Znaczenie zarzutu naruszenia przez sąd orzekający przepisu proceduralnego art. 328 § 2 kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.)[1] mimo wyjątkowego, tj. ograniczonego do poważnych uchybień orzeczeń, charakteru tego przepisu jest jednak duże dla praktyki profesjonalnych pełnomocników. Wynika to przede wszystkim z możliwości korzystania z tego zarzutu, również na etapie zaskarżania orzeczenia sądów drugiej instancji. Niniejszy artykuł jest próbą usystematyzowania zagadnienia, jak również zwraca uwagę na aktualne tendencje w zakresie wykładni i stosowania zarzutu art. 328 § 2 k.p.c. w praktyce orzeczniczej sądów, z uwzględnieniem aktualnego stanu prawnego.
Istotne jest, że wyżej wskazany zarzut procesowy, związany z nieprawidłowym uzasadnieniem orzeczenia przez sąd niższej instancji, nie jest polemiką z ustaleniami tego sądu, ale reakcją procesową na brak możliwości choćby przybliżonej oceny, wobec niezawarcia w kwestionowanym orzeczeniu danych pozwalających na weryfikację motywów i stanowiska sądu.
Przedmiotowy przepis brzmi: „uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa”. Z literalnej wykładni przepisu wynika obowiązek sądu orzekającego ujawnienia w uzasadnieniu wyroku i wyodrębnienia ustaleń faktycznych, przeprowadzonych dowodów, oceny tych dowodów oraz wyjaśnienia zastosowanych przepisów, stanowiących podstawę rozstrzygnięcia.

Prawidłowa konstrukcja uzasadnienia według orzecznictwa
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grudnia 2014 r.[2], „Artykuł 328 § 2 k.p.c. nie określa ani struktury uzasadnienia, ani wymaganej proporcji czy wzajemnych relacji między jego poszczególnymi częściami. Rozmiar wywodów uzasadnienia poświęconych wskazaniu podstawy faktycznej i wyjaśnieniu podstawy prawnej orzeczenia nie jest kryterium dla dokonania oceny zasadności zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. (…) Nawet zwięzłe ujęcie części rezolutywnej uzasadnienia może bowiem zawierać wszystkie niezbędne jego elementy wymagane przez ustawodawcę.”
W związku z treścią wyżej przytoczonego przepisu uzasadnienie wyroku musi spełniać określone funkcje mu przypisane – funkcję przekonywania (inaczej uzasadnienia) treści rozstrzygnięcia sądowego oraz równie istotną funkcję kontrolną, związaną z konstytucyjnym prawem do sądu i możliwością kontroli instancyjnej danego orzeczenia.
W ramach funkcji kontrolnej uzasadnienie orzeczenia ma charakter porządkujący, a więc obliguje sąd orzekający do prawidłowej i pełnej rekonstrukcji stanu faktycznego sprawy, następnie ma zapewnić prawidłową subsumpcję ustalonego stanu faktycznego do właściwej podstawy materialno-prawnej. (zob. uwagi w uzasadnieniu wyroku SA w Warszawie z dnia 21sierpnia 2013 r., sygn. VI ACa 23/13).
Jak trafnie ocenił Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 15 marca 2016 r.[3], „niewątpliwie motywy wyroku pełnią ważną rolę procesową. Umożliwiają sprawowanie nadzoru judykacyjnego przez sąd wyższej instancji, a wyjątkowo, w razie wątpliwości, sąd musi tak wytłumaczyć motywy rozstrzygnięcia, by mogła zostać oceniona jego prawidłowość. Liczne przykłady z orzecznictwa wskazują, że braki w zakresie treści uzasadnień często stanowią przyczynę zarzutów apelacyjnych.”
Przepis art. 328 § 2 k.p.c. poprzez doniosłe cele, jakie realizuje, nie może być prawem niezaskarżalnym (lex imperfecta), tzn. musi wprowadzać realne, a więc możliwe do wymuszenia obowiązki dla sądów jako organów stosujących prawo. Ujawnione w orzecznictwie sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego jednolite stanowisko w tym zakresie przemawia nie tylko za wyjątkowym charakterem, ale przede wszystkim za praktyczną przydatnością zarzutu wadliwości uzasadnienia wyroku, opartego na ww. przepisie, zarówno w postępowaniu apelacyjnym, jak również w postępowaniu przed Sądem Najwyższym.
Przykładowo (stanowisko SN jest jednolite w tym zakresie), w wyroku z dnia 8 lipca 2015 r.,[4] Sąd Najwyższy wyjaśnił, że „naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. z reguły nie ma wpływu na treść wyroku, gdyż uzasadnienie sporządzane jest po jego wydaniu. Wyjątkowo jednak, niezgodne z art. 328 § 2 k.p.c. sporządzenie uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej, gdy niezachowanie jego wymagań konstrukcyjnych może czynić zasadnym kasacyjny zarzut naruszenia prawa materialnego przez jego zastosowanie do niedostatecznie jasno ustalonego stanu faktycznego, gdy uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania orzeczenia lub nie pozwala na jego kontrolę kasacyjną.”
Wyjaśniając jeszcze ww. kwestię, powołać można się na inne orzeczenie Sądu Najwyższego, tj. z dnia 10 czerwca 2013 r., zgodnie z którym „Sąd drugiej instancji jest zobowiązany do wyjaśnienia motywów podjętego rozstrzygnięcia w sposób umożliwiający przeprowadzenie kontroli kasacyjnej zaskarżonego orzeczenia. Jeśli uzasadnienie orzeczenia sądu drugiej instancji nie spełnia wymagań art. 328 § 2 k.p.c., to podlega uchyleniu, a sprawa zostaje przekazana do ponownego rozpoznania (z licznych orzeczeń Sądu Najwyższego dotyczących tej kwestii por. np. wyroki z 26 lipca 2007 r., V CSK 115/07, LEX nr 291767, z 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, LEX nr 238975, z 17 marca 2006 r., I CSK 63/05, LEX nr 179971 z 11 kwietnia 2003 r., III CKN 1466/00, LEX nr 176645).”[5]
Jak była mowa w ww. orzeczeniu, kwalifikowane wady uzasadnienia orzeczenia sądowego, objęte zarzutem naruszenia przez sąd orzekający art. 328 § 2 k.p.c., prowadzą do uchylenia orzeczenia. W przypadku wadliwego uzasadnienia podstawą uchylenia wyroku jest art. 386 § 4 k.p.c. w związku z nierozpoznaniem istoty sprawy, bądź też w związku z nieprzeprowadzeniem postępowania dowodowego w całości. Wyjątkowo podstawą uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania może być nieważność postępowania.
Wbrew pozorom bardzo istotnym elementem prawidłowego uzasadnienia wyroku cywilnego jest jego konstrukcja oparta na wyodrębnieniu i jasnym wydzieleniu jego części (elementów) zgodnie z wymogami prawa. Co do zasady, wyodrębnienie w orzeczeniu podstawy faktycznej wyroku oraz oceny prawnej, pozwala na rekonstrukcję podstaw rozstrzygnięcia sądowego i motywów sądu.
Jak wskazuje A. Jakubecki, „art. 328 § 2 k.p.c. wskazuje obligatoryjną treść uzasadnienia. W praktyce składa się ono z trzech części: 1) tzw. części historycznej (opisowej), w której sąd przedstawia zwięźle stanowisko stron; 2) przytoczenia ustalonego przez sąd stanu faktycznego; 3) wywodu prawnego sądu, w którym sąd omawia podstawę prawną wymogu, tj. wskazuje zastosowane przepisy oraz wyjaśnia sposób ich wykładni.”[6]
W przypadku uzasadnienia wyroku sądu odwoławczego część opisowa orzeczenia winna ponadto zawierać elementy historyczne, tj. chronologiczny opis etapów postępowania i czynności stron podejmowanych przed sądem pierwszej instancji.
W zakresie obowiązku wskazania podstawy prawnej orzeczenia uzasadnienie wyroku musi informować strony o przyczynach wyboru określonej normy prawnej, a zwłaszcza winno wskazywać argumenty, dla których sąd orzekający nie uwzględnił podstawy prawnej rozstrzygnięcia, prezentowanej przez jedną ze stron. Umożliwia to wówczas właściwą argumentację prawną w związku z zapadłym orzeczeniem sądowym.
Wady uzasadnienia wyroku mogą także wynikać z błędnej oceny prawnej ustalonego prawidłowo stanu faktycznego sprawy. „Rozważania prawne – jak przypomina Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 21 sierpnia 2013 r.[7] – nie mogą ograniczać się do przytoczenia poglądów wyrażonych przez Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń, bądź też w zacytowaniu stanowiska wyrażonego w pismach Ministerstwa Kultury (…). Prawidłowe przeprowadzenie subsumpcji wymaga bowiem przytoczenia normy prawnej i wyjaśnienia, dlaczego ustalenia stanu faktycznego przemawiają za jej zastosowaniem w konkretnej sprawie, albo też dlaczego – mimo odmiennego twierdzenia strony – tej normy nie można zastosować (…)”
W uproszczeniu można stwierdzić, że prawdopodobieństwo postawienia skutecznego zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. jest tym większe, im trudniejsze jest z uwagi na obiektywne braki lub nieprzejrzystość zaskarżanego orzeczenia, postawienie zarzutu naruszenia prawa materialnego. Ponieważ zasady prawidłowego sporządzania uzasadnień orzeczeń, w tym wyroków sądowych, wynikają pośrednio z praktyki sądów, natomiast samo uzasadnienie stanowi „wizytówkę” składu orzekającego, warto przytoczyć przykład prawidłowego, zdaniem sądu odwoławczego, uzasadnienia wyroku pierwszej instancji, wskazany w orzecznictwie sądowym. W wyroku z dnia 12 sierpnia 2015 r.[8] Sąd Apelacyjny w Łodzi rozważał skuteczność zarzutu wady treści uzasadnienia orzeczenia.
Rozpatrując konkretną sprawę, wskazał m.in.: „uzasadnienie zaskarżonego wyroku sporządzone zostało w sposób bardzo staranny i zawiera wszystkie elementy konieczne – wskazane w art. 328 § 2 k.p.c. Wywody Sądu Okręgowego są jasne i logiczne, w sposób precyzyjny i wyczerpujący przedstawił on wszystkie motywy wydanego rozstrzygnięcia, przywołując stosowne przepisy prawa materialnego. Co więcej, wywody te, w tym poczynione ustalenia faktyczne, znajdują podstawę w zgromadzonym w sprawie materiale dowodowym.”
Jak wskazał m.in. Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 19 kwietnia 2013 r.[9], „każde składające się na podstawę faktyczną rozstrzygnięcia ustalenie powinno zawierać przytoczenie dowodów stanowiących podstawę tego ustalenia. Ogólne, sumaryczne wskazanie wszystkich wykorzystanych do ustalenia podstawy faktycznej dowodów nie odpowiada wymaganiom art. 328 § 2 k.p.c.”
Wyżej wskazane stanowisko jest istotne z punktu widzenia ewentualnego zarzutu naruszenia przez sąd orzekający ww. przepisu. Wyraźne i dokładne przedstawienie dowodów jest istotne dla odróżnienia ocen sądu od elementów uzasadnienia podstaw wyroku. Dla prawidłowej redakcji wyroku, o czym będzie jeszcze mowa, niezbędne jest zarówno oddzielenie w nim ocen od ustaleń, jak również odniesienie się w uzasadnieniu do wszystkich tych dowodów, które są niezbędne do prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy.
Należy przy tym wskazać, że ustalenie podstaw orzeczenia jest kompetencją sądu orzekającego, nawet wówczas gdy próby ustalenia stanu faktycznego przemycone są np. w złożonej opinii biegłego. Wynika to z oczywistej zasady procesu, że opinia biegłego nie może stanowić podstawy ustalenia faktów prawotwórczych. Sąd decyduje wyłącznie o tym, czy dla rozstrzygnięcia sprawy niezbędne są wiadomości specjalne, a następnie, w oparciu o przeprowadzone dowody, winien prawidłowo samodzielnie ustalić i ocenić stan faktyczny sprawy.
W zakresie uzasadnienia podstawy faktycznej wyroku stan faktyczny winien być ustalony w sposób jednoznaczny. Obserwacja praktyki orzeczniczej prowadzi do wniosku, że to właśnie wady podstawy faktycznej wyroku stanowią główną przyczynę uchyleń orzeczeń sądowych w oparciu o zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
Tylko klarowne uzasadnienie faktyczne może być uznane za prawidłowe i tworzące logiczną całość z pozostałymi, obowiązkowymi elementami uzasadnienia wyroku.
Dlatego też dwie podstawy rozstrzygnięcia: faktyczna i prawna powinny być spójne, tworząc logiczną całość.[10]
We wskazanym już wyroku z dnia 10 czerwca 2013 r.[11] Sąd Najwyższy przedstawił, na czym polega „realizacja obowiązku przeprowadzania na nowo własnej oceny dowodów przez sąd drugiej instancji.”
W przedmiotowym orzeczeniu wskazano istotne kwestie w tym zakresie. Sąd Najwyższy zwrócił uwagę: „Uznając prawidłowość ustaleń faktycznych i oceny dowodów, sąd drugiej instancji nie ma obowiązku przeprowadzania na nowo własnej oceny dowodów, musi jednak szczegółowo odnieść się do tych ustaleń i ocen, które były kwestionowane w apelacji. W uzasadnieniu wyroku sądu odwoławczego muszą być zawarte elementy wymienione w art. 328 § 2 k.p.c., przy uwzględnieniu charakteru orzeczenia drugiej instancji (art. 391 k.p.c.).”
W ww. wyroku SN wyjaśniono granice obowiązków w tym zakresie, ciążących na sądzie odwoławczym, wskazując, iż „o ile badanie przez sąd drugiej instancji naruszeń prawa procesowego jest ograniczone do uchybień, które wyraźnie sformułował i zarzucił skarżący w apelacji lub w pismach procesowych złożonych w toku postępowania apelacyjnego, to jednocześnie sąd odwoławczy ma obowiązek odnieść się do wszystkich tych zarzutów – rozważyć je i ocenić ich zasadność (por. np.: wyrok SN z 2 lipca 2008 r., II PK 7/08, OSNP 2009 nr 21-22, poz. 283, wyrok z 17 lipca 2009 r., IV CSK 110/09, LEX nr 518138 i powołane w nich wcześniejsze orzecznictwo).”
Jak wskazał w ww. orzeczeniu Sąd Najwyższy, „przenosząc powyższe rozważania na grunt rozpoznawanej sprawy, należy stwierdzić, że uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie zawiera odniesienia do apelacyjnych zarzutów dotyczących niewłaściwej oceny przyczyny – stosownie do podstawy materialnej powództwa – rozwiązania z powódką umowy o pracę w tym między innymi przez pominięcie dowodów wnioskowanych przez powódkę (…).”[12]
Innym wyrokiem, który odnosi się do koniecznych elementów uzasadnienia orzeczenia drugiej instancji jest wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2015 r.[13], zgodnie z tezą którego „uzasadnienie orzeczenia sądu drugiej instancji, chociaż nie musi zawierać wszystkich elementów przewidzianych dla uzasadnienia orzeczenia merytorycznego sądu pierwszej instancji, powinno mieć ustaloną podstawę faktyczną rozstrzygnięcia.
Przyjmuje się, że gdy sąd odwoławczy uznaje ustalenia faktyczne i oceny prawne sądu pierwszej instancji za trafne, wywiązanie się z przewidzianego w art. 328 § 2 k.p.c. obowiązku wskazania w uzasadnieniu orzeczenia podstaw rozstrzygnięcia może nastąpić przez oświadczenie o akceptacji ustaleń faktycznych, a nawet ocen prawnych sądu pierwszej instancji.”
W konsekwencji w przypadku uzasadnienia wyroku drugiej instancji sąd odwoławczy, jeżeli nie wskaże, że akceptuje w całości podstawę faktyczną wyroku pierwszej instancji, winien w części historycznej orzeczenia zreferować podstawę faktyczną wyroku, jaką ustalił sąd pierwszej instancji, z tym że może oczywiście przytoczyć (często w praktyce „przeklejając” stanowisko sądu pierwszej instancji) w tym zakresie część opisu stanu faktycznego ustalonego przez sąd niższego rzędu. W żadnym jednak wypadku sąd odwoławczy nie ma prawa w ogóle pominąć opisu stanu faktycznego wyroku (tak SN w wyroku z dnia 29 stycznia 2014 r.)[14].
Należy jednak wskazać na istotną zmianę w tym zakresie, spowodowaną wprowadzeniem art. 387 §.2 [1] k.p.c. Przepis ten wszedł w życie w związku ze zmianą, która weszła w życie w dniu 27 października 2014 r., w wyniku nowelizacji k.p.c. dokonanej ustawą z dnia 29 sierpnia 2014 r.[15] Aktualnie więc, po wejściu w życie ww. przepisu, „jeżeli sąd drugiej instancji nie przeprowadził postępowania dowodowego ani nie zmienił ustaleń faktycznych sądu pierwszej instancji, a w apelacji nie zgłoszono zarzutów dotyczących tych ustaleń, uzasadnienie wyroku może zawierać jedynie wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa.”
W każdym więc przypadku, gdy sąd odwoławczy dopuszcza nowe dowody w postępowaniu apelacyjnym (zob. art. 381 i art. 382 k.p.c.) lub choćby w części nie akceptuje ustaleń faktycznych dokonanych przez sąd pierwszej instancji, winien w celu uniknięcia ewentualnego skutecznego zarzutu naruszenia art. 328 k.p.c. rozbudować część opisową uzasadnienia wyroku o wyodrębnioną część opisu stanu faktycznego sprawy.
Do ww. kwestii odnosi się fragment uzasadnienia ww. wyroku SN z dnia 5 marca 2015 r.[16], w którym Sąd Najwyższy przestrzega: „Zwrócić wszelako należy uwagę, że uzasadnienie sądu drugiej instancji nie może ograniczyć się do użycia sformułowania, że sąd ten akceptuje ustalenia faktyczne i uznaje je za własne, w sytuacji gdy ustaleń dokonanych przez sąd pierwszej instancji w ogóle nie przytacza nawet w tzw. części historycznej uzasadnienia obejmującej etap postępowania przed sądem pierwszej instancji, co powoduje, że pozostają one nieznane.
Pominięcie w ogóle w uzasadnieniu sądu drugiej instancji ustaleń faktycznych jest dopuszczalne dopiero w stanie prawnym obowiązującym od dnia 27 października 2014 r. w związku z nowym brzmieniem art. 387 § 2¹ k.p.c.[17] (por. art. 1 pkt 12b) ustawy z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy - kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz. U. z 2014 r. poz. 1296), a i to tylko w warunkach wskazanych w tym przepisie, w tym, gdy w apelacji nie zgłoszono zarzutów dotyczących tych ustaleń.”
Powinności sądów odwoławczych w kwestii sporządzenia prawidłowego orzeczenia zostały w sposób klarowny, zdaniem autora, wskazane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2010 r.[18], gdzie jedocześnie zwrócono uwagę na charakter zarzutu z art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy w ww. orzeczeniu wyjaśnił: „Zgodnie z poglądem wykrystalizowanym już w orzecznictwie, usterki uzasadnienia tylko wtedy mogą stanowić usprawiedliwioną podstawę kasacyjną, kiedy uniemożliwiają prześledzenie toku rozumowania sądu orzekającego, a w konsekwencji – przeprowadzenie kontroli kasacyjnej rozstrzygnięcia (por. np. z nowszego orzecznictwa wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2009 r., II PK 209/08, Lex nr 523527; z dnia 26 sierpnia 2009 r., I CSK 26/09, Lex nr 521739). Taka sytuacja może być skutkiem nieodniesienia się przez sąd odwoławczy do zarzutów apelacji (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2008 r., IV CSK 48/08, Lex nr 453129), jednak tylko wówczas, kiedy nie zawiera należytego ustosunkowania się do granic zaskarżenia i podstaw rozstrzygnięcia.”
Należy dodatkowo uwypuklić, iż w świetle aktualnego orzecznictwa ustalenia faktyczne to nie to samo, co przytaczanie dowodów. Artykuł 328 k.p.c. wyraźnie rozróżnia w ramach uzasadnienia orzeczenia ustalenie faktów od wskazania dowodów, na których sąd się oparł. Artykuł 387 k.p.c. w aktualnym brzmieniu dotyczy uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji.
Treść art. 387 § 2 [1] k.p.c. jako regulacja szczególna w stosunku do art. 328 k.p.c. nie może oczywiście podlegać nieuprawnionej w tym wypadku wykładni rozszerzającej. Takie stanowisko w zw. z treścią art. 387 § 2 [1] k.p.c wynika z brzmienia art. 391 k.p.c., zgodnie z którym „jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed sądem drugiej instancji, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (…)”
Na marginesie, skoro zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. może być skutecznie podniesiony nawet w stosunku do wyroku drugiej instancji, tj. w postępowaniu przed Sądem Najwyższym, wskazać należy również na treść art. 398 [21] k.p.c., który stanowi: „jeżeli nie ma szczególnych przepisów o postępowaniu przed Sądem Najwyższym, do postępowania tego stosuje się odpowiednio przepisy o apelacji, z tym że skargę kasacyjną cofnąć może również sama strona, a termin na sporządzenie uzasadnienia orzeczenia przez Sąd Najwyższy wynosi miesiąc.” W konsekwencji ewentualny zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. musi być, w razie jego podniesienia w skardze kasacyjnej, rozpatrywany z uwzględnieniem specyfiki postępowania przed Sądem Najwyższym.
Należy w związku z tym wyraźnie wskazać, że chociaż zgodnie z art. 398 [3] § 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów, to jednak zarzut art. 328 k.p.c. może być w skardze kasacyjnej postawiony i może odnieść skutek. Należy odróżnić w szczególności bezpośrednią i niedopuszczalną w postępowaniu kasacyjnym polemikę z ustaleniami faktycznymi lub oceną dowodów w zaskarżonym wyroku drugiej instancji od przepisów, które mają odrębne umocowanie normatywne, a nie kwestionują (czego na tym etapie już nie można) prawidłowości i wszechstronnego charakteru oceny już przeprowadzonych dowodów.
Zarzut naruszenia art. 328 § 2 może być podniesiony w stosunku do wyroków pierwszej, jak i drugiej instancji. Chodzi przy tym nie o ocenę dowodów lub treść ustaleń faktycznych, ale o treść uzasadnienia orzeczenia sądowego. Ewentualne braki w zakresie tego uzasadnienia mogą, ale oczywiście nie muszą być spowodowane błędami w zakresie oceny dowodów lub ustalenia stanu faktycznego.
Rola prawidłowego uzasadnienia wyroku ujawnia się wyraźnie na etapie postępowania odwoławczego, ale szczególnego znaczenia nabiera w postępowaniu przed Sądem Najwyższym.
Jak wynika z art. 398 [13] k.p.c., Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. W praktyce w ramach zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. profesjonalni pełnomocnicy podnoszą najczęściej okoliczności związane z brakiem możliwości domyślenia się, które fakty sąd uznał za uzasadnione i na jakich dowodach się oparł, a także braku możliwości ustalenia stanowiska sądu, dlaczego, tj. z jakich przyczyn, określonym dowodom ewentualnie sąd odmówił wiarygodności (mocy dowodowej).
Na podstawie art. 398 [13] § 1 k.p.c., z wyjątkiem nieważności postępowania, zarzut wadliwego uzasadnienia wyroku nie może być rozpoznany przez Sąd Najwyższy z urzędu, gdyż Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach jej podstaw, biorąc z urzędu pod rozwagę (jedynie) ewentualną nieważność postępowania apelacyjnego.
Szczególne znaczenie zarzutu wadliwego uzasadnienia wyroku w postępowaniu przed Sądem Najwyższym wynika z tego, że jest to przepis odnoszący się do ewentualnych wad konstrukcyjnych orzeczenia drugiej instancji, w sytuacji gdy z uwagi na etap sprawy nie jest już możliwa polemika z ustaleniami faktycznymi lub oceną dowodów np. w oparciu o zarzut procesowy naruszenia art. 233 k.p.c.
Informacji z praktyki orzeczniczej, jak powinno wyglądać uzasadnienie pisemne wyroku, dostarcza m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 kwietnia 2013 r.[19] Jak trafnie wskazuje w nim Sąd Apelacyjny, „z ujęcia redakcyjnego art. 328 § 2 k.p.c. wynika, że punktem wyjścia dla przedstawienia w pisemnych motywach wyroku materialnoprawnej koncepcji rozstrzygnięcia sprawy powinny być prawidłowo poczynione ustalenia faktyczne. Ustalenia muszą zaś odpowiadać postulatowi jasności i kategoryczności.
W uzasadnieniu wyroku musi znaleźć odzwierciedlenie dokonany wybór dowodów, które stanowiły podstawę zrekonstruowanych faktów (podstawę faktyczną rozstrzygnięcia), a także wybór określonych przepisów, będących jego podstawą prawną, wreszcie ustalenie w drodze wykładni ich znaczenia oraz zastosowanie norm prawnych w związku z poczynionymi ustaleniami faktycznymi.”
Zgodzić się należy również z dalszymi wywodami Sądu Apelacyjnego zawartymi w przedmiotowym wyroku z dnia 19 kwietnia 2013 r. W pełni zaaprobować i przytoczyć na potrzeby niniejszego artykułu warto również dalszą część wspomnianego orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Katowicach. Wskazana w orzeczeniu krytyka uzasadnienia wyroku sądu niższej instancji może być przydatna dla czytelnika artykułu. Wskazuje ona w sposób obrazowy i generalny na najczęstsze uchybienia w treści sporządzanych uzasadnień wyroków, które mogą ewentualnie być rozpatrywane w kontekście naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
Znamienne, że w przypadku naruszenia wymogu prawidłowej redakcji uzasadnienia wyroku, na podstawie lektury takiego uzasadnienia nie można zrekonstruować podstaw rozstrzygnięcia, tak więc w opisanym przypadku nie można wyłącznie postawić zarzutu naruszenia swobodnej oceny przeprowadzonych dowodów. Jest tak dlatego, że zarzut art. 328 § 2 k.p.c. jest zasadny, gdy uzasadnienie wyroku nie zawiera wyjaśnień w zakresie dowodów stanowiących podstawę rozstrzygnięcia oraz ewentualnie dowodów, którym sąd niższej instancji, z określonych przyczyn odmówił mocy dowodowej.
W analizowanym natomiast wyroku Sąd Apelacyjny w Katowicach wskazuje i przestrzega:
„Sąd pierwszej instancji w sposób bardzo pobieżny, czyniąc ustalenia stanu faktycznego w sposób fragmentaryczny, odwołał się do treści łączących strony umów, w żadnym zakresie nie odniósł się natomiast do dalszych dokumentów zaoferowanych przez strony; w żadnym zakresie nie czynił ustaleń stanu faktycznego w oparciu o zeznania świadków (…)
W odniesieniu do zeznań wymienionych świadków, słuchanych na istotne dla merytorycznego rozpoznania sporu okoliczności, Sąd pierwszej instancji nie wskazał w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku przyczyn, dla których zeznaniom wymienionych świadków odmówił prymatu wiarygodności w całości bądź w części; jednocześnie z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika też, by zeznania wymienionych stanowiły w całości bądź w części podstawę ustaleń stanu faktycznego poczynionych przez Sąd pierwszej instancji.”[20]
W tym miejscu wskazać należy na utrwalony pogląd dominujący w orzecznictwie, w tym Sądu Najwyższego, zgodnie z którym „jeśli Sąd Najwyższy z powodu nieokreślenia przez sąd drugiej instancji podstawy faktycznej wyroku nie może dokonać oceny prawidłowości rozstrzygnięcia sprawy, to nie może też przyjąć, że nieuzasadnione są podniesione przez stronę skarżącą zarzuty naruszenia prawa materialnego.”[21]
Co ważne, art. 328 § 2 k.p.c. wprowadza obligatoryjne elementy uzasadnienia wyroku. Elementy te muszą znaleźć się w uzasadnieniu i nie mogą być zastępowane bezkrytycznym przytoczeniem argumentacji stron zawartych w pismach procesowych bądź w oświadczeniach składanych ustnie w toku sprawy.[22]
Dodatkowo w postępowaniu przed Sądem Najwyższym, w wypadku skutecznego zaskarżenia wyroku sądu drugiej instancji skargą kasacyjną, mniejsze znaczenie mają nieprawidłowości przyjętej podstawy prawnej rozstrzygnięcia, w wypadku prawidłowej mimo to treści rozstrzygnięcia.
Jak bowiem wynika z art. 398 [14] k.p.c., Sąd Najwyższy oddala skargę kasacyjną, zarówno jeżeli skarga nie ma uzasadnionych podstaw, jak i wówczas, jeżeli zaskarżone orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu. Tak więc, chociaż w postępowaniu kasacyjnym może być podniesiony zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., to nie jest wystarczające, w razie tego zarzutu zarzucenie sądowi drugiej instancji wyłącznie zaniechanie wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku.

Podsumowanie i zakończenie
W podsumowaniu wcześniejszych rozważań wskazać należy: Zarzut wadliwego uzasadnienia wyroku może mieć podstawę prawną w naruszeniu przez sąd orzekający art. 328 § 2 k.p.c. W postępowaniu drugiej instancji modyfikację wymogów ustawowych w zakresie koniecznych elementów uzasadnienia wyroku stanowi aktualnie art. 387 § 2 [1] k.p.c.
Wprawdzie w praktyce orzeczniczej sądów odwoławczych i Sądu Najwyższego ukształtował się pogląd o wyjątkowym charakterze zarzutu art. 328 k.p.c., bywa to jednak zarzut skuteczny, gdy na podstawie treści uzasadnienia sądowego nie jest możliwe odtworzenie podstaw rozstrzygnięcia sądowego lub danych pozwalających na rekonstrukcję rozstrzygnięcia w zakresie motywów sądu.
Modelowym przykładem na prawidłowe rozumienie przydatności oraz charakteru zarzutu naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., mającym jednocześnie walor podsumowujący uwagi autora i przytoczone orzecznictwo, zawarte w artykule, jest poniższy wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2007 r.[23]
Wywody teoretyczne, zaprezentowane w ww. orzeczeniu, mogą stanowić cenną wskazówkę dla profesjonalnych pełnomocników, w zakresie stawianych zarzutów wadliwości orzeczenia w oparciu o art. 328 § 2 k.p.c. Sąd Najwyższy podsumowuje w tym orzeczeniu aktualną i dominującą linię orzeczniczą, dokonując faktycznie podsumowania najistotniejszych kwestii związanych z zarzutem wadliwego uzasadnienia wyroku.
Jak wskazano w ww. orzeczeniu: „za utrwalone w orzecznictwie Sądu Najwyższego należy uznać stanowisko, że skuteczność zarzutu naruszenia wskazanego przepisu, określającego przedmiotowy zakres uzasadnienia orzeczeń sądowych, ograniczona jest do sytuacji, gdy z uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia nie można się zorientować, jakie były faktyczne lub prawne przyczyny rozstrzygnięcia. (…)
W konsekwencji zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. może być usprawiedliwiony tylko w tych wyjątkowych okolicznościach, w których treść uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania orzeczenia lub – w przypadku zastosowania prawa materialnego – do niedostatecznie jasno ustalonego stanu faktycznego.
Jeżeli natomiast uzasadnienie sądu pierwszej instancji sporządzone zgodnie z wymaganiami art. 328 § 2 k.p.c. spotyka się z pełną akceptacją sądu drugiej instancji, to wystarczy, że da on temu wyraz, nawet w sposób lakoniczny, w treści uzasadnienia swego orzeczenia, bez powtarzania zawartych w motywach orzeczenia sądu pierwszej instancji szczegółowych ustaleń i wnioskowań prawnych (…).”
Na zakończenie niniejszego artykułu, wobec częstej praktyki bezrefleksyjnego przeklejania (między sądami) swoich uzasadnień, wydanych w podobnych sprawach, jako interesujący, w ocenie autora, przykład wskazać należy stanowisko zaprezentowane w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2015 r.[24]
Zdaniem Sądu Najwyższego „powielenie uzasadnienia innego wyroku, zwłaszcza gdy dotyczy on analogicznej pod względem faktycznym i prawnym sprawy, a sąd orzekający podziela stanowisko zajęte przez sąd orzekający w tej innej sprawie, nie narusza przepisów postępowania (art. 328 § 2 k.p.c.).
Taki sposób postępowania sądu orzekającego jest nawet racjonalny. Nie ma bowiem potrzeby odmiennego formułowania uzasadnienia, skoro sąd w pełni zgadza się z już istniejącym rozstrzygnięciem w analogicznej sprawie i jego motywami. Sąd orzekający powinien jednak w takim wypadku wyraźnie wskazać tę sprawę, zaznaczyć, że rozstrzyga sprawę do niej analogiczną i w pełni zgadza się z orzeczeniem zapadłym w tej sprawie oraz z jego uzasadnieniem.”
Kluczowy fragment ww. wyroku dotyczy natomiast dopuszczalności „przekopiowywania” uzasadnień orzeczeń w związku z wymogami regulacji art. 328 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy wskazał:
„Uzasadnienie zaskarżonego wyroku jest w zasadniczej części skopiowane z uzasadnienia wyroku w analogicznej pod względem faktycznym i prawnym sprawie sygn. akt VII Pa .../13, w której stroną pozwaną był również syndyk Masy Upadłości Sp. z o.o. w upadłości likwidacyjnej, a powodami inni pracownicy zakładu pracy powodów. Jak już wskazano, sam fakt takiego skopiowania nie stanowiłby naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., gdyby nie to, że Sąd Okręgowy uczynił to mechanicznie, bez uwzględnienia różnic zachodzących między rozpoznawaną sprawą a sprawą VII Pa .../13. Za zwykłą niestaranność można uznać to, że Sąd Okręgowy przejął z uzasadnienia wyroku w sprawie VII Pa .../13 nawet błędy językowe i literowe.”[25]
W konsekwencji, w świetle zaprezentowanego orzeczenia, można wysunąć wnioski, iż oparcie rozstrzygnięcia jedynie na wybranych fragmentach z uzasadnień rozstrzygnięć innych sądów, może w szczególności w przypadku mechanicznego powielenia podstaw tych orzeczeń prowadzić do naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. lub nawet dodatkowo uzasadnia inne zarzuty, związane ewentualnie z nierozpoznaniem istoty sprawy.
Reasumując, treść orzeczenia niższej instancji może zostać zmieniona w związku z kontrolą instancyjną. Nie można więc a priori wykluczyć postawienia przez stronę niezadowoloną z treści rozstrzygnięcia, skutecznego zarzutu procesowego, nakierowanego na wadliwości uzasadnienia orzeczenia w rozumieniu art. 328 § 2 k.p.c.
 
Marcin Skonieczny
radca prawny w Makuliński Moczydłowski Rostafiński Włodawiec Kancelarii Radców Prawnych i Adwokatów Prokurent Sp. p. w Warszawie

---