Kara łączna w znowelizowanym Kodeksie Karnym
opublikowano: 2015-06-26 przez: Mika Ewelina
Ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 poz. 396) dokonano bardzo istotnych zmian w zakresie orzekania kary łącznej, które wejdą w życie w dniu 1 lipca 2015 r. Jak się wydaje, z uwagi na ważkość tematyki zasadne jest poświęcić jej kilka uwag.
Nowe pojmowanie realnego zbiegu przestępstw
W pierwszej kolejności odnotowania wymaga zmiana postrzegania tzw. realnego zbiegu przestępstw, będącego zasadniczą przesłanką do orzeczenia kary łącznej. W art. 85 § 1 KK zniesiono bowiem warunek, zgodnie z którym przestępstwa miały być popełnione, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw. Obecnie, aby mówić o realnym zbiegu, wymagać należy jedynie, aby sprawca popełnił co najmniej dwa przestępstwa (innymi słowy realny zbieg przestępstw zachodzi wówczas, kiedy nie zachodzi zbieg pozorny, tj. sytuacja, w której przy wielości zachowań sprawca odpowiada tylko za jedno przestępstwo). Do wymierzenia kary łącznej spełniony musi być dodatkowy warunek w postaci orzeczenia za pozostające w realnym zbiegu przestępstwa kar tego samego rodzaju albo innych podlegających łączeniu, które nie zostały w całości wykonane (o czym dalej). Poza powyższymi nie muszą być spełnione żadne dodatkowe przesłanki skutkujące orzeczeniem kary łącznej (czy to w wyroku skazującym, czy w wyroku łącznym).
Kolejna bardzo istotna zmiana wiąże się z zasadniczym brakiem możliwości rozwiązania już orzeczonej kary łącznej w przypadku ujawnienia kolejnego przestępstwa będącego w realnym zbiegu. Dotychczas sytuacja taka skutkowała utratą mocy przez karę łączną i koniecznością orzekania nowej kary łącznej w oparciu o kary orzeczone za jednostkowe przestępstwa pozostające w zbiegu. Obecnie orzeczona kara łączna zostanie w wyroku łącznym połączona z karą jednostkową, co doprowadzi do orzeczenia nowej kary łącznej (innymi słowy nie rozbija się starej kary łącznej i nie wraca się do skazań jednostkowych). Analogicznie do powyższego możliwe będzie połączenie dwóch lub więcej kar łącznych, jak również ciągów przestępstw, ciągów przestępstw z karami jednostkowymi czy ciągów przestępstw z karami łącznym. Przy określaniu wymiaru kary łącznej już orzeczona kara łączna będzie traktowana jak skazanie jednostkowe (zgodnie z zasadami absorpcji i kumulacji może ona wyznaczyć dolną lub górną granicę kary, na takiej samej zasadzie jak każde przestępstwo pozostające w zbiegu). Dopiero z chwilą uprawomocnienia się nowego wyroku łącznego stare rozstrzygnięcie o karze łącznej utraci moc (vide art. 575 § 1 KPK). Jedyny przypadek, w którym już orzeczona kara łączna utraci moc i zajdzie ponowna konieczność łączenia przestępstw jednostkowych nastąpi w sytuacji określonej w art. 575 § 2 KPK (interpretowanym w zw. z art. 568a § 2 KPK), tj. jeżeli choćby jedno ze skazań stanowiących podstawę kary łącznej (orzekanej w wyroku łącznym lub skazującym) ulegnie uchyleniu lub zmianie. Przykładem takiej sytuacji może być uchylenie lub zmiana wyroku nieprawomocnego czy uchylenie wyroku na skutek np. kasacji czy wznowienia postępowania.
Wymóg wykonalności kar
Bardzo istotne zastrzeżenie odnośnie do przestępstw, które będą łączone karą łączną wprowadzono w art. 85 § 2 KK, zgodnie z którym podstawą kary łącznej są wymierzone i podlegające wykonaniu, z zastrzeżeniem art. 89 KK, w całości lub w części kary lub kary łączne orzeczone za przestępstwa. Wykluczeniu ulegają zatem kary w całości wykonane, jak również kary uznane za wykonane. Jeżeli zatem, przykładowo, kara grzywny zostanie umorzona na etapie postępowania wykonawczego, to brak będzie możliwości ujęcia jej w ramy wydawanego wyroku łącznego (kara ta nie podlega bowiem wykonaniu). Analogicznie, konieczność orzeczenia kary łącznej nie wystąpi w przypadku, gdy kary jednostkowe wymierzone za realnie zbiegające się przestępstwa zostały w całości wykonane. Przesądza to także o niemożności zaliczenia w ramy wydawanej kary łącznej, kary ograniczenia wolności, która na podstawie art. 83 KK czy art. 64 KKW została uznana za wykonaną. Podkreślić należy, że ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw uchylono art. 92 KK stanowiący, że Wydaniu wyroku łącznego nie stoi na przeszkodzie, że poszczególne kary wymierzone za należące do ciągu przestępstw lub zbiegające się przestępstwa zostały już w całości albo w części wykonane; przepis art. 71 § 2 stosuje się odpowiednio. Przed nowelizacją Kodeksu karnego istniały w praktyce poważne rozbieżności co do przypadku orzekania kary łącznej w sytuacji, w której wszystkie kary jednostkowe zostały w całości wykonane. Uchwałą SN z 9 czerwca 2006 r. (I KZP 11/06, OSNKW 2006, z. 7–8, poz. 6) wskazano, że: Wykonanie w całości lub w części poszczególnych kar wymierzonych za zbiegające się przestępstwa (art. 92 zd. 1 KK) oznacza zarówno wykonanie jedynie niektórych z nich, jak i nawet wykonanie wszystkich tych kar. W konsekwencji, odbycie przez skazanego – w chwili orzekania w przedmiocie wydania wyroku łącznego – wszystkich kar wymierzonych w warunkach określonych w art. 85 KK, nie stanowiło przesłanki do umorzenia postępowania na podstawie art. 572 KPK (zob. również glosa aprobująca P. Kardasa, PS 2007, Nr 2, s. 139 oraz glosa aprobująca D. Wysockiego, OSP 2007, Nr 7–8, poz. 562; zob. także wyr. SA w Katowicach z 14 września 2006 r., II AKa 244/06, KZS 2007, z. 1, poz. 97). Zarazem obecna treść art. 85 § 2 KK, w którym podkreśla się, że podstawą orzeczenia kary łącznej są kary „podlegające wykonaniu” wskazuje na zmianę przyjętej reguły. Jeżeli zatem wobec skazanego zostały wykonane wszystkie orzeczone względem niego kary, ewentualnie wykonaniu podlega tylko jedna kara, to brak jest możliwości wydania wyroku łącznego, który karą łączną obejmowałby kary w całości już wykonane. Ustawodawca przesądził, że brak możliwości wykonania kary, z zastrzeżeniem art. 89 KK, stoi na przeszkodzie do orzeczenia kary łącznej. Konieczność łączenia kar, które nie zostały w całości wykonane nie oznacza zarazem, że sąd łączyć będzie tylko te części kary, które pozostały do wykonania. Przeciwnie, łączeniu podlegać będą kary jednostkowe orzeczone w wyrokach skazujących (ewentualnie kary łączne, ciągi przestępstw), co umożliwi wyznaczenie granic kary łącznej przez oparcie się o wynikające z art. 86 § 1 KK zasady absorpcji i kumulacji (redukcyjnej). Po orzeczeniu kary łącznej sąd zgodnie z art. 577 KPK (w zw. z art. 568a KPK) wymieni okresy zaliczone na poczet tej kary. Tym samym w najgorszym przypadku (tj. w razie posłużenia się przez sąd zasadą kumulacji) sprawca będzie musiał odbyć sumę kar jeszcze niewykonanych.
Wyjątek od warunku wykonalności dotyczy kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która zawsze musi zostać połączona karą łączną (mimo że z założenia nie podlega ona wykonaniu). Zgodnie z art. 89 § 1 KK, w razie spełnienia określonych w nim przesłanek, sąd może warunkowo zawiesić wykonanie takiej kary łącznej. Nie ma też przeszkód, aby w razie zbiegu przestępstw, za które orzeczono kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania, kara łączna przybrała charakter bezwzględny (zob. art. 89 § 1a KK). W przypadku kary pozbawienia wolności, w ramach kary łącznej muszą być zatem ujmowane zarówno jednostkowe kary, których wykonanie warunkowo zawieszono, jak i kary bezwzględne (odpowiednio kary łączne pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania i kary bezwzględne). Sporna pozostaje chwila, do jakiej kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania musi zostać zaliczona w ramy kary łącznej. Jak się wydaje, należy tu odwołać się do okresu próby i stwierdzić, że konieczność taka istnieje aż do jego pomyślnego zakończenia.
Wyjątki od orzekania kary łącznej
W art. 85 KK ustawodawca przewidział dwa wyjątki od orzekania kary łącznej. Pierwszy określony został w art. 85 § 3 KK, wedle którego podstawą orzeczenia jednej kary łącznej nie może być kara wymierzona za przestępstwo popełnione po rozpoczęciu, a przed zakończeniem wykonywania innej kary podlegającej łączeniu z karą wykonywaną w chwili popełnienia przestępstwa, lub karą łączną, w skład której wchodzi kara, która była wykonywana w chwili popełnienia czynu. Z racji na ukształtowanie orzekania kary łącznej wyjątek ten ma zastosowanie jedynie w przypadku wydawania wyroku łącznego. Jak się wskazuje w pierwotnym uzasadnieniu do ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, regulacja ta „ma zapobiegać sytuacjom, w których skazany na surową karę pozbawienia wolności (jednostkową lub łączną), zbliżającą się do górnej granicy zagrożenia, przed zakończeniem odbywania aktualnej kary mógłby popełnić nawet przestępstwa o znacznej szkodliwości społecznej, a kary za nie wymierzone w ogóle lub jedynie w minimalnym stopniu wpływałyby (z uwagi na niemożność przekroczenia górnej granicy rodzajowej kary) na rozmiar kary pozostającej mu jeszcze do odbycia. Innym refleksem tej swoistej bezkarności byłby niewątpliwie fakt, że skazanym zależałoby w opisanej sytuacji na prawnym, bądź nawet bezprawnym odwlekaniu w czasie zakończenia odbywania kary pozbawienia wolności. Po jej zakończeniu musieliby bowiem odbyć nową karę w całości. Zgodnie z propozycją art. 85 § 3 KK karą łączną nie będzie można objąć kary wymierzonej za przestępstwo popełnione przed zakończeniem wykonywania innej kary (łącznej), która podlegałaby według zasad ogólnych łączeniu. Trzeba podkreślić, że w treści art. 85 § 3 KK nie zawarto ograniczenia odnośnie do kar, podczas wykonywania których popełnione miałoby zostać kolejne przestępstwo. Lege non distinguente nec nostrum distinguere, stwierdzić należy, że chodzi o każdą karę, która jest „wykonywana”, w szczególności będzie tu mieścić się kara ograniczenia wolności oraz kara grzywny (przykładowo rozłożona na raty – zob. art. 49 KW).
Nie można wykluczyć, że w trakcie wykonywania kary orzeczonej za przestępstwo (ew. kary łącznej) skazany popełni dwa lub więcej przestępstw. W takim układzie kary orzeczone za te przestępstwa nie będą mogły zostać połączone z niewykonaną w całości jeszcze karą (kara łączna). Nie będzie jednak przeszkód, aby za „nowe” przestępstwa został orzeczony ciąg przestępstw (przy spełnieniu warunków określonych w art. 91 § 1 KK) albo kara łączna (przy spełnieniu warunków określonych w art. 85 § 1 i 2 KK). Analogicznie, kary orzeczone za nowe przestępstwa (ew. kara łączna) będą mogły zostać połączone z karami orzeczonymi za przestępstwa popełnione w późniejszym czasie, z zastrzeżeniem jednak, że te nie zostaną popełnione podczas wykonywania uprzednio orzeczonej kary (kary łącznej). Kary orzeczone za takie przestępstwa będą mogły zostać również połączone z karami orzeczonymi za przestępstwa popełnione wcześniej (tj. przed pierwszymi wskazanymi powyżej przestępstwami, za które sprawca odbywał karę), które jednak nie zostały ujawnione lub co do których w odpowiednim czasie nie zapadł prawomocny wyrok skazujący, ewentualnie orzeczona kara nie podlegała wykonaniu (i nie był to przypadek określony w art. 89 KK).
Drugi i ostatni wyjątek od dyspozycji art. 85 § 1 KK (przewidującego przesłanki orzekania kary łącznej) zawarto w art. 85 § 4 KK i wynika on z konieczności uwzględnienia przez polskie sądy orzeczeń skazujących za popełnienie przestępstwa, wydanych przez sądy właściwe w państwach członkowskich Unii Europejskiej, z zastrzeżeniem jednak, że nie można w żaden sposób wpłynąć na ich merytoryczną treść (tj. niedopuszczalne jest naruszenie, uchylenie ani rewizja takich orzeczeń). Powyższe wymogi wynikają z decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW z 24 lipca 2008 r. w sprawie uwzględniania w nowym postępowaniu karnym wyroków skazujących zapadłych w państwach członkowskich Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE L 220/32). Jako państwo członkowskie Unii Europejskiej Rzeczpospolita Polska była zobowiązana do wdrożenia przepisów decyzji ramowej do krajowego porządku prawnego do 15 sierpnia 2010 r. Jak z powyższego wynika, uwzględnienie orzeczenia zapadłego za granicami Polski nie może powodować jego naruszenia, uchylenia ani rewizji. Zakaz taki odnosi się m.in. do wydania wyroku łącznego, który obejmowałby kary orzeczone wyrokiem krajowym oraz orzeczeniem zagranicznym. Jak wskazano w postanowieniu Sądu Najwyższego z 29 listopada 2006 r. (I KZP 26/06, OSNKW 2006, z. 12, poz. 109): Połączenie kar orzeczonych różnymi wyrokami nie jest niczym innym, jak zmianą orzeczenia (modyfikacją odpowiedzialności karnej) w zakresie kary (…). Wyrok łączny jest przy tym nowym wyrokiem skazującym, a więc orzeczeniem (merytorycznym) rozstrzygającym w kwestii kary (zaznaczyć należy, że rozważania zawarte w orzeczeniu oparte były o art. 13 Konwencji o przekazywaniu osób skazanych, sporządzonej w Strasburgu 21 marca 1983 r. oraz art. 19 Umowy między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Austrii o wzajemnym wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach karnych, sporządzonej w Wiedniu 19 kwietnia 1990 r., jednakże regulacje te są w swej treści zbieżne z art. 3 ust. 3 decyzji ramowej).
Dyrektywy wymiaru kary łącznej
Nowa regulacja kary łącznej po raz pierwszy wprowadza do polskiego porządku prawnego dyrektywy wymiaru kary łącznej. Zostały one zawarte w art. 85a KK, gdzie wskazano, że orzekając karę łączną sąd bierze pod uwagę przede wszystkim cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Innymi słowy sąd, orzekając karę łączną, kierować się musi dyrektywami prewencji indywidualnej i generalnej. Szczególna rola tych dyrektyw wynika z faktu, że kara łączna stanowi instytucję służącą do swoistego podsumowania działalności przestępczej sprawcy, obejmującego syntetyczną i całościową ocenę zachowań sprawcy przejawiającą się w postaci jednej kary wymierzonej za pozostające w zbiegu realnym przestępstwa (por. P. Kardas, [w:] Zoll (red.), Kodeks karny, s. 926, zob. także M. Szewczyk, Glosa do uchw. SN z 20.1.2005 r., I KZP 30/04, OSP 2005, Nr 9, poz. 102, s. 449; zob. także wyr. SA w Łodzi z 20.9.2001 r., II AKa 154/01, KZS 2002, z. 12, poz. 70). Jednakże wymierzając karę łączną, należy również brać pod uwagę dyrektywy pomocnicze wypracowane w orzecznictwie na tle interpretacji art. 85-91 KK – w tym wyinterpretowaną dyrektywą przedmiotowego i podmiotowego związku pomiędzy zbiegającymi się przestępstwami, przy czym kierując się tą dyrektywą, sąd będzie zobowiązany zbadać: ilość przestępstw, bliskość czasową popełnionych przestępstw (największa wystąpi, jeżeli przestępstwa następowały bezpośrednio po sobie), osoby pokrzywdzone (największa ścisłość zajdzie, gdy pokrzywdzoną kilkoma przestępstwami jest ta sama osoba), rodzaj naruszonego dobra prawnego (największa przy tożsamości dóbr), sposób działania sprawcy oraz motywy i pobudki, którymi kierował się sprawca (zob. m.in. wyr. SA w Krakowie z 4.10.2000 r., II AKa 175/00, KZS 2000, z, 10, poz. 31; wyr. SA w Łodzi z 9.5.2001 r., II AKa 63/01, KZS 2002, z. 9, poz. 25).
Pozostałe zmiany
Oprócz powyżej omówionych w znowelizowanych przepisach o karze łącznej zdecydowano się na szereg zmian o charakterze technicznym, które najczęściej wiążą się z innymi zmianami dokonanymi w części ogólnej Kodeksu karnego. Jako najważniejszą należy wymienić podniesienie granicy kary łącznej pozbawienia wolności do 20 lat (z obecnych 15 lat), zreformowanie możliwości warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej (możliwe będzie jedynie warunkowe zawieszenie wykonania kary łącznej pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym roku, jeżeli sprawca w czasie popełniania przestępstw będących w zbiegu nie był skazany na karę pozbawienia wolności) czy mające charakter wyjątku, orzeczenie dwóch jednoczesnych kar łącznych pozbawienia i ograniczenia wolności (jeżeli kara łączna pozbawienia wolności nie przekroczy 6 miesięcy, a kara łączna ograniczenia wolności – 2 lat).
Tylko na marginesie należy również wskazać na zmiany w zakresie orzekania ciągu przestępstw, które polegają na wprowadzeniu przesłanki „tej samej sposobności” przy popełnieniu przestępstw (z jednoczesnym zniesieniem wymogu „podobnego sposobu” ich popełnienia), jak również wskazaniu na konieczność orzekania jednej kary „określonej w przepisie stanowiącym podstawę jej wymiaru dla każdego z przestępstw”, co rozwiązuje praktyczne problemy odnośnie do możliwości przyjęcia ciągu przy różnych formach stadialnych i zjawiskowych. Jednakże z uwagi na zakres tematyczny opracowania zmiany te nie będą szerzej omawiane.
Podsumowanie
Na zakończenie wyrazić należy nadzieję, że dokonane zmiany w zakresie orzekania kary łącznej osiągną swój zasadniczy cel, którym jest uproszczenie procedowania sądów. Nie można bowiem ukrywać, że zastany stan normatywny, w zasadniczym aspekcie współkształtowany przez orzecznictwo Sądu Najwyższego, tak znaczenie utrudnił zrozumienie, a w ślad za tym stosowanie przepisów o karze łącznej, że większość prawników podchodzi do zagadnienia kary łącznej ze szczerą niechęcią. Zarazem co najmniej dziwną wydaje się swoista specjalizacja „od wyroków łącznych” wśród sędziów i obrońców, którą już od pewnego czasu można obserwować w praktyce wymiaru sprawiedliwości.
Dr Sławomir Żółtek
Radca prawny w OIRP Warszawa, adiunkt WPIA UW, członek Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego
Nowe pojmowanie realnego zbiegu przestępstw
W pierwszej kolejności odnotowania wymaga zmiana postrzegania tzw. realnego zbiegu przestępstw, będącego zasadniczą przesłanką do orzeczenia kary łącznej. W art. 85 § 1 KK zniesiono bowiem warunek, zgodnie z którym przestępstwa miały być popełnione, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw. Obecnie, aby mówić o realnym zbiegu, wymagać należy jedynie, aby sprawca popełnił co najmniej dwa przestępstwa (innymi słowy realny zbieg przestępstw zachodzi wówczas, kiedy nie zachodzi zbieg pozorny, tj. sytuacja, w której przy wielości zachowań sprawca odpowiada tylko za jedno przestępstwo). Do wymierzenia kary łącznej spełniony musi być dodatkowy warunek w postaci orzeczenia za pozostające w realnym zbiegu przestępstwa kar tego samego rodzaju albo innych podlegających łączeniu, które nie zostały w całości wykonane (o czym dalej). Poza powyższymi nie muszą być spełnione żadne dodatkowe przesłanki skutkujące orzeczeniem kary łącznej (czy to w wyroku skazującym, czy w wyroku łącznym).
Kolejna bardzo istotna zmiana wiąże się z zasadniczym brakiem możliwości rozwiązania już orzeczonej kary łącznej w przypadku ujawnienia kolejnego przestępstwa będącego w realnym zbiegu. Dotychczas sytuacja taka skutkowała utratą mocy przez karę łączną i koniecznością orzekania nowej kary łącznej w oparciu o kary orzeczone za jednostkowe przestępstwa pozostające w zbiegu. Obecnie orzeczona kara łączna zostanie w wyroku łącznym połączona z karą jednostkową, co doprowadzi do orzeczenia nowej kary łącznej (innymi słowy nie rozbija się starej kary łącznej i nie wraca się do skazań jednostkowych). Analogicznie do powyższego możliwe będzie połączenie dwóch lub więcej kar łącznych, jak również ciągów przestępstw, ciągów przestępstw z karami jednostkowymi czy ciągów przestępstw z karami łącznym. Przy określaniu wymiaru kary łącznej już orzeczona kara łączna będzie traktowana jak skazanie jednostkowe (zgodnie z zasadami absorpcji i kumulacji może ona wyznaczyć dolną lub górną granicę kary, na takiej samej zasadzie jak każde przestępstwo pozostające w zbiegu). Dopiero z chwilą uprawomocnienia się nowego wyroku łącznego stare rozstrzygnięcie o karze łącznej utraci moc (vide art. 575 § 1 KPK). Jedyny przypadek, w którym już orzeczona kara łączna utraci moc i zajdzie ponowna konieczność łączenia przestępstw jednostkowych nastąpi w sytuacji określonej w art. 575 § 2 KPK (interpretowanym w zw. z art. 568a § 2 KPK), tj. jeżeli choćby jedno ze skazań stanowiących podstawę kary łącznej (orzekanej w wyroku łącznym lub skazującym) ulegnie uchyleniu lub zmianie. Przykładem takiej sytuacji może być uchylenie lub zmiana wyroku nieprawomocnego czy uchylenie wyroku na skutek np. kasacji czy wznowienia postępowania.
Wymóg wykonalności kar
Bardzo istotne zastrzeżenie odnośnie do przestępstw, które będą łączone karą łączną wprowadzono w art. 85 § 2 KK, zgodnie z którym podstawą kary łącznej są wymierzone i podlegające wykonaniu, z zastrzeżeniem art. 89 KK, w całości lub w części kary lub kary łączne orzeczone za przestępstwa. Wykluczeniu ulegają zatem kary w całości wykonane, jak również kary uznane za wykonane. Jeżeli zatem, przykładowo, kara grzywny zostanie umorzona na etapie postępowania wykonawczego, to brak będzie możliwości ujęcia jej w ramy wydawanego wyroku łącznego (kara ta nie podlega bowiem wykonaniu). Analogicznie, konieczność orzeczenia kary łącznej nie wystąpi w przypadku, gdy kary jednostkowe wymierzone za realnie zbiegające się przestępstwa zostały w całości wykonane. Przesądza to także o niemożności zaliczenia w ramy wydawanej kary łącznej, kary ograniczenia wolności, która na podstawie art. 83 KK czy art. 64 KKW została uznana za wykonaną. Podkreślić należy, że ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw uchylono art. 92 KK stanowiący, że Wydaniu wyroku łącznego nie stoi na przeszkodzie, że poszczególne kary wymierzone za należące do ciągu przestępstw lub zbiegające się przestępstwa zostały już w całości albo w części wykonane; przepis art. 71 § 2 stosuje się odpowiednio. Przed nowelizacją Kodeksu karnego istniały w praktyce poważne rozbieżności co do przypadku orzekania kary łącznej w sytuacji, w której wszystkie kary jednostkowe zostały w całości wykonane. Uchwałą SN z 9 czerwca 2006 r. (I KZP 11/06, OSNKW 2006, z. 7–8, poz. 6) wskazano, że: Wykonanie w całości lub w części poszczególnych kar wymierzonych za zbiegające się przestępstwa (art. 92 zd. 1 KK) oznacza zarówno wykonanie jedynie niektórych z nich, jak i nawet wykonanie wszystkich tych kar. W konsekwencji, odbycie przez skazanego – w chwili orzekania w przedmiocie wydania wyroku łącznego – wszystkich kar wymierzonych w warunkach określonych w art. 85 KK, nie stanowiło przesłanki do umorzenia postępowania na podstawie art. 572 KPK (zob. również glosa aprobująca P. Kardasa, PS 2007, Nr 2, s. 139 oraz glosa aprobująca D. Wysockiego, OSP 2007, Nr 7–8, poz. 562; zob. także wyr. SA w Katowicach z 14 września 2006 r., II AKa 244/06, KZS 2007, z. 1, poz. 97). Zarazem obecna treść art. 85 § 2 KK, w którym podkreśla się, że podstawą orzeczenia kary łącznej są kary „podlegające wykonaniu” wskazuje na zmianę przyjętej reguły. Jeżeli zatem wobec skazanego zostały wykonane wszystkie orzeczone względem niego kary, ewentualnie wykonaniu podlega tylko jedna kara, to brak jest możliwości wydania wyroku łącznego, który karą łączną obejmowałby kary w całości już wykonane. Ustawodawca przesądził, że brak możliwości wykonania kary, z zastrzeżeniem art. 89 KK, stoi na przeszkodzie do orzeczenia kary łącznej. Konieczność łączenia kar, które nie zostały w całości wykonane nie oznacza zarazem, że sąd łączyć będzie tylko te części kary, które pozostały do wykonania. Przeciwnie, łączeniu podlegać będą kary jednostkowe orzeczone w wyrokach skazujących (ewentualnie kary łączne, ciągi przestępstw), co umożliwi wyznaczenie granic kary łącznej przez oparcie się o wynikające z art. 86 § 1 KK zasady absorpcji i kumulacji (redukcyjnej). Po orzeczeniu kary łącznej sąd zgodnie z art. 577 KPK (w zw. z art. 568a KPK) wymieni okresy zaliczone na poczet tej kary. Tym samym w najgorszym przypadku (tj. w razie posłużenia się przez sąd zasadą kumulacji) sprawca będzie musiał odbyć sumę kar jeszcze niewykonanych.
Wyjątek od warunku wykonalności dotyczy kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która zawsze musi zostać połączona karą łączną (mimo że z założenia nie podlega ona wykonaniu). Zgodnie z art. 89 § 1 KK, w razie spełnienia określonych w nim przesłanek, sąd może warunkowo zawiesić wykonanie takiej kary łącznej. Nie ma też przeszkód, aby w razie zbiegu przestępstw, za które orzeczono kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania, kara łączna przybrała charakter bezwzględny (zob. art. 89 § 1a KK). W przypadku kary pozbawienia wolności, w ramach kary łącznej muszą być zatem ujmowane zarówno jednostkowe kary, których wykonanie warunkowo zawieszono, jak i kary bezwzględne (odpowiednio kary łączne pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania i kary bezwzględne). Sporna pozostaje chwila, do jakiej kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania musi zostać zaliczona w ramy kary łącznej. Jak się wydaje, należy tu odwołać się do okresu próby i stwierdzić, że konieczność taka istnieje aż do jego pomyślnego zakończenia.
Wyjątki od orzekania kary łącznej
W art. 85 KK ustawodawca przewidział dwa wyjątki od orzekania kary łącznej. Pierwszy określony został w art. 85 § 3 KK, wedle którego podstawą orzeczenia jednej kary łącznej nie może być kara wymierzona za przestępstwo popełnione po rozpoczęciu, a przed zakończeniem wykonywania innej kary podlegającej łączeniu z karą wykonywaną w chwili popełnienia przestępstwa, lub karą łączną, w skład której wchodzi kara, która była wykonywana w chwili popełnienia czynu. Z racji na ukształtowanie orzekania kary łącznej wyjątek ten ma zastosowanie jedynie w przypadku wydawania wyroku łącznego. Jak się wskazuje w pierwotnym uzasadnieniu do ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, regulacja ta „ma zapobiegać sytuacjom, w których skazany na surową karę pozbawienia wolności (jednostkową lub łączną), zbliżającą się do górnej granicy zagrożenia, przed zakończeniem odbywania aktualnej kary mógłby popełnić nawet przestępstwa o znacznej szkodliwości społecznej, a kary za nie wymierzone w ogóle lub jedynie w minimalnym stopniu wpływałyby (z uwagi na niemożność przekroczenia górnej granicy rodzajowej kary) na rozmiar kary pozostającej mu jeszcze do odbycia. Innym refleksem tej swoistej bezkarności byłby niewątpliwie fakt, że skazanym zależałoby w opisanej sytuacji na prawnym, bądź nawet bezprawnym odwlekaniu w czasie zakończenia odbywania kary pozbawienia wolności. Po jej zakończeniu musieliby bowiem odbyć nową karę w całości. Zgodnie z propozycją art. 85 § 3 KK karą łączną nie będzie można objąć kary wymierzonej za przestępstwo popełnione przed zakończeniem wykonywania innej kary (łącznej), która podlegałaby według zasad ogólnych łączeniu. Trzeba podkreślić, że w treści art. 85 § 3 KK nie zawarto ograniczenia odnośnie do kar, podczas wykonywania których popełnione miałoby zostać kolejne przestępstwo. Lege non distinguente nec nostrum distinguere, stwierdzić należy, że chodzi o każdą karę, która jest „wykonywana”, w szczególności będzie tu mieścić się kara ograniczenia wolności oraz kara grzywny (przykładowo rozłożona na raty – zob. art. 49 KW).
Nie można wykluczyć, że w trakcie wykonywania kary orzeczonej za przestępstwo (ew. kary łącznej) skazany popełni dwa lub więcej przestępstw. W takim układzie kary orzeczone za te przestępstwa nie będą mogły zostać połączone z niewykonaną w całości jeszcze karą (kara łączna). Nie będzie jednak przeszkód, aby za „nowe” przestępstwa został orzeczony ciąg przestępstw (przy spełnieniu warunków określonych w art. 91 § 1 KK) albo kara łączna (przy spełnieniu warunków określonych w art. 85 § 1 i 2 KK). Analogicznie, kary orzeczone za nowe przestępstwa (ew. kara łączna) będą mogły zostać połączone z karami orzeczonymi za przestępstwa popełnione w późniejszym czasie, z zastrzeżeniem jednak, że te nie zostaną popełnione podczas wykonywania uprzednio orzeczonej kary (kary łącznej). Kary orzeczone za takie przestępstwa będą mogły zostać również połączone z karami orzeczonymi za przestępstwa popełnione wcześniej (tj. przed pierwszymi wskazanymi powyżej przestępstwami, za które sprawca odbywał karę), które jednak nie zostały ujawnione lub co do których w odpowiednim czasie nie zapadł prawomocny wyrok skazujący, ewentualnie orzeczona kara nie podlegała wykonaniu (i nie był to przypadek określony w art. 89 KK).
Drugi i ostatni wyjątek od dyspozycji art. 85 § 1 KK (przewidującego przesłanki orzekania kary łącznej) zawarto w art. 85 § 4 KK i wynika on z konieczności uwzględnienia przez polskie sądy orzeczeń skazujących za popełnienie przestępstwa, wydanych przez sądy właściwe w państwach członkowskich Unii Europejskiej, z zastrzeżeniem jednak, że nie można w żaden sposób wpłynąć na ich merytoryczną treść (tj. niedopuszczalne jest naruszenie, uchylenie ani rewizja takich orzeczeń). Powyższe wymogi wynikają z decyzji ramowej Rady 2008/675/WSiSW z 24 lipca 2008 r. w sprawie uwzględniania w nowym postępowaniu karnym wyroków skazujących zapadłych w państwach członkowskich Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE L 220/32). Jako państwo członkowskie Unii Europejskiej Rzeczpospolita Polska była zobowiązana do wdrożenia przepisów decyzji ramowej do krajowego porządku prawnego do 15 sierpnia 2010 r. Jak z powyższego wynika, uwzględnienie orzeczenia zapadłego za granicami Polski nie może powodować jego naruszenia, uchylenia ani rewizji. Zakaz taki odnosi się m.in. do wydania wyroku łącznego, który obejmowałby kary orzeczone wyrokiem krajowym oraz orzeczeniem zagranicznym. Jak wskazano w postanowieniu Sądu Najwyższego z 29 listopada 2006 r. (I KZP 26/06, OSNKW 2006, z. 12, poz. 109): Połączenie kar orzeczonych różnymi wyrokami nie jest niczym innym, jak zmianą orzeczenia (modyfikacją odpowiedzialności karnej) w zakresie kary (…). Wyrok łączny jest przy tym nowym wyrokiem skazującym, a więc orzeczeniem (merytorycznym) rozstrzygającym w kwestii kary (zaznaczyć należy, że rozważania zawarte w orzeczeniu oparte były o art. 13 Konwencji o przekazywaniu osób skazanych, sporządzonej w Strasburgu 21 marca 1983 r. oraz art. 19 Umowy między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Austrii o wzajemnym wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach karnych, sporządzonej w Wiedniu 19 kwietnia 1990 r., jednakże regulacje te są w swej treści zbieżne z art. 3 ust. 3 decyzji ramowej).
Dyrektywy wymiaru kary łącznej
Nowa regulacja kary łącznej po raz pierwszy wprowadza do polskiego porządku prawnego dyrektywy wymiaru kary łącznej. Zostały one zawarte w art. 85a KK, gdzie wskazano, że orzekając karę łączną sąd bierze pod uwagę przede wszystkim cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Innymi słowy sąd, orzekając karę łączną, kierować się musi dyrektywami prewencji indywidualnej i generalnej. Szczególna rola tych dyrektyw wynika z faktu, że kara łączna stanowi instytucję służącą do swoistego podsumowania działalności przestępczej sprawcy, obejmującego syntetyczną i całościową ocenę zachowań sprawcy przejawiającą się w postaci jednej kary wymierzonej za pozostające w zbiegu realnym przestępstwa (por. P. Kardas, [w:] Zoll (red.), Kodeks karny, s. 926, zob. także M. Szewczyk, Glosa do uchw. SN z 20.1.2005 r., I KZP 30/04, OSP 2005, Nr 9, poz. 102, s. 449; zob. także wyr. SA w Łodzi z 20.9.2001 r., II AKa 154/01, KZS 2002, z. 12, poz. 70). Jednakże wymierzając karę łączną, należy również brać pod uwagę dyrektywy pomocnicze wypracowane w orzecznictwie na tle interpretacji art. 85-91 KK – w tym wyinterpretowaną dyrektywą przedmiotowego i podmiotowego związku pomiędzy zbiegającymi się przestępstwami, przy czym kierując się tą dyrektywą, sąd będzie zobowiązany zbadać: ilość przestępstw, bliskość czasową popełnionych przestępstw (największa wystąpi, jeżeli przestępstwa następowały bezpośrednio po sobie), osoby pokrzywdzone (największa ścisłość zajdzie, gdy pokrzywdzoną kilkoma przestępstwami jest ta sama osoba), rodzaj naruszonego dobra prawnego (największa przy tożsamości dóbr), sposób działania sprawcy oraz motywy i pobudki, którymi kierował się sprawca (zob. m.in. wyr. SA w Krakowie z 4.10.2000 r., II AKa 175/00, KZS 2000, z, 10, poz. 31; wyr. SA w Łodzi z 9.5.2001 r., II AKa 63/01, KZS 2002, z. 9, poz. 25).
Pozostałe zmiany
Oprócz powyżej omówionych w znowelizowanych przepisach o karze łącznej zdecydowano się na szereg zmian o charakterze technicznym, które najczęściej wiążą się z innymi zmianami dokonanymi w części ogólnej Kodeksu karnego. Jako najważniejszą należy wymienić podniesienie granicy kary łącznej pozbawienia wolności do 20 lat (z obecnych 15 lat), zreformowanie możliwości warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej (możliwe będzie jedynie warunkowe zawieszenie wykonania kary łącznej pozbawienia wolności w wymiarze nieprzekraczającym roku, jeżeli sprawca w czasie popełniania przestępstw będących w zbiegu nie był skazany na karę pozbawienia wolności) czy mające charakter wyjątku, orzeczenie dwóch jednoczesnych kar łącznych pozbawienia i ograniczenia wolności (jeżeli kara łączna pozbawienia wolności nie przekroczy 6 miesięcy, a kara łączna ograniczenia wolności – 2 lat).
Tylko na marginesie należy również wskazać na zmiany w zakresie orzekania ciągu przestępstw, które polegają na wprowadzeniu przesłanki „tej samej sposobności” przy popełnieniu przestępstw (z jednoczesnym zniesieniem wymogu „podobnego sposobu” ich popełnienia), jak również wskazaniu na konieczność orzekania jednej kary „określonej w przepisie stanowiącym podstawę jej wymiaru dla każdego z przestępstw”, co rozwiązuje praktyczne problemy odnośnie do możliwości przyjęcia ciągu przy różnych formach stadialnych i zjawiskowych. Jednakże z uwagi na zakres tematyczny opracowania zmiany te nie będą szerzej omawiane.
Podsumowanie
Na zakończenie wyrazić należy nadzieję, że dokonane zmiany w zakresie orzekania kary łącznej osiągną swój zasadniczy cel, którym jest uproszczenie procedowania sądów. Nie można bowiem ukrywać, że zastany stan normatywny, w zasadniczym aspekcie współkształtowany przez orzecznictwo Sądu Najwyższego, tak znaczenie utrudnił zrozumienie, a w ślad za tym stosowanie przepisów o karze łącznej, że większość prawników podchodzi do zagadnienia kary łącznej ze szczerą niechęcią. Zarazem co najmniej dziwną wydaje się swoista specjalizacja „od wyroków łącznych” wśród sędziów i obrońców, którą już od pewnego czasu można obserwować w praktyce wymiaru sprawiedliwości.
Dr Sławomir Żółtek
Radca prawny w OIRP Warszawa, adiunkt WPIA UW, członek Biura Studiów i Analiz Sądu Najwyższego
Prawo i praktyka
Przygody Radcy Antoniego
Odwiedź także
Nasze inicjatywy
