Agnieszka Krysik
 
Wprowadzenie

Fundacja rodzinna w Polsce (za granicą znana jako fundacja prywatna) ma być lekarstwem na wyzwania sukcesyjne w procesach zmiany pokoleniowej, które zachodzą w naszej gospodarce. Jej głównym zadaniem jest zachowanie integralności majątku oraz rodziny, która ten majątek wypracowała i czerpie korzyści z niego i generowanych dochodów. Kształt fundacji rodzinnej zależy od jej głównego architekta, którym jest fundator.

Sukcesja mienia (sukcesja biznesu) dla wielu przedsiębiorców działających w wolnej gospodarce od końca lat 80. ubiegłego wieku jest dużym wyzwaniem. Indywidualne uwarunkowania rodzinne i majątkowe rysują skalę wyzwania i ilość ryzyk identyfikowanych na wypadek śmierci właściciela mienia. Choć ramy prawne dla większości z nich są podobne, to kluczowymi różnicami przy doborze narzędzi prawnych są skłonność do ryzyka, osobowość uczestnika sukcesji, relacje międzyludzkie, możliwość porozumienia i dialogu, motywacja do działania, poziom bezpieczeństwa prawnego i własnościowego, możliwość optymalizacji procesów biznesowych, w tym czynnik oszczędności ekonomicznej. Te czynniki stoją za powodzeniem sukcesji lub stanowią główną przeszkodę przed jej prowadzeniem. Jak pokazuje doświadczenie, trudność w komunikacji, niezrozumienie oczekiwań uczestników sukcesji, inne plany na pracę zawodową i wyobrażenie relacji rodzinnych decydują o tym, że niektóre procesy zmiany pokoleniowej zaszły, a w innych nadal nic się nie wydarzyło. Dla obu tych kategorii fundacja rodzinna w Polsce może być narzędziem pozwalającym podnieść liczbę przedsięwzięć rodzinnych, które przetrwają w kolejnym pokoleniu.
 
1. Rys historyczny
Fundacja rodzinna jest nową instytucją prawna prywatnego, która powstała w odpowiedzi na potrzebę stworzenia instrumentu wspierającego proces sukcesji mienia. Identyfikacja potrzeby nastąpiła w środowisku firm rodzinnych, które było inicjatorem prac nad projektem ustawy o fundacji rodzinnej. Proces rozwoju przedsiębiorczości prywatnej, który rozpoczął się na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku, dotarł do etapu, w którym pokolenie założycieli stanęło przed pytaniem o przyszłość stworzonej firmy, w której uczestniczą członkowie rodziny lub w której kolejne pokolenia nie chcą uczestniczyć. Od kilkunastu lat firmy rodzinne podejmują wysiłek w zakresie planowania sukcesyjnego. W zbiorze narzędzi, które umożliwiają im strukturyzację sukcesyjną w oparciu o przepisy prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej, mają do wyboru mechanizmy korporacyjne przewidziane przepisami Kodeksu spółek handlowych^[1] (dalej: „k.s.h.”), narzędzia wynikające z prawa spadkowego przewidziane w Kodeksie cywilnym^[2] (dalej: „k.c.”) oraz instytucje prawa rodzinnego wynikające Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego^[3]. Mogą również korzystać z rozwiązań zagranicznych, w tym fundacji prywatnych, regulowanych przepisami zagranicznymi lub z trustów. Od 22 maja 2023 r. dla wielu dostępna jest również polska fundacja prywatna – fundacja rodzinna regulowana przepisami ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej^[4] (dalej: „u.f.r.”).

U.f.r. jest drugim z przeznaczonych dla rodzinnej przedsiębiorczości rozwiązań ułatwiających sukcesję. Przedsiębiorcy rodzinni prowadzący działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG uzyskali w 2018 roku narzędzie pozwalające na kontynuację prowadzonej przez nich działalności po śmierci przedsiębiorcy na podstawie ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw^[5]. Po 2016 roku, a szczególnie po 2018 roku ze względu na zmianę przepisów prawa podatkowego przedsiębiorcy, właściciele firm rodzinnych planujący sukcesję w znacznym stopniu pozbawieni zostali możliwości skorzystania z zagranicznych fundacji rodzinnych, z uwagi na istotny koszt podatkowy związany z przeniesieniem za granicę własności aktywów wnoszonych do fundacji prywatnej zagranicznej.

Prace nad projektem ustawy o fundacji rodzinnej, który przybrał kształt u.f.r., rozpoczęły się (w wyniku inicjatywy Rady Firm Rodzinnych przy Konfederacji Lewiatan, której przewodniczył Henryk Orfinger) w 2018 roku w Departamencie Doskonalenia Regulacji Gospodarczych Ministerstwa Rozwoju, Pracy i Technologii i trwały do listopada 2022 r. Przez cały okres prac z różnym natężeniem prowadzono konsultacje publiczne projektu ustawy. Odbywały się spotkania konsultacyjne i uzgodnieniowe. Szczegółowy harmonogram prac nad u.f.r. został zamieszczony na stronach resortu Ministerstwa Rozwoju i Technologii^[6]. W wyniku kilkuletnich prac nad przygotowaniem optymalnego projektu ustawy w oparciu o dialog projektodawcy prowadzony ze środowiskiem społecznym: organizacjami pracodawców, organizacjami przedsiębiorstw rodzinnych, środowiskiem doradczym i przedsiębiorcami in genere, Rada Ministrów 22 listopada 2022 r. przyjęła projekt i skierowała go do Sejmu. Prace parlamentarne zakończyły się 26 stycznia 2023 r., a ustawa weszła w życie 22 maja 2023 r.

U.f.r. w całości reguluje sposób powstania, funkcjonowania fundacji rodzinnej. Jest to akt kompletny, choć w toku prac nad projektem ustawy zgłaszane były i omawiane dodatkowe elementy, które mogą być istotne dla działalności fundacji rodzinnej w przyszłości, jak np. łączenie czy podział fundacji rodzinnej. Instytucja fundacji rodzinnej z pewnością będzie podlegała zmianom normatywnym. Ocena potrzeby pierwszych zmian została zaplanowana po upływie trzech lat od wejścia w życie u.f.r. (ocena skutków regulacyjnych – tzw. OSR). Fundacja rodzinna nie jest fundacją, o której mowa w ustawie z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach^[7], i przepisy tej ustawy nie znajdują zastosowania do u.f.r. Do fundacji rodzinnej nie znajdują zastosowania również przepisy k.s.h., choć model korporacyjny fundacji rodzinnej zaczerpnął wiele rozwiązań ze spółek kapitałowych, w tym w zakresie organizacji organu zarządzającego oraz organu nadzoru, jak i przepisów wspólnych organów fundacji rodzinnej.

Nazwa ustawy wynika z zaangażowania w prace nad jej projektem całego środowiska firm rodzinnych, które było bezpośrednio zainteresowane stworzeniem fundacji prywatnej w Polsce. Fundacja rodzinna nie jest jednak instrumentem prawnym służącym wyłącznie firmom rodzinnym. Jest to narzędzie dla fundatorów, którzy poprzez fundację rodzinną chcą pozostawić majątek w rękach jednej osoby zabezpieczając przed jego rozdrobnieniem, szczególnie w wyniku spadkobrania po nich, a dodatkowo wyposażyć sukcesję w profesjonalny zarząd, który zadba o realizowanie wizji fundatora, pomnażanie majątku zgromadzonego przez fundację rodzinną oraz realizowanie świadczeń na rzecz beneficjentów, co ważne, niekoniecznie należących do najbliższej rodziny fundatora. Nazwa „fundacja rodzinna” nie ogranicza grona beneficjentów do członków rodziny ani nie decyduje o źródle pochodzenia majątku fundacji od fundatora i jego rodziny. Niemniej można spodziewać się, że większość fundacji rodzinnych w Polsce będzie miała silny czynnik rodzinny, zarówno po stronie fundatorów, beneficjentów, jak i źródła pochodzenia mienia fundacji rodzinnej.

W uzasadnieniu do projektu u.f.r.^[8] czytamy: „Polskie prawo przede wszystkim koncentruje się na ochronie jednostkowych interesów spadkobierców (prawo spadkowe, prawo rodzinne) lub wspólników spółek (prawo spółek handlowych). Tego typu rozwiązania nie gwarantują stabilności prowadzenia biznesu zgodnie z wolą założyciela firmy. Nie mamy więc w polskim porządku prawnym wystarczających instrumentów zapewniających ochronę przed podziałem (rozdrobnieniem) majątku powstałego w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą po przeprowadzeniu sukcesji ani za życia, ani po śmierci właściciela. Problem ten dotyczy także przypadków, gdy rodzina lub inni następcy prawni właściciela chcą kontynuować przedsiębiorczą działalność nestora. Brak rozwiązań w tym zakresie jest dostrzegalny przede wszystkim wśród osób, które chciałyby zadbać o przyszłość zgromadzonego majątku w perspektywie dłuższej niż dwóch pokoleń”.
 
2. Sukcesja mienia przez fundację rodzinną
Sukcesja mienia realizowana przez fundację rodzinną może dotyczyć każdego składnika mienia, zgodnie z definicją wynikającą z k.c.
 
Fundacja rodzinna jako wehikuł sukcesyjny
Najprościej wyobrazić sobie zastosowanie fundacji rodzinnej, gdy w „buty” dotychczasowego właściciela mienia podlegającego sukcesji, wstawimy fundację rodzinną. W konsekwencji oznacza to, że zarówno jak fundator nie miał nad sobą właściciela, nie wydawał żadnych praw członkowskich, tak fundacja rodzinna nie emituje praw udziałowych. Wyposażana jest w mienie, zarówno poprzez wniesienie go na fundusz założycielski, jak i później poprzez nabycie tytułem darowizny od fundatora lub innej osoby.

Fundacja rodzinna nie jest instrumentem inwestycyjnym ani optymalizacji podatkowej. Nie jest też podmiotem powoływanym w celu prowadzenia działalności gospodarczej. I choć art. 5 u.f.r. stanowi o dozwolonym zakresie prowadzonej działalności gospodarczej, jest to wyjątek od zakazu prowadzenia przez fundację rodzinną działalności gospodarczej. Fundacja rodzinna nie została stworzona również do prowadzenia działalności gospodarczej in genere. Podstawowym celem nowego narzędzia sukcesyjnego było ograniczenie ryzyka gospodarczego, operacyjnego oraz tego, który ciąży na osobie fizycznej. Mienie wnoszone do fundacji rodzinnej powinno zostać aktywem nieobciążonym ryzykiem gospodarczym, na którym ciąży jedynie odpowiedzialność fundacji rodzinnej za zobowiązania fundatora powstałe przed jej ustanowieniem. Zakres wskazanej w u.f.r. dozwolonej działalności gospodarczej jest wynikiem konsultacji społecznych przeprowadzonych przez projektodawcę na etapie projektowania przepisów ustawy przez Ministerstwo Rozwoju. Zakres ten, wskazany enumeratywnie, który powinien być interpretowany zawężająco, obejmuje katalog działalności, którą fundacja rodzinna faktycznie wykonywałaby w określonych sytuacjach i z perspektywy podatkowej organy skarbowe uznawałyby (zgodnie z dotychczasową praktyką), że jest to faktycznie prowadzona działalność gospodarcza. Takim przykładem jest m.in. inwestowanie w papiery wartościowe notowane na rynku giełdowym, posiadanie akcji, udziałów czy innych praw udziałowych w spółkach prywatnych, certyfikatów inwestycyjnych, prowadzenie gospodarstwa rolnego, wynajem lokali usługowych lub mieszkalnych. De facto dozwolona działalność gospodarcza obejmuje katalog czynności, który realizowany jest przez fundatorów przed założeniem fundacji rodzinnej. Ratio polskich przepisów o fundacji rodzinnej zakłada, podobnie jak w większości ustawodawstw zagranicznych, że działalność gospodarcza (w tym przede wszystkich produkcyjna, inwestycyjna, budowlana, usługowa) jest realizowana poprzez spółki prawa handlowego powoływane w celu prowadzenia przedsiębiorstwa pod własną firmą.

Fundacja rodzinna ma cechy inwestycyjne – ma za zadanie pomnażać majątek wniesiony do fundacji rodzinnej, ale nie jest instrumentem inwestycyjnym – funduszem inwestycyjnym, którego głównym zadaniem jest lokowanie środków pieniężnych zebranych w wyniku emisji certyfikatów.

Fundacja rodzinna ma ustawowe preferencje podatkowe, co jednak nie czyni jej wehikułem do optymalizacji podatkowej. Wręcz przeciwnie, każda działalność gospodarcza fundacji rodzinnej wykraczająca poza dozwolony zakres działalności gospodarczej wskazany w u.f.r. objęta jest sankcyjnym podatkiem dochodowym w wysokości 25%.
 
3. Natura prawna fundacji rodzinnej
Fundacja rodzinna jest osobą prawną tworzoną w celu gromadzenia mienia i zarządzania nim w interesie beneficjentów. Ze względu na systemowe ujęcie fundacji rodzinnej należy uznać, że jeżeli wymaga tego natura fundacji rodzinnej, to zastosowanie znajdą przepisy k.c. w zakresie, w jakim u.f.r. nie reguluje danej kwestii. Odpowiednie zastosowanie k.c. będzie więc miało miejsce, jeżeli dany stosunek prawny nie będzie regulowany normą u.f.r. Fundacja rodzinna jako fundacja prywatna jest szczególną formą prawną, która nie ma charakteru członkowskiego i nie emituje żadnych praw udziałowych. Status fundatora ma jedynie osoba fizyczna składająca oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim lub testamencie. Jednak ani złożenie tego oświadczenia, ani wniesienie mienia na pokrycie funduszu założycielskiego nie powoduje nabycia własności praw udziałowych do fundacji rodzinnej przez fundatora, gdyż takowych nie ma. Powołanie fundacji rodzinnej w celu innym niż sukcesyjny i niewskazanie szczegółowego celu jej funkcjonowania w oparciu o cel ustawowy i indywidualny charakter oraz wizję funkcjonowania fundacji rodzinnej może oznaczać brak spełnienia przesłanek do powstania fundacji rodzinnej. Kluczową cechą fundacji rodzinnej decydującą o jej wykorzystaniu w procesie sukcesji jest zerwanie więzów własnościowych z mieniem wnoszonym przez fundatora do fundacji rodzinnej. Fundator wnosząc mienie do fundacji rodzinnej na pokrycie funduszu założycielskiego lub tytułem darowizny, traci prawa do tego mienia, nie tylko bezpośrednio jak i pośrednio. O ile nie będzie jednocześnie beneficjentem fundacji rodzinnej, nie będzie miał również statusu beneficjenta rzeczywistego fundacji rodzinnej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu^[9].

Powołanie fundacji rodzinnej i wyposażenie jej nieodpłatnie w mienie bez uwzględnienia natury prawnej tej instytucji w celu zrealizowania oszczędności podatkowej nie tylko może stanowić o konsekwencjach karno-skarbowych, ale z perspektywy materialnoprawnej może być uznane za czynność pozorną.
 
Forma prawna i nazwa
Fundacja rodzinna jest osobą prawną działającą pod nazwą. W przeciwieństwie do spółek prawa handlowego nie działa ona pod firmą, chyba że jest przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy – prawo przedsiębiorców prowadzącym działalność gospodarczą w zakresie dozwolonym u.f.r. Nazwa fundacji rodzinnej może być dowolnie obrana i musi zawierać dodatkowe oznaczenia „fundacja rodzinna”. Do czasu wpisu fundacji rodzinnej w rejestrze fundacji rodzinnych jej nazwa zawiera dodatkowe oznaczenie „w organizacji”.
 
4. Utworzenie fundacji rodzinnej
Fundacja rodzinna powstaje po spełnieniu szeregu czynności składających się na proces jej powstania.
 
Oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej
Pierwszą z nich jest złożenie oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie. Są to dwie drogi powołania fundacji rodzinnej. Jedna za życia fundatora, a druga na wypadek śmierci. Oba sposoby wymagają formy szczególnej aktu notarialnego do ich sporządzenia. Każda z nich ma swoje zalety i wady. W przypadku powołania fundacji rodzinnej w testamencie fundacja będzie mogła mieć wyłącznie jednego fundatora – spadkodawcę. Jej powołanie nastąpi z chwilą śmierci testatora – fundatora i będzie wymagało przeprowadzenia dalszych czynności związanych z powstawaniem fundacji rodzinnej przez zarząd, przy założeniu, że fundator ustalił w testamencie statut oraz zapewnił mienie na pokrycie funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej. Powołanie fundacji rodzinnej w testamencie nie daje szansy fundatorowi na sprawdzenie w praktyce, czy sposób uregulowania zasad fundacji rodzinnej w statucie jest właściwy dla realizacji jego wizji. Rozwiązanie to najpewniej będzie stosowane przez tych fundatorów, którzy nie chcą zrywać najsilniejszego prawa, jakim jest własność mienia, i chcą zachować nad nim kontrolę przez całe życie. Drugim rozwiązaniem – choć najczęściej stosowanym – jest powołanie fundacji rodzinnej za życia w akcie założycielskim. Zaletą tego rozwiązania jest możliwość powołania fundacji rodzinnej przez większą liczbę fundatorów, np. członków rodziny, którym przysługują prawa udziałowe do firmy rodzinnej (np. małżonków). Jest to o tyle ważne, że statusu fundatora się nie dziedziczy i nie może on być przedmiotem obrotu, gdyż jest niezbywalny. Powołanie fundacji rodzinnej za życia pozwala również w praktyce na korektę zasad regulujących działalność fundacji rodzinnej ustalonych w statucie. Ważną z perspektywy sukcesyjnej zaletą jest również to, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą. Podobna granica czasowa dotyczy darowizn wniesionych do fundacji rodzinnej. Możliwe jest również rozwiązanie hybrydowe polegające na powołaniu fundacji rodzinnej za życia, wyposażenie jej w środki finansowe niezbędne do prowadzenia działalności i jednoczesne wyposażenie jej w mienie, które otrzyma w spadku jako spadkobierca lub zapisobierca na wypadek śmierci fundatora. W tym rozwiązaniu hybrydowym fundacja rodzinna powstaje i uzyskuje wpis do rejestru fundacji rodzinnych przed śmiercią fundatora, który ma możliwość dokonywania zmian w dokumentach fundacji rodzinnej do czasu, kiedy będzie posiadał zdolność do skutecznego dokonania czynności prawnej. Jednocześnie fundator zachowuje do śmierci prawa własności do mienia, które przejdzie na fundację rodzinną z chwilą otwarcia spadku.
 
Ustalenie statutu
Do powstania fundacji rodzinnej niezbędne jest ustalenie statutu, którego dokonuje fundator w formie aktu notarialnego. U.f.r. określa katalog spraw jakie musi regulować statut fundacji rodzinnej. Nie jest to jednak katalog zamknięty, gdyż statut może zawierać dodatkowe regulacje odpowiadające wizji fundatora co do działalności fundacji rodzinnej. Statut jest aktem prawa wewnętrznego o charakterze prywatnoprawnym. Ustalenie statutu jest jednostronną czynnością prawną mającą na celu przyjęcie treści obejmującej elementy konieczne wskazane w u.f.r.
 
Nazwa fundacji rodzinnej^[10]
Nazwa fundacji rodzinnej jest elementem obligatoryjnym statutu. Nazwa identyfikuje fundację rodzinną i korzysta z ochrony prawnej na gruncie art. 24 w zw. z art. 43 k.c. Może ona być dowolnie obrana, przy czym – jak odnotowano wyżej – musi zawierać obligatoryjnie dodatkowe oznaczenie „fundacja rodzinna”. Fundator może przewidzieć w statucie dopuszczalność zmiany nazwy, przy czym powinien wskazać zasady zmiany statutu w tym zakresie. W niektórych przypadkach nazwa fundacji rodzinnej będzie jej firmą, pod jaką w obrocie gospodarczym fundacja rodzinna będzie prowadzić działalność gospodarczą zgodnie z u.f.r.
 
Siedziba fundacji rodzinnej
Zgodnie z zasadami ogólnymi prawa cywilnego, jeżeli ustawa lub oparty na niej statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający. Nie jest konieczne wpisywanie w statucie dokładnego adresu siedziby fundacji rodzinnej. Zakres ten jest przedmiotem wpisu w rejestrze fundacji rodzinnych. Na potrzeby statutu ustawodawca wymaga jedynie podania miejscowości.
 
Szczegółowy cel fundacji rodzinnej
Ten obligatoryjny element jest konsekwencją celu wskazanego w art. 2 u.f.r., który zakreśla cel utworzenia fundacji rodzinnej. Jest nim gromadzenie mienia, zarządzanie mieniem fundacji rodzinnej w interesie beneficjentów oraz spełnianie świadczeń na ich rzecz.

Cel lub cele szczegółowe zakreślone przez fundatora będą determinowały zasady i zakreślały ramy działalności fundacji rodzinnej. Cel szczegółowy powinien być zgodny z prawem, inaczej uznać należy, że nie został zastrzeżony. Fundator ma pełną swobodę w kształtowaniu celu szczegółowego.

Z praktycznego punktu widzenia cel szczegółowy powinien być spójny ze składnikami mienia wnoszonymi do fundacji rodzinnej, wizją fundatora co do sposobu zarządzania tym mieniem, jak również wizją ukształtowania grona beneficjentów oraz świadczeń na ich rzecz. Cel szczegółowy będzie miał zadanie podstawowe i pomocnicze przy wykładni statutu, prowadzeniu działalności fundacji, zarządu jej mieniem. Będzie też wskazywał intencję fundatora co do okresu, w którym powinna działać fundacja rodzinna.
 
Wskazanie beneficjenta lub sposobu jego okres?lenia i zakres przysługujących mu uprawnien?
Statut powinien wskazywać beneficjenta lub sposób jego określenia. Wskazanie może nastąpić imiennie bądź poprzez ustanowienie sposobu jego określenia, np. poprzez stwierdzenie, że beneficjentem są w pierwszej kolejności fundator/fundatorzy, w dalszej (gdy fundator umrze lub zrzeknie się uprawnień beneficjenta) jego dzieci (oznaczenie kategorii beneficjenta), kolejno, gdy beneficjent danej kategorii umrze lub zrzeknie się uprawnień beneficjenta, beneficjentami stają się dalsi zstępni. Uprawnienie i dookreślenie beneficjentów można uzupełnić poprzez dodanie kryterium wieku, wykształcenia, więzi rodzinnych lub innych. Ustawodawca dał fundatorowi dowolność w ustaleniu w statucie sposobu określenia beneficjenta. W tym zakresie ustawodawca przewidział również możliwość uregulowania zasad zmiany statutu w zakresie beneficjenta lub sposobu jego określenia. Przy czym istotne jest, że w tym zakresie, jeżeli fundacja rodzinna ma więcej niż jednego fundatora, do zmiany beneficjenta lub jego uprawnień wymagana jest zgoda pozostałych fundatorów. Statut może regulować to zagadnienie inaczej.
 
Określenie zasad prowadzenia listy beneficjentów
Prowadzenie listy beneficjentów powierzone zostało zarządowi. To zarząd fundacji rodzinnej jest zobowiązany do tworzenia, prowadzenia i aktualizowania listy beneficjentów zgodnie z u.f.r. oraz zasadami zawartymi w statucie. Fundator w statucie może wskazać zakres, w jakim lista beneficjentów będzie tajna wobec innych beneficjentów. Utajnienie danych i informacji nie będzie miało skutku wobec organów państwowych i skarbowych.
 
Określenie zasad, w tym szczegółowego trybu zrzeczenia się? uprawnień? przez beneficjenta
Fundator w statucie ma obowiązek określić zasady zrzeczenia się uprawnień przez beneficjenta. Nie ma możliwości wyłączenia w statucie tego uprawnienia przyznanego beneficjentowi w ustawie. Nie jest też możliwa zmiana formy zastrzeżonej w art. 39 ust. 2 u.f.r. dla oświadczenia o zrzeczeniu się uprawnień beneficjenta.
 
Czas trwania fundacji rodzinnej
Statut określa również czas trwania fundacji rodzinnej, jeżeli jest oznaczony. Czas ten może być oznaczony w latach, może również być oznaczony poprzez wskazanie, że fundacja ulega rozwiązaniu po zrealizowaniu celu szczegółowego wskazanego w statucie fundacji rodzinnej.
 
Fundusz załoz?ycielski
Obligatoryjnym elementem jest wartość funduszu założycielskiego, która powinna być wyrażona w pieniądzu i przekraczać 100 000 zł. Wartość ta odpowiada wartości mienia, jaką fundator wnosi na pokrycie funduszu założycielskiego. Wartość mienia wnoszonego do fundacji rodzinnej może być wyższa niż wartość funduszu założycielskiego, przy czym czynność prawna, przedmiotem której fundator wnosi mienie, powinna wskazywać to mienie lub jego część, które pokrywa wartość funduszu założycielskiego.
 
Zasady powoływania i odwoływania oraz uprawnienia i obowiązki członków organów
Statut jest dokumentem, w którym fundator ustala zasady powoływania i odwoływania członków organów. Ustawa zastrzega uprawnienia dla fundatora do powoływania i odwoływania zarówno członków zarządu, jak i rady nadzorczej. Co do zgromadzenia beneficjentów to fundator w statucie wskazuje beneficjentów uprawnionych do uczestniczenia w zgromadzeniu beneficjentów. Przyznając uprawnienie zgromadzeniu beneficjentów, może ustalić sposób podejmowania uchwały, kworum, wymaganą większość. Może również wskazać, że odwołanie członka organu następuje w związku z utratą przez niego uprawnień, których statut wymaga od kandydatów na członków organów.

W statucie należy określić uprawnienia i obowiązki członków organów. Uprawnienia te mogą polegać na kontroli określonych czynności prawnych realizowanych poprzez obowiązek uzyskania zgody organu na dokonanie czynności.
Statut określa również zasady reprezentacji fundacji rodzinnej przez z zarząd. Zasadą wynikającą z ustawy jest, że w przypadku zarządu wieloosobowego fundację rodzinną reprezentuje dwóch członków zarządu działających łącznie. Statut może wprowadzać modyfikację tych zasad. Podobnie może to czynić w przypadkach, gdy ustawa przyznaje uprawnienie do reprezentacji fundacji rodzinnej innym organom (zob. art. 63 ust. 1 u.f.r.).
 
Podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu fundacji rodzinnej w organizacji
Fundacja rodzinna do chwili wpisu w rejestrze fundacji rodzinnych działa „w organizacji”. Fundator ma dowolność w określeniu podmiotu uprawnionego do zatwierdzenia czynności zarządu fundacji rodzinnej w organizacji. Może w statucie wskazać jako uprawnionego organ fundacji rodzinnej, beneficjenta lub określone grono beneficjentów, a także osobę trzecią.
 
Wskazanie co najmniej jednego beneficjenta uprawnionego do uczestnictwa w zgromadzeniu beneficjentów
Statut to akt, w którym fundator wskazuje co najmniej jednego beneficjenta uprawnionego do uczestniczenia w zgromadzeniu beneficjentów. Beneficjentem może być osoba fizyczna lub organizacja pozarządowa. To jedyne kategorie osób, którym możliwe jest przyznanie statusu beneficjenta fundacji rodzinnej. Beneficjentem może być członek rodziny, nieletni, osoba z niepełnosprawnościami, osoba trzecia, fundator, członek organu. Kluczowe jest jednak jego wskazanie w statucie lub określenie go na podstawie statutu.
 
Zasady zmiany statutu
W statucie powinny zostać określone zasady jego zmiany. W szczególności powinny one obejmować wskazanie osoby lub organu uprawnionego do zmiany statutu, procedurę zmiany, okoliczności, których zaistnienie uprawnia do zmiany określonych postanowień statutu, lub wskazywać zakaz zmiany statutu w określonych obszarach. Zmiana statutu powinna być dokonana z zachowaniem formy aktu notarialnego.
 
Przeznaczenie mienia fundacji rodzinnej po jej rozwiązaniu
Statut może określać przeznaczenie mienia fundacji rodzinnej po jej rozwiązaniu, w tym precyzować, czy mienie to zostaje wydane fundatorowi, czy beneficjentom, czy też innej osobie.
 
Sporządzenie spisu mienia
Kolejnym elementem niezbędnym do powstania fundacji rodzinnej jest sporządzenie spisu mienia. Pierwszy spis mienia sporządza fundator albo fundatorzy, jeżeli jest ich wielu. Spis mienia określa prawa majątkowe wniesione przez fundatora albo osoby inne niż fundator do fundacji rodzinnej, ze wskazaniem osoby wnoszącej mienie oraz z określeniem rodzaju i wartości każdego z wniesionych składników mienia, w wysokości określonej według stanu i cen z chwili ich wniesienia oraz ich wartości podatkowej. Spis mienia sporządza się w formie pisemnej. Spis mienia ma charakter informacyjny i nie jest dołączany do wniosku o rejestrację fundacji rodzinnej.
 
Ustanowienie organów fundacji rodzinnej wymaganych przez ustawę lub statut
Do powstania fundacji rodzinnej niezbędne jest ustanowienie organów fundacji rodzinnej. Dwa obligatoryjne to zarząd oraz zgromadzenie beneficjentów. Fakultatywnym organem fundacji rodzinnej jest rada nadzorcza. Jeżeli jednak liczba beneficjentów fundacji rodzinnej przekroczy 25 osób, powołanie rady nadzorczej staje się obligatoryjne.
 
Wniesienie funduszu założycielskiego
W przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w akcie założycielskim, wniesienie funduszu założycielskiego musi nastąpić przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych. Jeżeli natomiast fundacja rodzinna została ustanowiona w testamencie, fundusz założycielski należy wnieść w terminie dwóch lat od dnia wpisania fundacji rodzinnej do rejestru. Minimalna wysokość funduszu założycielskiego wynosi 100 000 zł i może być on pokryty środkami pieniężnymi lub innymi prawami majątkowymi. Fundusz założycielski pokrywa fundator lub fundatorzy, jeżeli jest ich kilku. Nie ma możliwości podwyższenia funduszu założycielskiego, pokrywa się go raz do ustalonej w statucie wysokości, w terminie zakreślonym przez u.f.r.

Wpisanie do rejestru fundacji rodzinnych
Proces powstawania fundacji rodzinnej wieńczy wpis do rejestru fundacji rodzinnych, który ma charakter konstytutywny. Od chwili wpisu powstaje fundacja rodzinna, której przysługują wszystkie prawa i obowiązki fundacji rodzinnej w organizacji. Z tą chwilą uzyskuje również osobowość prawną. Od strony praktycznej sąd rejestrowy dokonuje wpisu na podstawie postanowienia o wpisie fundacji rodzinnej do rejestru. Zasady prowadzenia rejestru reguluje u.f.r. i wydane na jej podstawie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2023 r. w sprawie rejestru fundacji rodzinnych^[11].
 
5. Zadania fundacji rodzinnej
Fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Fundator określa w statucie szczegółowy cel fundacji rodzinnej.
 
Wizja sukcesyjna fundatora
Sukces fundacji rodzinnej będzie wynikał nie tylko z prawidłowej strukturyzacji korporacyjnej fundacji rodzinnej, ale też z właściwego zapisania wizji fundatora w postaci celu szczegółowego fundacji rodzinnej. Cel szczegółowy powinien być możliwy do zrealizowania w kontekście beneficjentów, wytycznych zarządzania majątkiem fundacji rodzinnej, zasad regulujących funkcjonowanie organów fundacji rodzinnej. Wizja fundatora powinna odnosić się i uwzględniać interes beneficjentów, również ten który może być różny dla różnej ich kategorii, czy też realizowany w odmienny sposób w odmiennych okolicznościach. Fundator jako główny architekt fundacji rodzinnej powinien „zaplanować i wybudować” fundację rodzinną w takim kształcie i z takim kapitałem ludzkim, który zapewni długoterminowe zarządzanie majątkiem fundacji rodzinnej zgodnie z wytycznymi fundatora.
 
6. Organy fundacji rodzinnej
Fundacja rodzinna jako osoba prawna działa przez swoje organy. Organami fundacji rodzinnej są zarząd, rada nadzorcza i zgromadzenie beneficjentów. Organem fundacji rodzinnej nie jest beneficjent ani fundator. Model organizacyjny fundacji rodzinnej jest podobny do modelu spółek kapitałowych, szczególnie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (por. art. 201 i n. k.s.h.), przy czym zgromadzenie beneficjentów nie ma charakteru właściwego dla zgromadzenia wspólników, a jego funkcja w ustawie jest ograniczona do wyraźnie wskazanych w ustawie lub w statucie przypadków, które mają na celu zagwarantowanie ciągłości działalności fundacji rodzinnej. Na etapie projektowania przepisów ustawy o fundacji rodzinnej pojawiały się inne oznaczenia organów fundacji rodzinnej. Zamiast zarządu rolę organu zarządzającego mieli pełnić dyrektorzy, a zadania rady nadzorczej protektor lub rada protektorów. Ustawodawca przyjął jednak nazewnictwo ukształtowane w polskim systemie prawnym dla organu zarządzającego i organu nadzorującego działalność osoby prawnej. O indywidualnej nazwie zgromadzenia beneficjentów zadecydowała natura stosunku prawnego fundacji rodzinnej i status beneficjenta jako osoby uprawnionej do świadczeń od fundacji rodzinnej.
 
Organ zarządzający
Zadania zarządu sformułowane zostały w art. 54 u.f.r., zaś oddział 2 rozdziału 7 u.f.r. stanowi o zasadach funkcjonowania zarządu. Poza typowym, podstawowym zadaniem zarządu, którym jest prowadzenie spraw osoby prawnej – fundacji rodzinnej - i reprezentowanie jej, zarząd ma za zadanie realizować cele fundacji rodzinnej określone w statucie (cel szczegółowy). To on odpowiada za podejmowanie czynności zapewniających płynność finansową i wypłacalność fundacji rodzinnej, przez co posiada uprawnienia wynikające z ustawy do wstrzymania się ze świadczeniami na rzecz beneficjentów czy też ich miarkowania. Zarząd pełni rolę i zadanie charakterystyczne dla fundacji rodzinnej i celu jej powołania, a mianowicie odpowiada za relacje fundacja rodzinna – beneficjent, w tym za prowadzenie listy beneficjentów i realizacje na ich rzecz świadczeń, zgodnie z ustawą i statutem.
 
Organ nadzorujący
Rada nadzorcza fundacji rodzinnej pełni funkcje nadzorcze w stosunku do zarządu w zakresie przestrzegania prawa i postanowień statutu. Nie w każdym przypadku jest to organ obligatoryjny. Obowiązek jego ustanowienia powstaje, gdy liczba beneficjentów przekracza 25 osób. Rada Nadzorcza może również zostać ustanowiona w statucie przez fundatora, jeżeli liczba beneficjentów jest mniejsza niż 25. Statut powinien przewidywać zasady powoływania i odwoływania rady nadzorczej, nawet jeżeli fundator jej nie ustanawia, na wypadek spełnienia się przesłanek ustawowych obowiązkowego ustanowienia rady nadzorczej. Jeżeli statut nie będzie zawierał regulacji w tym zakresie, to po śmierci fundatora członków rady nadzorczej powoływać będzie zgromadzenie beneficjentów.
 
Zgromadzenie beneficjentów
Zgromadzenie beneficjentów nie stanowi organu właścicielskiego. Fundacja rodzinna nie jest osobą prawną o charakterze członkowskim i w tym zakresie jest to kluczowa różnica w stosunku spółki kapitałowej (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, prostej spółki akcyjnej, lub spółki akcyjnej). Zgromadzenie beneficjentów jest obowiązkowym organem fundacji rodzinnej, a w jego skład wchodzą wyłącznie beneficjenci uprawnieni na podstawie statutu. Beneficjent może zrzec się uprawnienia do uczestniczenia w zgromadzeniu beneficjentów na podstawie art. 39 ust. 2 u.f.r. i nie musi oznaczać to jednocześnie zrzeczenia się statusu beneficjenta. Fundator powinien przewidzieć taką sytuację i dookreślić jakiej kategorii lub jakiemu beneficjentowi będą przysługiwały uprawnienia do uczestniczenia w zgromadzeniu beneficjentów, tak by możliwe było utworzenie tego organu zgodnie z art. 70 u.f.r.
 
7. Lista beneficjentów
U.f.r. stanowi o dwóch kluczowych dokumentach do prawidłowego funkcjonowania fundacji rodzinnej. Są nimi lista beneficjentów i spis mienia (o którym mowa była powyżej).

Lista beneficjentów nie jest dokumentem kształtującym status beneficjenta, ale ma charakter informacyjny, techniczny wobec statutu, który to stanowi podstawę prawną uzyskania i utraty statusu beneficjenta. Listę beneficjentów prowadzi zarząd. Zarząd tworzy listę, przegląda ją i aktualizuje dane w niej zawarte zgodnie z zasadami określonymi w statucie (por. art. 54 u.f.r.). Wpis na listę beneficjentów nie jest wpisem kształtującym prawa beneficjenta i jego status. Skreślenie z listy beneficjentów nie oznacza utraty uprawnień i statusu beneficjenta, jeżeli na podstawie statutu osoba spełnia kryteria beneficjenta i nie złożyła oświadczenia o zrzeczeniu się uprawnień, statusu beneficjenta^[12]. U.f.r. zawiera katalog otwarty co do danych i informacji znajdujących się na liście beneficjentów. Jego doprecyzowanie wynika z zasad prowadzenia listy beneficjentów określonych przez fundatora w statucie. Dane gromadzone na liście beneficjentów podlegają regulacjom RODO^[13] (w tym w zakresie wynikającym z u.f.r.) i powinny być ograniczone co do zakresu niezbędnego do realizacji świadczeń na rzecz beneficjentów i uprawnień beneficjentów zamieszczonych na tejże liście.
 
8. Fundator i beneficjenci
Kluczowymi osobami w fundacji rodzinnej jest fundator i beneficjenci (o których wspomniano wyżej przy liście beneficjentów). Od nich zależy kształt fundacji rodzinnej. Od fundatora dlatego, że on jest architektem sukcesji mienia z wykorzystaniem fundacji rodzinnej, a od beneficjentów, gdyż bez nich fundacja rodzinna nie może realizować celu ustawowego oraz celu szczegółowego, jakim jest zarządzanie mieniem w interesie beneficjentów i realizowanie na ich rzecz świadczeń.
 
Fundator
Fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnej. Utrata pełnej zdolności do czynności prawnych nie powoduje utraty statusu fundatora, lecz może mieć znaczenie dla skuteczności wykonywania przez niego uprawnień fundatora wynikających z u.f.r. i statutu. W tym celu ustawa dopuszcza możliwość powierzenia w statucie uprawnień fundatora innej osobie, przy czym należy wtedy wskazać zakres tego powierzenia. Dla przykładu mogą to być uprawnienia do powołania członka organu lub uprawnienie do zmiany statutu w określonym zakresie. Status fundatora jest niezbywalny, nie ma możliwości dołączenia do grona fundatorów, w tym poprzez fakt wniesienia mienia do fundacji rodzinnej.
 
9. Świadczenia od fundacji rodzinnej i ich charakter
Fundacja rodzinna nie działa na rzecz fundatora, choć wypełnia jego wolę spisaną w statucie. Fundacja rodzinna działa na rzecz i w interesie beneficjentów. To ich interes jest identyfikowany na podstawie statutu i pełni kluczową rolę do oceny przesłanek rozwiązania fundacji rodzinnej, jej działalności, czy argumentowania podstaw zaskarżenia uchwał organów fundacji rodzinnej.

Świadczenia od fundacji rodzinnej są realizowane na rzecz beneficjentów i powinny zostać określone w statucie. Przez świadczenie rozumie się składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjenta albo oddane beneficjentowi do korzystania przez fundację rodzinną albo fundację rodzinną w organizacji, zgodnie ze statutem i listą beneficjentów.
 
10. Odpowiedzialność fundacji rodzinnej
Fundator nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania fundacji rodzinnej. Ważne jednak jest z perspektywy strukturyzacji sukcesyjnej, że fundacja rodzinna ponosi odpowiedzialność za zobowiązania fundatora powstałe przed jej ustanowieniem. Dodatkowo u.f.r. poświęca miejsce odpowiedzialności za zobowiązania alimentacyjne fundatora. Dodatkowo fundacja rodzinna może być odpowiedzialna z tytułu zachowku wobec spadkobierców fundatora.
 
11. Rejestr fundacji rodzinnych
Ustawodawca stworzył dla fundacji rodzinnych odrębny rejestr. Rejestr fundacji rodzinnych prowadzi Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim i zasady jego prowadzenia reguluje u.f.r. Do rejestru fundacji rodzinnych nie stosuje się przepisów o Krajowym Rejestrze Sądowym. Nie znajdziemy też wpisu fundacji rodzinnej w systemie KRS.
 
Podsumowanie
Fundacja rodzinna jest z pewnością dobrym rozwiązaniem w planowaniu i wdrażaniu sukcesji mienia. Zarówno w przypadku firm rodzinnych, jak i fundatorów, którzy planują wniesienie do niej mienia niebędącego prawami udziałowymi do firmy rodzinnej. Warto ją jednak stosować rozważnie, uwzględniając uwarunkowania rodzinne fundatora i beneficjentów, a także zdolność mienia do długoterminowego zarządzania nim przez fundację rodzinną. U.f.r. ma za sobą pierwszą nowelizację, aktualnie procedowana jest druga w zakresie dotyczącym ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego. Te dwie nowelizacje jednak różnią się między sobą – sposobem ich przeprowadzenia. O ile pierwsza, dotycząca kwestii podatkowej, podobnie jak cały proces projektowania, była uzgadniana ze stroną społeczną, tak druga odbywa się z całkowitym jej pominięciem. Co więcej, usuwa ona zmiany podstawowe, które zostały przyjęte 26 stycznia 2023 r., weszły w życie 22 maja 2023 r. i miały ogromny walor dla fundacji rodzinnych nabywających grunty rolne od fundatora. Przed ustawą kolejne nowelizacje, które będą wynikały z praktycznych aspektów jej zastosowania. To naturalna kolej w życiu aktu prawnego, przy czym warto by dokonywały się one z uwzględnieniem głosu i potrzeb tych, którzy przepisy stosują.
 
Agnieszka Krysik
radca prawny, założycielka KRYSIKLAW www.krysiklaw.pl, prowadząca blog www.wsukcesji.pl oraz serwis www.fundacjerodzinne.pl, ekspertka ds. sukcesji w biznesie, Przewodnicząca Komisji „BCC dla Rodzinnych” Business Centre Club, uczestniczka prac nad projektem ustawy o fundacji rodzinnej, autorka Komentarza do ustawy o fundacji rodzinnej Wydawnictwa C.H. Beck, wyd. 2023

---