Prawa człowieka w polskim porządku prawnym podlegają ochronie na trzech wzajemnie przenikających się poziomach: prawa międzynarodowego, w szczególności na mocy Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności[1], którą Rzeczpospolita Polska ratyfikowała w 1993 r.; prawa Unii Europejskiej oraz prawa krajowego, w którym wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela zostały wyrażone w Rozdziale II Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.  
 
WPROWADZENIE
W prawie unijnym ochrona praw człowieka bierze swój początek z orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości.[2] W traktacie rzymskim z 1957 r., powołującym Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), próżno by szukać zapisów chroniących prawa podstawowe. Jednak ewolucja Unii Europejskiej, jako organizacji ponadnarodowej, upoważnionej do tworzenia prawa, które w oparciu o zasadę pierwszeństwa (principle of primacy) korzysta z pierwszeństwa przed prawem krajowym, wymagała związania instytucji unijnych obowiązkiem przestrzegania praw człowieka.
Państwa członkowskie w tworzeniu i stosowaniu prawa są ograniczone prawem międzynarodowym oraz porządkiem konstytucyjnym, które wyznaczają standardy ochrony praw człowieka. Unia Europejska, chcąc zapewnić demokratyczną legitymację instytucji unijnych, również musiała oprzeć unijny porządek prawny o poszanowanie praw człowieka. Bez tego integracja europejska pozbawiona byłaby oparcia we wspólnych demokratycznych wartościach przestrzeganych w państwach członkowskich.
Wprowadzenie Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (Charter of Fundamental Rights of the European Union) do unijnego porządku prawnego na mocy Traktatu lizbońskiego[3] tworzy nowe możliwości dla radców prawnych, praktykujących przed sądami krajowymi. Od dnia wejścia w życie Traktatu lizbońskiego, czyli od 1 grudnia 2009 r., pojawiła się możliwość powoływania się na Kartę praw podstawowych w postępowaniach toczących się przed sądami krajowymi i kwestionowania na jej podstawie przepisów prawa krajowego.
W dalszej części artykułu wyjaśniam znaczenie oraz zakres Karty praw podstawowych, a także na przykładach z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości przedstawiam możliwości zastosowania karty w praktyce w postępowaniu przed sądami krajowymi.

Znaczenie Karty praw podstawowych
Jak wspomniano powyżej, początków ochrony praw podstawowych w prawie unijnym należy szukać w orzeczeniach Trybunału Sprawiedliwości, w których Trybunał rozstrzygnął, że do jego obowiązków należy zapewnienie poszanowania praw człowieka wyrażonych w zasadach ogólnych (general principles) prawa unijnego. Pierwsze orzeczenie, w którym Trybunał odwołał się do zasad ogólnych prawa unijnego (wówczas prawa wspólnotowego), zostało wydane 12 listopada 1969 r. w sprawie Stauder (29/69)[4]. W powyższym wyroku Trybunał odwołał się do niepisanego prawa wspólnotowego, wywiedzionego z zasad ogólnych prawa obowiązującego w państwach członkowskich (derived from the general principles of law in force in Member States) oraz rozstrzygnął o zgodności zakwestionowanych przed nim przepisów z prawami podstawowymi wyrażonymi w zasadach ogólnych prawa unijnego i podlegającymi ochronie Trybunału.
Podobnie w wyroku w sprawie Internationale Handelsgesellschaft z dnia 17 grudnia 1970 r. Trybunał stwierdził, że ochrona praw podstawowych należy do nieodzownych zasad ogólnych prawa, które Trybunał ma obowiązek chronić. Obowiązek ochrony tychże praw Trybunał wywiódł z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim.[5] Dalsze rozwinięcie pojęcia zasad ogólnych prawa unijnego znalazło się w wyroku z dnia 14 maja 1974 r. w sprawie Nold, w którym Trybunał uznał za źródło praw podstawowych nie tylko tradycje konstytucyjne wspólne dla państw członkowskich, ale również umowy międzynarodowe, których te państwa są stroną. Zarówno tradycje konstytucyjne, jak i umowy międzynarodowe dostarczają zatem wskazówek interpretacyjnych, w oparciu o które Trybunał rozstrzyga o treści praw podstawowych. W powyższym wyroku Trybunał stwierdził również, że prawa te podlegają ograniczeniom w ramach unijnego porządku prawnego zgodnie z celami, dla których powstała Unia Europejska, bez naruszania jednak istoty tych praw[6].
W późniejszym orzecznictwie Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie odwoływał się do tradycji konstytucyjnych oraz zobowiązań międzynarodowych państw członkowskich, jako źródeł praw podstawowych, będących zasadami ogólnymi prawa unijnego, które niepisane istnieją w prawie unijnym. Trybunał nie tworzył zatem nowych praw, ale odwoływał się do praw już istniejących, wykorzystując je jako narzędzie wykładni prawa w swoim orzecznictwie[7].
Przed wprowadzeniem Karty praw podstawowych do porządku prawnego Unii Europejskiej prawa podstawowe stanowiły zatem jego część jako niepisane zasady ogólne prawa, o których nie wspominały traktaty.
Historia Karty praw podstawowych rozpoczęła się w 1999 r., kiedy Rada Europejska zdecydowała, że powinien powstać dokument, w którym zostałyby spisane prawa, wolności i zasady chronione w prawie unijnym. Celem powstania karty było wyjście naprzeciw obywatelom Unii Europejskiej poprzez zawarcie wszystkich praw w łatwo dostępnym, zrozumiałym dokumencie[8]. W dniu 7 grudnia 2000 r. przewodniczący Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji podpisali i proklamowali kartę, która nie miała jeszcze wówczas mocy prawnej, ale począwszy od grudnia 2000 r. Trybunał Sprawiedliwości zaczął odwoływać się do niej w swoich orzeczeniach, traktując ją jako deklarację praw podstawowych obowiązujących w Unii.
Karta została ponownie proklamowana w zmienionej wersji 12 grudnia 2007 r. i weszła w życie razem z Traktatem lizbońskim 1 grudnia 2009 r. Tym razem Traktat nadał karcie, zgodnie z art. 6 ust. 1 zd. 1 TUE, moc prawną równą traktatom (prawu pierwotnemu). Ponieważ karta od 1 grudnia 2009 r. jest wiążącym prawnie dokumentem, zapewnia ochronę obywatelom Unii.
Jak wskazano powyżej, celem, dla którego powstała karta, było zawarcie praw podstawowych, chronionych w Unii Europejskiej w jednym dokumencie, a nie rozszerzenie kompetencji Unii z jednoczesnym ograniczeniem suwerenności państw członkowskich. Stwierdza to wprost artykuł 6 ust. 1 zd. 2 TUE, zgodnie z którym postanowienia karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w traktatach.
Przed wejściem w życie karty treść praw podstawowych wyrażały zasady ogólne w orzeczeniach Trybunału Sprawiedliwości. Obecnie karta ma za zadanie jedynie potwierdzić prawa już istniejące, a nie tworzyć nowe. Wyrażenie praw w karcie nie sprawiło jednak, że Trybunał Sprawiedliwości w orzekaniu o tym, jakie prawa podstawowe stanowią zasady ogólne prawa unijnego, został w jakikolwiek sposób ograniczony. Treść karty nie wskazuje na to, żeby w przyszłości w orzecznictwie Trybunału nie mogły się pojawić inne niż zawarte w niej prawa podstawowe.
Zrozumienie znaczenia karty w świetle zasad ogólnych prawa unijnego, wyrażonych w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, jest zatem kluczowe dla zrozumienia znaczenia Karty praw podstawowych i posługiwania się nią w sposób właściwy. Należy pamiętać, że po wprowadzeniu Karty do porządku prawnego prawa podstawowe nadal stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa (por. art. 6 ust. 3 TUE). W prawie unijnym występuje zatem swoisty dualizm: prawa podstawowe wyrażone w karcie oraz prawa podstawowe podlegające ochronie jako zasady ogólne. Dla komentatorów prawa unijnego nie jest jasne, czy prawa te wzajemnie się pokrywają, czy też mają inny zakres ochrony[9]. Dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości nie przyniosło odpowiedzi na to pytanie. Z pewnością jednak prawa podstawowe wyrażone jako zasady ogólne prawa w orzeczeniach Trybunału Sprawiedliwości pozostają wiążące i mogą być pomocne przy interpretacji praw wynikających z karty. Ponieważ zasady ogólne nadal funkcjonują w prawie unijnym, dopuszczalne jest zarówno powoływanie się na nie, jak i na prawa wyrażone w karcie w postępowaniu przed sądami krajowymi.
Chociaż art. 6 ust. 1 zd. 2 TUE, przywołany powyżej, w sposób jednoznaczny stwierdza, że Karta praw podstawowych nie może rozszerzyć kompetencji Unii, i takie było również stanowisko w czasie negocjacji, niektóre państwa członkowskie odniosły się z podejrzliwością do praw wyrażonych w karcie. Obawy wzbudziło zawarcie w jednym dokumencie praw człowieka I, II oraz III generacji[10], które zwykle reguluje się w odrębnych instrumentach prawnych, oraz równorzędne potraktowanie praw (rights) i zasad (principles), bez wyjaśnienia, które prawa wyrażone w karcie mają jaki status[11]. Rozróżnienie to ma duże znaczenie, ponieważ prawa (rights) są to prawa subiektywne, stosowane bezpośrednio, a jednostki mogą się na nie powoływać przed sądem, jako źródło przysługujących im uprawnień. Natomiast zasady (principles) nie tworzą praw bezpośrednich uprawniających do domagania się podjęcia działań pozytywnych przez instytucje Unii Europejskiej lub państw członkowskich. Zasady mogą być wykonywane poprzez akty prawodawcze lub wykonawcze i mogą stanowić narzędzie kontroli sądowej jedynie wtedy, gdy akty takie są interpretowane lub poddawane kontroli.[12] Zgodnie z treścią wyjaśnień[13], pomocnych przy dokonywaniu wykładni postanowień karty, do przykładowych zasad należy zaliczyć prawo osób w podeszłym wieku do godnego życia (art. 25 karty) oraz prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im integrację społeczną i zawodową (art. 26 Karty). Co więcej, niektóre postanowienia karty mogą zawierać zarówno elementy prawa, jak i zasady. Jako przykład wyjaśnienia przywołują zasadę równości kobiet i mężczyzn, prawo do ochrony przed zwolnieniem z pracy z powodów związanych z macierzyństwem i prawo do płatnego urlopu macierzyńskiego (art. 23 i 33 karty). Warto zwrócić uwagę, że nomenklatura zawarta w karcie jest w tym zakresie niekonsekwentna - „zasada” może mieć status prawa, które podlega bezpośredniemu stosowaniu (right), z kolei „prawo” może mieć status zasady (principle).
Należy również wskazać na nowoczesne sformułowanie karty, która wprawdzie powstała w oparciu o już istniejące narzędzia międzynarodowe i tradycje konstytucyjne, ale zawiera postanowienia, które biorą pod uwagę rozwój technologii i inżynierii genetycznej, o których nie wspomina się w starszych aktach prawnych. Przykładowo art. 8 karty zapewnia ochronę danych osobowych, a art. 7 stanowi o prawie każdego do poszanowania [tajemnicy] komunikowania się, jako składnika prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, co należy uznać za odpowiednik dawnej tajemnicy korespondencji.

Aleksandra Kołyszko, LL. M. (Cambridge)
 

---