Wprowadzenie
Zagadnienie odpowiedzialności dyscyplinarnej radców prawnych oraz aplikantów radcowskich jest przedmiotem regulacji rozdziału 6 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych^[1] (dalej: „ustawa o r.pr.”). W rozdziale tym określono materialno-prawne podstawy tej odpowiedzialności, jak również przepisy proceduralne wyznaczające tryb i zasady prowadzenia postępowania dyscyplinarnego. Na tle przepisów wskazanego rozdziału ustawy o r.pr. pojawia się ważny i interesujący problem dotyczący tego, w jakim stopniu radcowska odpowiedzialność dyscyplinarna ma charakter autonomiczny względem przede wszystkim odpowiedzialności karnej. Z jednej strony samorządowi zawodowemu radców prawnych przysługuje autonomia (niezależność), wyrażająca się m.in. posiadaniem odrębnego sądownictwa dyscyplinarnego. Z drugiej strony nie można zaprzeczyć silnym, systemowym związkom odpowiedzialności dyscyplinarnej z szeroko pojętą odpowiedzialnością karną (represyjną). W tym zakresie podstawowe znaczenie w określeniu zasad i sposobu prowadzenia postępowania dyscyplinarnego w ramach samorządu radcowskiego ma art. 74¹ ustawy o r.pr., który stanowi, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie o r.pr. do postępowania dyscyplinarnego stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego^[2] oraz przepisy rozdziałów I-III Kodeksu karnego^[3] (dalej: „k.k.”).
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie najważniejszych kwestii wiążących się z karami dyscyplinarnymi jako elementem postępowania dyscyplinarnego prowadzonego w ramach samorządu radców prawnych[4]. Nie wyczerpując tego obszernego tematu, nacisk zostanie położony na specyfikę tych kar jako środków stosowanych wobec osób wykonujących zawód zaufania publicznego oraz na poruszony powyżej problem odpowiedniego stosowania w tym zakresie przepisów karnych, do których odsyła art. 74¹ ustawy o r.pr.

 

^[1] Dz. U. z 2018 r. poz. 2115, ze zm.

^[2] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1987, ze zm.).

^[3] Ustawa z dnia 6 czerw

Autonomiczna regulacja kar dyscyplinarnych
W pierwszym rzędzie należy wskazać, że reguła odpowiedniego stosowania przepisów przywołanych w art. 74¹ ustawy o r.pr. oznacza, najogólniej rzecz ujmując, trzy możliwości: 1) stosowanie tych przepisów wprost, 2) stosowanie ich z modyfikacjami wynikającymi ze specyfiki postępowań dyscyplinarnych wobec radców prawnych, 3) niestosowanie tych przepisów. Skorzystanie z jednej z tych opcji jest uzależnione od danego przypadku, a precyzyjniej – od konkretnej instytucji prawnokarnej, która ma podlegać odpowiedniemu stosowaniu w odniesieniu do ustalonego stanu faktycznego w ramach postępowania dyscyplinarnego. W odniesieniu do kar dyscyplinarnych przesądzającym czynnikiem jest to, że w ustawie o r.pr. wymieniono je wprost, co oznacza, że w podstawowym wymiarze regulacja ta ma charakter autonomiczny (swoisty) i jest wykluczone, aby w zakresie rodzaju kar dyscyplinarnych sięgać pomocniczo do przepisów k.k. Jednocześnie trzeba jednak dostrzec, iż ustawodawca zdecydował, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie o r.pr. odpowiedniemu stosowaniu podlegają przepisy k.k.: rozdziału I dotyczącego zasad odpowiedzialności karnej, rozdziału II dotyczącego form popełnienia przestępstw oraz rozdziału III odnoszącego się do reguł wyłączenia odpowiedzialności karnej. A zatem także w przypadku kar dyscyplinarnych wymierzanych członkom samorządu radców prawnych niektóre z wymienionych regulacji k.k. mają odpowiednie zastosowanie. Co więcej, stosując tym obszarze przepisy ustawy o r.pr. powinno się wykorzystywać dorobek doktryny oraz orzecznictwa prawnokarnego.
 
Katalog kar dyscyplinarnych
W myśl art. 65 ust. 1 ustawy o r.pr. karami dyscyplinarnymi są: 1) upomnienie, 2) nagana, 3) kara pieniężna, 4) zawieszenie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego na czas od trzech miesięcy do pięciu lat, a w stosunku do aplikantów radcowskich – zawieszenie w prawach aplikanta na czas od jednego roku do trzech lat, 5) pozbawienie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego, a w stosunku do aplikantów radcowskich – wydalenie z aplikacji[1].
Jak odnotowano powyżej, przepisy dotyczące kar dyscyplinarnych są przykładem autonomicznej regulacji w systemie odpowiedzialności dyscyplinarnej radców prawnych. Katalog kar dyscyplinarnych orzekanych wobec radców prawnych i aplikantów radcowskich jest dostosowany do specyfiki wykonywania tego zawodu i odbiega od katalogu kar zawartego w k.k. Należy przy tym jednak zastrzec, że niektóre cele kar dyscyplinarnych są zbliżone do funkcji, jakie mają spełniać środki karne w k.k. Charakterystyczne dla regulacji ustawy o r.pr. jest brak przypisania poszczególnych rodzajów kar dyscyplinarnych do określonych przewinień dyscyplinarnych, co stanowi zasadniczą odmienność względem regulacji kodeksowej. Można zakładać, że zamiarem ustawodawcy w tym zakresie było zapewnienie większej uznaniowości i elastyczności w procesie wymierzania kar dyscyplinarnych, co umożliwia uwzględnianie całokształtu przedmiotowych i podmiotowych okoliczność faktycznych sprawy. Jednakże równocześnie powstaje ryzyko dowolności oraz braku stabilności i jednolitości orzecznictwa dyscyplinarnego. Z tego względu istotne jest, aby wnikliwie i w sposób zindywidualizowany analizować we wszystkich sprawach zasadność wymierzenia oraz wysokość kar dyscyplinarnych.
Wymieniony w art. 65 ustawy o r.pr. katalog kar orzekanych za przewinienia dyscyplinarne ma charakter enumeratywnego (zamkniętego) wyliczenia. W tym kontekście należy wskazać, że ostrzeżenie, które może być udzielone przez dziekana rady właściwej okręgowej izby radców prawnych, wskazane w art. 66 ustawy o r.pr., nie stanowi w obecnym stanie prawnym kary dyscyplinarnej (zob. poniżej). Przed nowelizacją art. 65 ustawy o r.pr., dokonaną ustawą z 2014 r.[2], ostrzeżenie stanowiło uzupełnienie kary dyscyplinarnej nagany. Karą dyscyplinarną nie jest również fakultatywne tymczasowe zawieszenie w czynnościach zawodowych przez sąd dyscyplinarny radcy prawnego lub aplikanta, przeciwko któremu toczy się postępowanie dyscyplinarne lub karne (zob. art. 66 i art. 65² ustawy o r.pr.).
 
Specyfika kar dyscyplinarnych
Prima facie zwraca uwagę rozróżnienie rodzajów oraz wymiaru kar orzekanych wobec radców prawnych i aplikantów radcowskich. Przede wszystkim, z oczywistych względów, pozbawienie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego nie dotyczy aplikantów radcowskich, a jego ekwiwalentem wobec aplikantów jest wydalenie z aplikacji. Podobnie, nie można orzec wobec aplikantów radcowskich zawieszenia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego (mogą natomiast być oni zawieszeni w prawach aplikanta) ani zakazu wykonywania patronatu. Można zakładać, że np. względy poszanowania zasad współżycia społecznego, a także rozeznanie realiów ekonomicznych, skłoniły ustawodawcę do wyłączenia wobec aplikantów radcowskich możliwości wymierzenia kary pieniężnej (art. 65 ust. 2 ustawy o r.pr.).
Pomimo występowania różnic w rodzajach kar dyscyplinarnych wymierzanych wobec radców prawnych i aplikantów radcowskich widoczne jest stosowanie w orzecznictwie dyscyplinarnym spójnych kryteriów oceny popełnienia deliktu dyscyplinarnego przez przedstawicieli obu tych grup. Sąd Najwyższy (dalej: „SN”) w postanowieniu z 21 listopada 2008 r., SDI 27/08[3], rozważając okoliczności brane pod uwagę przy wymierzaniu najsurowszej kary dyscyplinarnej o charakterze eliminacyjnym – odpowiednio pozbawienia prawa wykonywania zawodu radcy prawnego lub wydalenia aplikanta radcowskiego z aplikacji, uznał, że w tych przypadkach należy brać pod uwagę relację pomiędzy czynem, którego dopuścił się obwiniony, i jego stosunkiem do tego czynu a szczególnym charakterem zawodu radcy prawnego[4].
Przykładem innej, na pozór całkowicie odrębnej od powszechnego systemu prawa karnego, instytucji zawartej w ustawie o r.pr., jest środek represyjny w postaci udzielenia przez dziekana rady okręgowej izby radców prawnych ostrzeżenia radcy prawnemu lub aplikantowi radcowskiego. Prima facie wydaje się, że ta instytucja, której poświęcono art. 66 ustawy o r.pr., jest na tyle specyficzna i dostosowana do uwarunkowań wykonywania zawodu radcy prawnego, że nie ma nic wspólnego z materialnym prawem karnym. Nic bardziej mylnego – zasadniczy aspekt związany z przesłankami stosowania tego środka pozostaje w wyraźnym funkcjonalnym związku z k.k. W ustaleniu elementów znamion czynu istotnych dla zakwalifikowania go jako przewinienia dyscyplinarnego mniejszej wagi, a w konsekwencji poprzestaniu na udzieleniu ostrzeżenia przez dziekana, pomocne są wytyczne zawarte w orzecznictwie karnym odnoszącym się do instytucji wypadku mniejszej wagi. Instytucja ostrzeżenia dziekańskiego stanowi dobrą egzemplifikacją tezy, że nawet przepisy o charakterze i funkcji stricte samorządowej zwarte w ustawie o r.pr., ze względu na represyjny charakter samej odpowiedzialności dyscyplinarnej należy wykładać i stosować w perspektywie prawnokarnej.
 
 
 
Rodzaje kar dyscyplinarnych
Kolejność kar dyscyplinarnych wyliczonych w art. 65 ust. 1 ustawy o r.pr. ma charakter gradacyjny. Katalog ten otwiera najmniej dolegliwa sankcja upomnienia, zaś zamyka kara eliminacyjna – pozbawienie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego, a w stosunku do aplikantów radcowskich – wydalenie z aplikacji.
W orzecznictwie sądowym przyjmuje się, że najłagodniejsza kara dyscyplinarna upomnienia powinna być stosowana w przypadkach bardzo drobnych deliktów dyscyplinarnych, jeżeli samo prowadzenie postępowania dyscyplinarnego odniosło oczekiwany skutek (zob. wyrok SN z 31 stycznia 2013 r., SNO 55/12[5]). Dolegliwość kary upomnienia polega na tym, że oddziałuje ona na godność i dobre imię ukaranego w jego środowisku zawodowym[6].
Kara nagany jest bardziej surowa od upomnienia przede wszystkim dlatego, że jej orzeczenie powoduje dodatkowe negatywne skutki dla ukaranego. Zgodnie z art. 65 ust. 2g ustawy o r.pr. orzeczenie tej kary pociąga za sobą utratę biernego prawa wyborczego do organu samorządu radców prawnych na czas trzech lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia. Może ona również skutkować ustaleniem przez sąd dyscyplinarny dodatkowego środka w postaci zakazu wykonywania patronatu na czas od roku do pięciu lat (art. 65 ust. 2a ustawy o r.pr.).
W odniesieniu do kar pieniężnych najbardziej charakterystyczne jest to, że – jak zasygnalizowano powyżej – można je wymierzać wyłącznie radcom prawnym. Zgodnie z art. 65 ust. 2a ustawy o r.pr. obok kary pieniężnej można orzec dodatkowo zakaz wykonywania patronatu na czas od roku do pięciu lat. Karę pieniężną wymierza się w granicach od półtorakrotności do dwunastokrotności minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w dacie popełnienia przewinienia dyscyplinarnego (art. 65 ust. 2ba ustawy o r.pr.). Wynagrodzenie to jest ustalane na zasadach określonych w ustawie z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za prace?[7]. Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 10 września 2019 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz wysokości minimalnej stawki godzinowej w 2020 r.[8], od dnia 1 stycznia 2020 r. minimalne wynagrodzenie za pracę wynosi 2600 zł. A zatem w przypadku przewinień dyscyplinarnych popełnionych w 2020 r. sądy dyscyplinarne będą mogły wymierzać kary pieniężne w wysokości od 3900 zł do 31 200 zł.
Orzeczenie kary zawieszenia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego nie oznacza skreślenia z listy radców prawnych i tym samym nie pozbawia ukaranego statusu radcy prawnego[9]. Jest to istotne również w kontekście podlegania przez taką osobę w okresie zawieszenia samorządowej odpowiedzialności dyscyplinarnej. Z orzeczeniem tej kary wiąże się obligatoryjnie zakaz wykonywania patronatu ustalany przez sąd dyscyplinarny na czas od lat dwóch do lat dziesięciu (art. 65 ust. 2b ustawy o r.pr.) oraz utrata biernego i czynnego prawa wyborczego do organu samorządu radców prawnych na czas sześciu lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia (art. 65 ust. 2h ustawy o r.pr.). Można uznać, że ekwiwalentem tej kary dla aplikantów radcowskich jest zawieszenie w prawach aplikanta.
Skutki prawne orzeczenia określonych kar dyscyplinarnych (nagana, kara pieniężna, zawieszenie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego) w postaci ograniczenia możliwości wykonywania biernego lub czynnego prawa wyborczego do organów samorządu radców prawnych (art. 65 ust. 2g i 2h ustawy o r.pr.) wiążą się także z postanowieniem art. 64 ust. 4 Kodeksu Etyki Radcy Prawnego[10] (dalej: „KERP”). Z tej regulacji wynika bowiem, iż radca prawny, któremu prawomocnie wymierzono karę zawieszenia prawa do wykonywania zawodu, powinien powstrzymać się od wykonywania funkcji w samorządzie, co oznacza konieczność złożenia rezygnacji oraz niekandydowania w wyborach aż do zatarcia skazania. Jak słusznie wskazuje się w doktrynie, przepisy art. 65 ust. 2g i 2h ustawy o r.pr. wprowadzają bardziej restrykcyjne zasady niż KERP, de facto uniemożliwiając naruszenie przez radcę prawnego zakazu kandydowania[11].
Najsurowszą z kar dyscyplinarnych jest pozbawienie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego, a w stosunku do aplikantów radcowskich – wydalenie z aplikacji (art. 65 ust. 1 pkt 5 ustawy o r.pr.). Orzeczenie wskazanej kary ma charakter eliminacyjny, a jej skutkiem prawnym jest zerwanie więzi prawnej z samorządem zawodowym. W obecnym stanie prawnym kara pozbawienie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego ma charakter terminowy. Radca prawny pozbawiony prawa wykonywania zawodu jest skreślany z listy radców prawnych i przez okres 10 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kary pozbawienia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego nie może ubiegać się o ponowny wpis. Natomiast aplikant radcowski ukarany karą wydalenia z aplikacji zostaje skreślony z listy aplikantów bez prawa ubiegania się o ponowny wpis na listę aplikantów radcowskich lub o wpis na listę radców prawnych przez okres 5 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kary wydalenia z aplikacji. Warto wskazać, że do 12 sierpnia 2014 r. kara pozbawienia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego pociągała za sobą skreślenie z listy radców prawnych bez prawa ubiegania się o ponowny wpis. Zmiana przepisów w tym zakresie nastąpiła w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 18 października 2010 r. w sprawie K 1/09[12], w którym Trybunał uznał, że pozbawienie możliwości ubiegania się o ponowny wpis przez osoby, wobec których orzeczono najsurowszą karę dyscyplinarną jest niezgodne z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Nie powinno ulegać wątpliwości, iż karę pozbawienia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego (a w stosunku do aplikantów radcowskich – wydalenia z aplikacji) wymierza się w przypadku najpoważniejszych przewinień dyscyplinarnych, które m.in. wypełniają znamiona umyślnych przestępstw w formie zbrodni lub występku oraz wskazują na utratę przymiotu nieskazitelnego charakteru oraz zapewnienia rękojmi prawidłowego wykonywania zawodu radcy prawnego.
Zgodnie z art. 65 ust. 2e ustawy o r.pr. obok jednej z kar dyscyplinarnych, można orzec środek o charakterze represyjnym, polegający na obowiązku przeproszenia pokrzywdzonego, w sposób określony przez sąd dyscyplinarny, który powinien uwzględnić przy tym okoliczności sprawy. Brzmienie tego przepisu wskazuje na niesamoistny charakter wskazanego obowiązku, który może być nałożony na obwinionego jako uzupełnienie kary dyscyplinarnej. Ustawodawca wyraźnie odróżnił zatem ten środek od kar dyscyplinarnych. Stosując w drodze analogii terminologię zaczerpniętą z siatki pojęciowej prawa karnego, można uznać, że jest on zbliżony do środka karnego, przy czym nie znajduje swojego bezpośredniego odpowiednika w katalogu środków karnych przewidzianych w art. 39 k.k. Taka instytucja została natomiast przewidziana w art. 72 k.k. jako jeden z obowiązków, który może być ustanowiony w ramach zawieszenia wykonania wcześniej orzeczonej kary.
Z kolei w art. 65 ust. 2f ustawy o r.pr. ustawodawca przewidział możliwość orzeczenia przez sąd dyscyplinarny podania treści orzeczenia dyscyplinarnego do publicznej wiadomości. Uzależnienie orzeczenia tego środka od potencjalnej możliwości naruszenia interesów pokrzywdzonego wskazuje, że ma on pełnić funkcję kompensacyjną i prewencyjną. Natomiast umieszczenie tego przepisu w art. 65 ustawy o r.pr., dotyczącym kar dyscyplinarnych, wskazuje na represyjny charakter tego środka. Z drugiej strony wobec tego, że w treści przywołanego przepisu jest mowa o upublicznieniu treści orzeczenia dyscyplinarnego, a nie ukarania, nie można wykluczyć stosowania tej instytucji również w celu oczyszczenia z zarzutów obwinionego poprzez podanie do publicznej wiadomości informacji o wydaniu uniewinniającego wyroku sądu dyscyplinarnego.
 
Wymierzanie kar dyscyplinarnych
Na pierwszy rzut oka mogłoby wydawać się, że ze względu na specyfikę kar dyscyplinarnych określony w art. 65 ustawy o r.pr. i szerzej – specyfikę postępowania dyscyplinarnego w sprawach radców prawnych stanowi to system wymierzania kar odmienny od uregulowanego w k.k. Nie jest to jednak pogląd uzasadniony, gdyż pomimo istotnych różnic między katalogami kar zawartymi w obu tych ustawach, występują w tym zakresie również podobieństwa. Dotyczy to zwłaszcza stosowania – w razie braku odmiennej regulacji ustawy o r.pr. – w postępowaniu dyscyplinarnym dyrektyw wymiaru kar zapożyczonych z k.k. W związku z tym, że w ustawie o r.pr. nie określono dyrektyw wymierzania kar dyscyplinarnych, nasuwa się pytanie, czy odpowiednie zastosowanie, za pośrednictwem art. 74¹ ustawy o r.pr. znajdą wytyczne zawarte w rozdziale VI k.k. Szczególnie doniosłe znaczenie w tym zakresie ma art. 53 k.k., w którego § 1 zawarto tzw. dyrektywy ogólne sądowego wymiaru kary (dyrektywa współmierności kary do stopnia winy sprawcy, dyrektywa współmierności kary do stopnia społecznej szkodliwości czynu, dyrektywa prewencji indywidualnej, dyrektywa prewencji ogólnej), zaś w § 2 przedstawiono okoliczności istotne z punktu widzenia wymiaru kary (m.in. motywacja sprawcy, jego sposób zachowania, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw popełnienia czynu karalnego). Literalna wykładnia art. 74¹ ustawy o r.pr., który zakres odpowiedniego stosowania przepisów k.k. ogranicza do rozdziałów I-III, prowadziłaby do wniosku, że ustawodawca świadomie nie włączył do tego zakresu rozdziału VI k.k., nowelizując wskazany przepis ustawy o r.pr. z mocą od dnia 25 grudnia 2014 r.[13] We wcześniejszym orzecznictwie dyscyplinarnym radców prawnych przyjmowano, że sąd dyscyplinarny, wymierzając karę, powinien zważyć, aby była ona współmierna do stopnia zawinienia i społecznej szkodliwości czynu, odpowiadała społecznemu poczuciu sprawiedliwości oraz realizowała cele zapobiegawcze i wychowawcze w stosunku do sprawcy czynu zabronionego[14]. Warto wszakże zauważyć, że w późniejszym orzecznictwie sądy dyscyplinarne, rozważając zagadnienia związane z wymierzaniem kar dyscyplinarnych, posługują się pojęciami takimi jak rażąca niewspółmierność kary w sposób analogiczny do tego, jak są one rozumiane w prawie karnym w kontekście art. 53 k.k., nawet jeśli w swoich orzeczeniach nie przywołują tego postanowienia kodeksowego[15]. Można z tego wywnioskować, że zawarte w art. 74¹ ustawy o r.pr. odesłanie do przepisów k.k. zostało ujęte zbyt wąsko, gdyż niektóre postanowienia rozdziału VI k.k., a w szczególności art. 53 k.k., są w oczywisty sposób adekwatne do zastosowania w sprawach dyscyplinarnych. Trzeba zaznaczyć, że niektóre z przepisów przywołanego rozdziału k.k., takie jak reguły dotyczące osób nieletnich i młodocianych (art. 54 k.k.) czy przepisy dotyczące kar nieznanych ustawie o r.pr. (np. art. 57a i art. 58 k.k.), są z kolei ewidentnie nieprzydatne w rozstrzyganiu spraw dyscyplinarnych. Wymaga jednak podkreślenia, że mechanizm odpowiedniego stosowania przepisów byłby wystarczającą gwarancją dla tego, aby rozdział VI k.k. służył sądom dyscyplinarnym w zakresie potrzebnym do właściwego wykonywania ich zadań orzeczniczych.
Dodatkowo trzeba zauważyć, że przepisy dotyczące wymierzania kary łącznej, określone w art. 65¹ ustawy o r.pr., są odpowiednikiem regulacji zawartych w art. 85 i n. k.k., które dotyczą zasad orzekania kary łącznej w powszechnym systemie karnym. Wykorzystane pojęcia, mechanizmy, a nawet układ jednostek tekstu normatywnego ustawy o r.pr. wykazują istotne podobieństwa do regulacji kodeksowej.
W myśl art. 65¹ ust. 1 ustawy o r.pr. w razie jednoczesnego ukarania za kilka przewinień dyscyplinarnych sąd dyscyplinarny wymierza karę za poszczególne przewinienia, a następnie karę łączną. Zgodnie z ust. 2 przywołanego artykułu przy orzekaniu kary łącznej stosuje się następujące zasady: 1) w razie orzeczenia kary upomnienia i nagany wymierza się łączną karę nagany, 2) kary upomnienia i nagany nie podlegają łączeniu z karą pieniężną, 3) przy karach pieniężnych łączna kara pieniężna nie może przekraczać sumy tych kar ani nie może być niższa od najwyższej z orzeczonych kar pieniężnych, 4) kara zawieszenia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego ani kara zawieszenia w prawach aplikanta nie podlegają łączeniu z karami upomnienia, nagany ani karą pieniężną, 5) przy orzeczonych za kilka przewinień karach rodzajowo różnych i karze pozbawienia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego lub wydalenia z aplikacji wymierza się karę łączną pozbawienia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego lub wydalenia z aplikacji, a w przypadku orzeczonych równocześnie kar pieniężnych karę tę orzeka się na zasadach przewidzianych w pkt 3.
Przy orzekaniu kary łącznej sąd dyscyplinarny jest zobowiązany stosować zasady wskazane w art. 65¹ ust. 2 ustawy o r.pr. i w tym zakresie jest związany dyrektywami ustawowymi. Swoboda i uznaniowość w ramach ustalania kary łącznej dotyczy przede wszystkim wysokości kary pieniężnej określanej na podstawie art. 65¹ ust. 2 pkt 3 ustawy o r.pr. w przedziale od najwyższej z kar pieniężnych podlegających łączeniu do sumy tych kar. Nie ma wątpliwości co do tego, że kary niepodlegające łączeniu (zob. art. 65¹ ust. 2 pkt 2 i 4 ustawy o r.pr.) powinny być wykonane jednocześnie.
W myśl art. 65¹ ust. 3 ustawy o r.pr. w przypadku, gdy obwiniony popełnił dwa lub więcej przewinień dyscyplinarnych, zanim zapadło pierwsze, choćby nieprawomocne, orzeczenie co do któregokolwiek z nich, wydaje się orzeczenie łączne, o ile orzeczone kary podlegają łączeniu według zasad przewidzianych w ust. 2. Przytoczony przepis formułuje instytucję orzeczenia łącznego, która jest wzorowana na znanej prawu karnemu konstrukcji wyroku łącznego.
W odniesieniu do kar pieniężnych warto dopowiedzieć, iż stosownie do art. 71 ust. 2a ustawy o r.pr. prawomocne orzeczenie w zakresie kary pieniężnej oraz kosztów postępowania stanowi tytuł egzekucyjny w rozumieniu art. 777 k.p.c.^[16] i po nadaniu mu klauzuli wykonalności przez sąd rejonowy właściwy ze względu na siedzibę sądu dyscyplinarnego, który wydał to orzeczenie, podlega wykonaniu w drodze egzekucji prowadzonej w trybie tej ustawy. W tym postępowaniu egzekucyjnym czynności przewidziane dla wierzyciela podejmuje dziekan rady okręgowej izby radców prawnych, której ukarany był członkiem w dacie uprawomocnienia się rozstrzygnięcia w zakresie kary pieniężnej oraz kosztów postępowania dyscyplinarnego (art. 71 ust. 2b ustawy o r.pr.).
 
Podsumowanie
Kary dyscyplinarne, które mogą zostać wymierzone radcy prawnemu lub aplikantowi radcowskiemu, w ramach postępowania dyscyplinarnego unormowanego przepisami ustawy o r.pr., stanowią autonomiczną regulację, o czym świadczy m.in. to, że ich katalog ma charakter zamknięty. Wynika z tego, że za popełnienie przewinienia dyscyplinarnego członek samorządu radcowskiego może być ukarany wyłącznie karą określoną w art. 65 ust. 1 ustawy o r.pr., a dodatkowe negatywne konsekwencje takiej kary (np. ograniczenie prawa wyborczego w wyborach do organów samorządu zawodowego) także muszą mieć swoją podstawę w przepisach tej ustawy.
Powyższa konstatacja nie oznacza wszakże, że w odniesieniu do kar dyscyplinarnych ustawa o r.pr. stanowi uregulowanie wyczerpujące. Z uwagi na treść art. 74¹ ustawy o r.pr., który dla spraw nieuregulowanych w ustawie o r.pr. zastrzega odpowiednie stosowanie przepisów rozdziałów I-III k.k., należy przy wymierzaniu tych kar pomocniczo sięgać właśnie do tych przepisów. Co więcej, zgłębiając problematykę kar dyscyplinarnych dotyczących radców prawnych i aplikantów radcowskich należy sięgać nie tylko do orzecznictwa dyscyplinarnego, ale także do orzecznictwa sądów karnych oraz dorobku doktryny prawa karnego.
 
Mateusz Zreda
radca prawny w kancelarii prawnej Destrier
członek OIRP w Warszawie

 

[1] Warto odnotować, że wskazany katalog kar dyscyplinarnych jest bardzo zbliżony do kar dyscyplinarnych wymierzanych adwokatom (por. art. 81 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze; Dz. U. z 2019 r., poz. 1513, ze zm.), co jest jednym z elementów upodabniania się regulacji prawnych normujących wykonywanie zawodów radcy prawnego i adwokata.

[2] Ustawa z dnia 7 listopada 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo o adwokaturze oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1778).

[3] LEX nr 1615380.

[4] Zob. T. Jaroszyński, Komentarz do art. 3 KERP [w:] T. Jaroszyński (red.), Kodeks Etyki Racy Prawnego. Komentarz, Warszawa 2018, s. 38.

[5] LEX nr 1418813.

[6] K. Cegielska-Piłat, M. Zbrojewska, Prawo o adwokaturze. Komentarz, P. Kruszyński (red.), Warszawa 2016, s. 224.

[7] Dz. U. z 2018 r. poz. 2177.

[8] Dz. U. poz. 1778.

[9] Na marginesie można odnotować, że rodzaje i zasady wymiaru kar dyscyplinarnych orzekanych wobec prawników zagranicznych zostały określone w art. 10 ustawy z dnia 5 lipca 2002 r. o świadczeniu przez prawników zagranicznych pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2016 r. poz. 1874, ze zm.). W szczególności wskazano, że w miejsce kary zawieszenia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego stosuje się karę zawieszenia prawa do świadczenia pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, zaś w miejsce kary pozbawienia prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego stosuje się karę zakazu świadczenia pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej.

[10] Załącznik do uchwały nr 3/2014 Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 22 listopada 2014 r. w sprawie Kodeksu Etyki Radców Prawnych.

[11] Zob. L. Korczak [w:] Kodeks Etyki Radcy Prawnego. Komentarz, T. Scheffler, Warszawa 2016, s. 327-328.

[12] OTKA 2010 nr 8, poz. 76.

[13] Na mocy ustawy z dnia 7 listopada 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo o adwokaturze oraz niektórych innych ustaw.

[14] Zob. np. orzeczenie Wyższego Sądu Dyscyplinarnego z 23 kwietnia 2014 r., WO-112/2013.

[15] Zob. np. orzeczenie Wyższego Sądu Dyscyplinarnego z 28 listopada 2017 r., WO-132/17.

[16] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 1460, ze zm.).