniczyć ochrony normatywnej przysługującej indywidualnemu przedsiębiorcy (z zastrzeżeniem art. 556⁴ w zw. z art. 558 § 1 zdanie drugie k.c.). Dopuszczalne jest natomiast umowne poszerzenie tej ochrony (np. w umowie można wydłużyć 14-dniowy termin do odstąpienia przez indywidualnego przedsiębiorcę od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa, lecz niemożliwe jest skrócenie tego terminu).
Co istotne, rozszerzona ochrona prawna indywidualnego przedsiębiorcy obejmuje umowy, które zawarł on w dniu 1 stycznia 2021 r. lub później (art. 70 ust. 2 u.o.o.r.). Nie znajduje zastosowania do umów zawartych wcześniej, choćby były wykonywane po 1 stycznia 2021 r.
 
Radca prawny podlegający ochronie konsumenckiej
Omawiane przepisy, które wprowadzają rozszerzoną ochronę normatywną na zasadach konsumenckich, znajdują zastosowanie do umów zawieranych przez indywidualnych przedsiębiorców. Chodzi o osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Wykładnia systemowa wskazuje, że powyższe osoby muszą spełniać przesłanki przedsiębiorcy określone w art. 43¹ k.c. Powinny prowadzić działalność gospodarczą we własnym imieniu. Rodzaj działalności nie ma znaczenia (argument lege non distinguente).
Status indywidualnego przedsiębiorcy przysługuje również radcy prawnemu, gdy wykonuje on zawód we własnej kancelarii^[10]. Działalność taka jest kwalifikowana jako działalność gospodarcza w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców^[11] (dalej: „p.p.”) Spełnia przesłanki wymienione w powołanym przepisie. Stanowi zorganizowaną działalność zarobkową, wykonywaną we własnym imieniu i w sposób ciągły. Podlega ujawnieniu w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej^[12].
Warto zauważyć, że art. 43¹ k.c. wymienia działalność gospodarczą obok zawodowej. W nauce prawa, stosownie do wykładni funkcjonalnej, przyjmuje się jednak, że – wbrew sugestiom płynącym z brzmienia tego przepisu – działalność zawodowa w istocie jest jedynie odmianą działalności gospodarczej^[13]. W powołanym przepisie wyróżnia się ją tylko w celu uściślenia, że w polskim prawie cywilnym pojęcie przedsiębiorcy obejmuje także wykonywanie wolnego zawodu (np. zawodu lekarza, architekta czy adwokata). Rozróżnienia takiego natomiast nie uwzględnia się w innych relewantnych przepisach. Ogólnie odwołują się one do działalności gospodarczej (zob. np. art. 385⁵ k.c., art. 38a u.p.k.).
W konsekwencji należy uznać, że omawiane przepisy, które rozszerzają ochronę konsumencką, w pełni znajdują zastosowanie do radcy prawnego świadczącego pomoc prawną w ramach indywidualnej kancelarii. Prowadzi on we własnym imieniu działalność gospodarczą, a ściślej rzecz ujmując – jej odmianę będącą działalnością zawodową (tzn. wykonując wolny zawód prawniczy). Wniosek ten wspiera wykładnia celowościowa. Brakuje podstaw merytorycznych, aby osoby, które wykonują wolny zawód, nie mogły skorzystać z ochrony normatywnej przysługującej innym indywidualnym przedsiębiorcom. Doświadczają oni – poza obszarem specjalizacji zawodowej – negatywnych skutków strukturalnej przewagi swoich profesjonalnych kontrahentów i potrzebują instrumentów normatywnych do wyrównania pozycji obu stron na rynku. Celowe jest zatem objęcie ich ochroną na zasadach konsumenckich, podobnie jak pozostałych indywidualnych przedsiębiorców.
Przepisy, o których mowa, powinny być również stosowane do umów zawieranych przez radców prawnych, którzy wspólnie wykonują zawód w formie spółki cywilnej (art. 860 § 1 k.c. w zw. z art. 8 ust. 1 pkt 1 u.r.p.). Spółka ta nie ma podmiotowości prawnej w polskim prawie cywilnym^[14]. Stroną umowy są w rzeczywistości wspólnicy. Rozszerzona ochrona nie obejmuje natomiast przedsiębiorców, którzy nie są osobami fizycznymi. Dotyczy to również spółki handlowej z udziałem takich osób. W rezultacie z ochrony konsumenckiej nigdy nie mogą skorzystać radcowie prawni, którzy świadczą usługi prawne w formie spółki handlowej (np. spółki jawnej lub komandytowej) i zawierają umowę w ramach takiej spółki^[15].
Omawiane przepisy stosuje się w relacjach dwustronnie gospodarczych (B2B). Drugą stroną umowy zawartej z radcą prawnym musi być przedsiębiorca (w rozumieniu art. 43¹ k.c.). Ochrona konsumencka, którą rozszerzono w tych przepisach, przysługuje bowiem jedynie w odniesieniu do czynności prawnych dokonywanych wobec przedsiębiorcy (art. 22¹ k.c.). Forma prawna tego przedsiębiorcy ani rozmiary prowadzonej przez niego działalności gospodarczej nie mają znaczenia. Należy podkreślić, że powołane przepisy, które poszerzają ochronę konsumencką, znajdują zastosowanie m.in. do umów, które zawarli – po obu stronach – indywidualni przedsiębiorcy (argument lege non distinguente).
 
Dwustopniowy test prawny
W praktyce, aby ustalić, czy znajdują zastosowanie przepisy wprowadzające rozszerzoną ochronę prawną indywidualnego przedsiębiorcy, konieczne jest wykonanie dwustopniowego testu. Jeżeli przedsiębiorca zawiera umowę z osobą fizyczną, należy zbadać:
1) bezpośredni związek z działalnością gospodarczą tej osoby;
2) zawodowy charakter umowy.
W ramach powyższego testu w pierwszej kolejności należy postawić pytanie: czy umowę zawiera się w bezpośrednim związku z działalnością gospodarczą osoby fizycznej? W przypadku gdy taki związek nie występuje, trzeba uznać ją za konsumenta (zob. art. 22¹ k.c.). Stosuje się wtedy wprost właściwe przepisy przewidujące ochronę normatywną konsumenta. Nie ma potrzeby dalszego badania, czy umowa ma charakter zawodowy. Dotyczy to również umowy zawartej z przedsiębiorcą przez osobę fizyczną, której przysługują uprawnienia radcy prawnego.
Jeżeli natomiast umowa wykazuje bezpośredni związek z działalnością gospodarczą osoby fizycznej, działa ona jako przedsiębiorca. Należy wtedy przejść do drugiego stopnia powyższego testu i zadać następujące pytanie: czy umowa ma dla tej osoby charakter zawodowy? Jeżeli nie, korzysta ona – zgodnie z omawianymi przepisami – z rozszerzonej ochrony prawnej na zasadach określonych dla konsumenta. W przypadku gdy umowa ma dla tej osoby charakter zawodowy, ochrona taka jej nie przysługuje.
 
Bezpośredni związek czynności z działalnością gospodarczą
Jak wspomniano, stosując omawiane przepisy, w pierwszym rzędzie należy ustalić, czy umowa, którą zawiera osoba fizyczna, pozostaje w bezpośrednim związku z prowadzoną przez nią działalnością gospodarczą. Konieczne jest stwierdzenie, czy – w relacji z innym przedsiębiorcą – występuje ona jako przedsiębiorca czy konsument (zob. art. 22¹ k.c.^[16]).
Związek, o którym mowa, ma charakter funkcjonalny. Analizując jego występowanie, należy sprawdzić, czy zawierana umowa stanowi fragment prowadzonej działalności gospodarczej osoby fizycznej albo bezpośrednio przyczynia się do rezultatów ekonomicznych w ramach tej działalności^[17].
Cel umowy (konsumencki czy niekonsumencki) należy oceniać w sposób obiektywny^[18]. Musi być on dostrzegalny dla przedsiębiorcy, który zawiera umowę z osobą fizyczną. W omawianej sytuacji – ze względu na bezpieczeństwo obrotu – nie mają znaczenia nieujawnione intencje tej osoby^[19].
Status osoby fizycznej (konsument czy niekonsument) należy oceniać zasadniczo na chwilę zawierania umowy lub dokonywania innych czynności na etapie przedkontraktowym^[20]. Późniejsze zmiany tego statusu nie mają wpływu na charakter umowy (konsumencki bądź niekonsumencki). Ciężar dowodu, że umowę zawarto w bezpośrednim związku z działalnością gospodarczą osoby fizycznej, zasadniczo spoczywa na jej kontrahencie-przedsiębiorcy (art. 6 k.c.).
Powyższe uwagi mają pełne zastosowanie w przypadku, gdy czynności prawnej dokonuje osoba fizyczna prowadząca indywidualną kancelarię radcy prawnego. Jeżeli czynność ta wykazuje bezpośredni związek z działalnością gospodarczą w ramach tej kancelarii (tzn. zarobkowym wykonywaniem zawodu radcy we własnym imieniu), osoba ta działa jako przedsiębiorca. W przypadku gdy zawarta umowa nie ma związku z prowadzoną działalnością gospodarczą albo związek ten jest pośredni, korzysta ona z pełnej ochrony konsumenckiej. Znajdują do niej zastosowanie wszystkie przepisy, które odnoszą się do konsumentów. Ogólnie rzecz ujmując, w takim przypadku chodzi o wszystkie umowy, które nie są zawierane ani rozliczane w ramach prowadzonej kancelarii radcowskiej.
Na przykład, gdy poza lokalem przedsiębiorstwa radca prawny kupuje od przedsiębiorcy meble do swojego mieszkania (tj. na potrzeby osobiste), umowa sprzedaży nie ma związku z działalnością gospodarczą radcy. Występuje on wtedy w charakterze konsumenta. W związku z tym w pełnym zakresie podlega ochronie konsumenckiej. Może m.in. odstąpić od umowy na zasadach określonych w art. 27 i n. u.p.k., skorzystać z ochrony przed klauzulami abuzywnymi czy rękojmi za wady kupionych mebli. Jeżeli meble takie byłyby kupowane jako wyposażenie kancelarii, czynność pozostawałaby w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, a radca prawny występowałby wtedy w roli indywidualnego przedsiębiorcy.
Warto zauważyć, że w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: „TSUE”) przyjmuje się, że nie ma znaczenia, czy radca prawny dysponuje specjalistyczną wiedzą prawną lub finansową, jeżeli zawarta przez niego umowa nie ma związku z prowadzoną działalnością gospodarczą albo związek ten jest tylko pośredni. Okoliczność, że wykazuje się ponadprzeciętną znajomością uwarunkowań prawno-ekonomicznych, nie pozbawia go ochrony konsumenckiej przewidzianej w przepisach prawa ani nie ogranicza jej zakresu. Na przykład – jak każdy inny konsument – może skorzystać z ochrony przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi w umowie kredytu zawartej z profesjonalnym kredytodawcą^[21].
 
Zawodowy charakter umowy
Jeżeli osoba fizyczna występuje w charakterze przedsiębiorcy, tzn. zawiera umowę w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, należy zbadać, czy umowa ta ma dla niej charakter zawodowy. W pewnym uproszczeniu trzeba postawić pytanie: czy indywidualny przedsiębiorca specjalizuje się w dziedzinie objętej umową? Jeżeli nie, przysługuje mu – na podstawie omawianych przepisów – ochrona prawna na zasadach określonych dla konsumenta.
Wykładnia funkcjonalna wskazuje, że umowa ma charakter zawodowy dla indywidualnego przedsiębiorcy, gdy – w odniesieniu do jej zawarcia i wykonania – można go traktować jako profesjonalistę (specjalistę). Można oczekiwać wtedy od niego wysokiego stopnia kompetencji, wiedzy, doświadczenia, organizacji, sprawności oraz staranności. Należy podkreślić, że chodzi o pewne oczekiwania formułowane co do powyższych wymagań po stronie indywidualnego przedsiębiorcy. Nie muszą być one rzeczywiście spełnione.
Przesłankę „zawodowości” bada się na podstawie treści umowy. Chodzi o układ praw i obowiązków stron w relacji obligacyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem właściwości przedmiotu świadczenia. Źródłem takich praw i obowiązków mogą być – oprócz oświadczeń woli stron – przepisy ustawy, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje (art. 56 k.c.).
W omawianych przepisach zamieszczono wskazówkę odnośnie do badania tej przesłanki. Powinno się ją ustalać w oparciu o przedmiot wykonywanej przez indywidualnego przedsiębiorcę działalności gospodarczej. Informacje o tym przedmiocie udostępnia się w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (dalej: „CEIDG”).
W związku z tym można sformułować domniemanie faktyczne, że umowa zawarta w ramach przedmiotu działalności ujawnionego w CEIDG ma dla indywidualnego przedsiębiorcy charakter zawodowy (art. 231 k.p.c.). Na osobie tej spoczywa wtedy ciężar dowodu, że – odnośnie do zawartej umowy – w rzeczywistości przesłanka „zawodowości” nie została spełniona i jej kontrahent-przedsiębiorca o tym wiedział (art. 6 k.c.). Sprawa ta ma istotne znaczenie praktyczne, ponieważ indywidualni przedsiębiorcy często zgłaszają do CEIDG obszary, których potem nie obejmują faktycznie wykonywaną działalnością gospodarczą.
Dane udostępnione w CEIDG nie są wyłącznym źródłem informacji pozwalających na zbadanie zawodowego charakteru umowy (sformułowanie: „w szczególności”). Okoliczność ta może zostać ustalona na podstawie innych źródeł. Należy podkreślić, że brak wpisu w CEIDG co do określonego przedmiotu działalności nie ma znaczenia decydującego. Na podstawie innych okoliczności można stwierdzić, że indywidualny przedsiębiorca taką działalność rzeczywiście wykonuje, a więc zawierana umowa w tym zakresie ma dla niego charakter zawodowy^[22]. Ustalając tę przesłankę, można opierać się m.in. na drukach handlowych indywidualnego przedsiębiorcy, jego oświadczeniach, wystroju lokalu przedsiębiorstwa, układzie strony internetowej, reklamach, przedstawionych rekomendacjach, dotychczasowych kontaktach gospodarczych.
Umowy mają charakter zawodowy dla indywidualnego przedsiębiorcy, gdy są przez niego zawierane w sposób typowy, powtarzalny, w zwykłym toku czynności w ramach prowadzonej rzeczywiście działalności gospodarczej. Istotną wskazówką praktyczną (lecz nierozstrzygającą) jest wysoka częstotliwość określonych umów zawieranych przez indywidualnego przedsiębiorcę. Biorąc pod uwagę realia obrotu gospodarczego, przesadne byłoby wymaganie, aby były to umowy zawierane codziennie^[23]. Omawianą przesłankę powinno się oceniać w sposób obiektywny (z punktu widzenia zewnętrznego obserwatora). Należy jednak uwzględnić wiedzę kontrahenta indywidualnego przedsiębiorcy, jeżeli dysponuje on informacjami o faktycznym przedmiocie jego działalności gospodarczej.
Należy podkreślić, że występowanie bezpośredniego związku między prowadzoną działalnością gospodarczą a nabywanym bądź zbywanym towarem lub świadczoną usługą nie dowodzi per se, że umowa ma charakter zawodowy dla indywidualnego przedsiębiorcy. Nie można przyjąć interpretacji prowadzącej do utożsamienia obu tych przesłanek^[24]. Co istotne, przesłanka zawodowego charakteru umowy nie odwołuje się do pozycji rynkowej indywidualnego przedsiębiorcy. Może zostać spełniona, choćby jego stanowisko było słabsze niż jego kontrahenta (np. hurtownika). Ciężar dowodu, że umowa ma charakter zawodowy dla indywidualnego przedsiębiorcy, zasadniczo spoczywa na jego kontrahencie (art. 6 k.c.).
 
Czynności zawodowe radcy prawnego
W świetle powyższych uwag trzeba rozważyć, jakie umowy mają charakter zawodowy dla radcy prawnego wykonującego zawód w indywidualnej kancelarii. Na wstępie warto zaznaczyć, że w ramach wykładni obowiązujących przepisów nie można dać się zwieść pozornej zbieżności terminologicznej. W art. 43¹ k.c. jest mowa o działalności zawodowej, a w przepisach, które rozszerzają ochronę konsumencką na indywidualnych przedsiębiorców, występuje sformułowanie o zawodowym charakterze umowy. W świetle wykładni celowościowej oraz systemowej jest jasne, że obu tych kategorii nie można utożsamiać. W ramach działalności zawodowej radcy (będącej odmianą działalności gospodarczej) trzeba wyróżnić – jako węższą kategorię – umowy o charakterze zawodowym. Innymi słowy, wprawdzie radca prawny wykonuje wolny zawód i prowadzi działalność zawodową, lecz – wbrew skojarzeniom językowym – nie każda umowa zawierana w ramach kancelarii ma dla niego charakter zawodowy.
Kluczowe pytanie zatem brzmi: kiedy umowa ma charakter zawodowy dla radcy prawnego, gdy zawiera ją w bezpośrednim związku z działalnością gospodarczą (zawodową) prowadzoną w ramach indywidualnej kancelarii?^[25]
Analizując to zagadnienie, przede wszystkim należy zauważyć, że istotą działalności gospodarczej (zawodowej) w kancelarii radcy prawnego jest świadczenie pomocy prawnej. W szczególności obejmuje to udzielanie porad i konsultacji prawnych, sporządzanie opinii prawnych, opracowywanie projektów aktów prawnych oraz występowanie przed urzędami i sądami w charakterze pełnomocnika lub obrońcy (art. 6 ust. 1 u.r.p.). Na tym polega wykonywanie jego zawodu (art. 4 u.r.p.). Czynności takie – w ramach swojej kancelarii – radca wykonuje we własnym imieniu w sposób zarobkowy, zorganizowany i ciągły (art. 3 p.p.).
Oceniając sprawę pod kątem funkcjonalnym, powinno być bezsporne, że radca specjalizuje się w dziedzinie usług prawnych. W tej sferze można oczekiwać od niego wysokiego stopnia kompetencji, wiedzy, doświadczenia oraz staranności (zob. art. 3 ust. 2 u.r.p.). Podobnych oczekiwań nie sposób natomiast formułować w odniesieniu do innych dziedzin życia społecznego i gospodarczego (informatyki, finansów, materiałoznawstwa itd.).
Co istotne, w CEIDG aktywność, którą prowadzi radca prawny w swojej kancelarii, oznacza się jako działalność prawniczą (kod 69.10.Z). W przepisach o statystyce publicznej^[26] zalicza się do niej m.in. reprezentowanie interesów jednej strony przeciw drugiej stronie przed sądem lub innym ciałem orzekającym, doradztwo prawne i ogólne konsultacje, przygotowywanie dokumentów prawnych. W praktyce jest to wyłączny sposób oznaczenia zakresu działalności gospodarczej prowadzonej przez radcę w ramach indywidualnej kancelarii^[27].
Powyższe okoliczności pozwalają precyzyjnie ustalić krąg umów, które mają charakter zawodowy dla radcy prawnego. Należy do nich jedynie umowy, których przedmiotem jest świadczenie pomocy prawnej czy – ujmując rzecz z perspektywy klasyfikacji statystycznej – działalność prawnicza (np. umowa o zastępstwo procesowe, umowa o sporządzenie opinii prawnej, umowa o doradztwo prawne). Innego rodzaju umowy nie spełniają tego warunku. Nie ma wtedy decydującego znaczenia, że dotyczą uzyskania pewnych towarów, usług lub treści cyfrowych, które pomocniczo mają być wykorzystywane w prowadzonej kancelarii do świadczenia pomocy prawnej. Nie są to umowy o charakterze zawodowym, ponieważ radca nie zajmuje się handlem takimi towarami, usługami bądź treściami cyfrowymi. W takich przypadkach nie można oczekiwać od niego profesjonalizmu równego kompetencjom jego kontrahenta wyspecjalizowanego w tej dziedzinie gospodarki.
W konsekwencji do umów, które nie mają charakteru zawodowego dla radcy prawnego, należy zaliczyć m.in. następujące umowy:

W powyższych przypadkach radcy prawnemu przysługuje ochrona na zasadach konsumenckich. Należy jednak przypomnieć, że ochrona ta ma charakter ograniczony do niektórych zagadnień. Na przykład obejmuje prawo odstąpienia od umowy zawartej przez radcę z przedsiębiorcą na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa (art. 38a u.p.k.), lecz jedynie w odniesieniu do umów objętych zakresem przedmiotowym ustawy o prawach konsumenta. Nie można wykonać tego uprawnienia odnośnie do umów, które wymieniono w art. 3 i 4 u.p.k. Na podstawie art. 27 w zw. z art. 38a u.p.k., przykładowo, radca prawny nie może odstąpić od umów obejmujących usługi finansowe: bankowe, kredytowe, ubezpieczeniowe, emerytalne, inwestycyjne, płatnicze itd. (argument a contrario z art. 4 ust. 2 u.p.k.)^[28]. Rozdział 5 ustawy o prawach konsumenta, do którego odesłano w art. 4 ust. 2 u.p.k., nie zawiera odpowiednika art. 38a u.p.k.^[29]. W przypadku umów o usługi finansowe radca prawny w pełnym zakresie może natomiast skorzystać z ochrony przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi (art. 385⁵ k.c.). Można przypuszczać, że w praktyce właśnie to zagadnienie będzie miało największe znaczenie.
W tym kontekście warto zauważyć, że stosując przepisy o rozszerzonej ochronie konsumenckiej, status kontrahentów ocenia się w sposób formalny. W omawianych przepisach nie wymaga się, aby rzeczywiście – pod względem materialnym (np. co do posiadanych zasobów czy informacji) – występowała przewaga profesjonalna drugiej strony nad indywidualnym przedsiębiorcą (w tym radcą prawnym). Nie odwołują się one również do pozycji rynkowej indywidualnego przedsiębiorcy w relacji z kontrahentem. Do skorzystania z ochrony prawnej na zasadach konsumenckich wystarczy wystąpienie przesłanki formalnej – brak zawodowego charakteru umowy zawartej w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.
 
Podsumowanie
Od 1 stycznia 2021 r. radca prawny, który prowadzi indywidualną kancelarię prawną lub kancelarię w formie spółki cywilnej, może skorzystać z rozszerzonej ochrony konsumenckiej w odniesieniu do klauzul abuzywnych, rękojmi za wady kupionych rzeczy oraz w razie zawarcia umowy na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa. Dotyczy to wszelkich umów zawieranych w ramach kancelarii (tj. bezpośrednio związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą), z wyjątkiem umów o świadczenie pomocy prawnej. W działalności radcy prawnego zawodowy charakter mają tylko te umowy, których przedmiotem jest świadczenie usług prawnych.
dr Tomasz Czech
radca prawny w OIRP w Warszawie

---

[4] Dz. U. poz. 1495, dalej: „u.o.o.r.”.

[5] Por. np. J. Gil, M. Szlaszyński, Konsumencka ochrona prawna przedsiębiorców – analiza zmian legislacyjnych z perspektywy działalności banków, „Monitor Prawa Bankowego” 3/2020, s. 64 i n.; (red. W. Chomiczewski), Ochrona konsumencka przedsiębiorców, Warszawa 2020; J. Wiak, Rozszerzenie ochrony konsumenckiej w kodeksie cywilnym, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 5/2020, s. 33 i n.; B. Wyżykowski, Ochrona „konsumencka” niektórych osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą – wybrane zagadnienia, „internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 7/2020, s. 63 i n.; M.P. Ziemiak, Przedsiębiorca prawie konsumentem. Kilka uwag na tle art. 1 oraz art. 55 ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych, „Przegląd Sądowy” 7-8/2020, poz. 70 i n.

[6] Szerzej por. np. T. Czech, Prawa konsumenta. Komentarz, Warszawa 2020, s. 603 i n.; P. Mikłaszewicz Komentarz do art. 38a [w:] Ustawa o prawach konsumenta. Komentarz, Legalis 2020.

[7] Zob. np. pkt 13 preambuły dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniającej dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającej dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011 r., s. 64).

[8] Zob. art. 3 pkt 4 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1805).

[9] Zob. art. 805 § 4 k.c., zgodnie z którym przepisy o niedozwolonych postanowieniach umownych (art. 385¹-385³ k.c.) stosuje się odpowiednio, jeżeli ubezpieczającym jest osoba fizyczna zawierająca umowę związaną bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Por. np. D. Rogoziński, Problem stosowania art. 385⁵ k.c. w stosunkach ubezpieczenia gospodarczego z udziałem banków, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 4/2020, s. 19 i n.

[10] Zob. art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz. U. z 2020 r. poz. 75, ze zm.), dalej: „u.r.p.”.

[11] Dz. U. z 2021 r. poz. 162.

[12] Zob. przepisy ustawy z dnia 6 marca 2018 r. o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej i Punkcie Informacji dla Przedsiębiorcy (Dz. U. z 2019 r. poz. 1291, ze zm.).

[13] Szerzej por. np. R. Trzaskowski, Działalność gospodarcza w rozumieniu przepisów prawa cywilnego na tle orzecznictwa, „Glosa” 2/2006, s. 31-32.

[14] Zob. zwłaszcza uchwałę Sądu Najwyższego (dalej: „SN”) z 26 stycznia 1996 r., III CZP 111/95, OSNC 1996, nr 5, poz. 63.

[15] Zob. art. 8 ust. 1 u.r.p., gdzie wymieniono formy spółek, za pomocą których radca prawny może wykonywać swój zawód.

[16] Piśmiennictwo na temat pojęcia konsumenta jest bardzo bogate. Por. np. B. Gnela, Umowa konsumencka w polskim prawie cywilnym i prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2013, s. 118 i n.; B. Gnela, Uwagi o kodeksowej definicji konsumenta oraz jej zgodności z prawem unijnym [w:] M. Jagielska (red.) Kierunki rozwoju europejskiego prawa prywatnego. Wpływ europejskiego prawa konsumenckiego na prawo krajowe, E. Rott-Pietrzyk, A. Wiewiórowska-Domagalska, Warszawa 2012, s. 169 i n.; K. Kańska, Pojęcie konsumenta w kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1/2004, s. 7 i n.; S. Koroluk, Zmiana definicji konsumenta w kodeksie cywilnym – propozycja interpretacji, „Monitor Prawniczy” 10/2003, s. 439 i n.; P. Kukuryk, Definicje konsumenta w kodeksie cywilnym (obecnym i przyszłym) w kontekście najnowszych unijnych dyrektyw konsumenckich, „Przegląd Prawa Handlowego” 5/2014, s. 18 i n.; M. Rejdak, Definicja konsumenta w rozumieniu kodeksu cywilnego (art. 22¹ k.c.), „Rejent” 1/2006, s. 118 i n.

[17] Z orzecznictwa zob. np. wyroki SN: z 28 czerwca 2017 r., IV CSK 483/16, LEX nr 2332320; z 18 lipca 2019 r., I CSK 587/17, LEX nr 2727474 oraz z 18 września 2019 r., IV CSK 334/18, LEX nr 2745525.

[18] W sytuacji, w której osoba fizyczna zawiera z przedsiębiorcą umowę dotyczącą świadczenia, które ma zamiar wykorzystywać jednocześnie w swojej działalności gospodarczej (zawodowej) oraz na potrzeby osobiste, czyli w celu mieszanym, na ogół przyjmuje się konieczność ustalenia dominującego celu umowy. Por. np. M. Rządkowski, Pojęcie konsumenta a umowy mieszanego użytku w prawie polskim, „Monitor Prawniczy” 17/2016, s. 925 i n.; F. Zoll, O (nie)znowelizowanym pojęciu konsumenta, czyli o chęci uniknięcia niejasności i co z tego wynikło [w:] Usus magister est optimus. Rozprawy prawnicze ofiarowane profesorowi Andrzejowi Kubasowi, Warszawa 2016, s. 293 i n.

[19] Zob. np. wyrok SN z 18 września 2019 r., IV CSK 334/18, LEX nr 2745525.

[20] Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 9 lutego 2012 r., V ACa 96/12, „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku” 2012, nr 2, poz. 3: „Status osoby fizycznej, jako konsumenta, w rozumieniu art. 22¹ k.c. powinien być oceniany na chwilę dokonywania czynności prawnej. Zaprzestanie prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, nie oznacza, że osoba fizyczna powinna być uważana za konsumenta, gdy w chwili dokonywania czynności prawnej statusu takiego nie miała”.

[21] Zob. wyrok TSUE z 3 września 2015 r., C-110/14, Hora?iu Ovidiu Costea przeciwko SC Volksbank România SA. Z piśmiennictwa por. np. R. Stefanicki, Czy kredytobiorca mający wiedzę niezbędną do oceny nieuczciwego charakteru warunku umowy spełnia wymogi definicyjne słabszej strony umowy? (Czy adwokat może posiadać status konsumenta?), „Prawo Mediów Elektronicznych” 1/2016.

[22] Zob. postanowienie SN z 21 listopada 2019 r., III CZP 69/12, LEX nr 1284757.

[23] Por. jednak Uzasadnienie…, s. 4: „Przedsiębiorca byłby traktowany w określonych sytuacjach jak konsument jedynie przy zawieraniu umów nieposiadających dla niego charakteru zawodowego, których nie zawiera w ramach dokonywanych codziennie czynności wynikających z przedmiotu działalności gospodarczej, który wskazał w CEIDG”.

[24] Odmiennie, błędnie J. Wiak, Rozszerzenie…, s. 37.

[25] Kolokwialnie: „umowy zawierane na kancelarię”.

[26] Zob. przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) (Dz. U. Nr 251, poz. 1885, ze zm.).

[27] W przypadku gdy radca prawny wykonuje zawód w formie spółki cywilnej, wymaga się, aby wyłącznym przedmiotem działalności tej spółki było świadczenie pomocy prawnej (art. 8 ust. 2 u.r.p.).

[28] Szerzej por. T. Czech, Prawa…, s. 153 i n.

[29] Por. np. J. Gil, M. Szlaszyński, Konsumencka…, s. 68-69.