W dniu 9 marca 2017 r. w orzeczeniu w sprawie Pula Parking d.o.o. przeciwko Svenowi Klausowi Tederahnowi[1] Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: „TSUE”) w odpowiedzi na pytania prejudycjalne[2] sądu chorwackiego dotyczące interpretacji rozporządzenia nr 1215/2012 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych[3] (dalej: „rozporządzenie 1215/2012”) wypowiedział się na temat pojęć „sprawa cywilna” oraz „sąd” w rozumieniu tego rozporządzenia.
 
Kontekst faktyczny
Przed sądem krajowym toczył się spór między spółką Pula Parking a panem S.K. Tederahn. Spółka Pula Parking, należąca do miasta Pula w Chorwacji, na mocy decyzji burmistrza zarządzała płatnymi parkingami publicznymi tego miasta, w szczególności była odpowiedzialna za pobieranie opłat za postój na tych parkingach. W dniu 8 września 2010 r. pan Tederahn, zamieszkały w Niemczech, zaparkował swój samochód na parkingu publicznym w mieście Pula w związku z czym otrzymał bilet za postój. Pan Tederahn nie uregulował jednak opłaty, wobec czego Pula Parking zwróciła się do notariusza z wnioskiem o wydanie nakazu egzekucyjnego, który został wydany w dniu 25 marca 2015 r. Zgodnie bowiem z art. 278 chorwackiej ustawy o egzekucji[4] na podstawie „dokumentu autentycznego” notariusz może wydać nakaz egzekucyjny. „Dokumentem autentycznym” wydanym przez spółkę Pula Parking był wyciąg z jej ksiąg, z którego wynikało, że wystawiona 8 września 2010 r. faktura za opłatę parkingową na kwotę 100 kun chorwackich (tj. około 13 EUR) nie została uiszczona.
Pan Tederahn wniósł sprzeciw od przedmiotowego nakazu egzekucyjnego, zarzucając, że notariusz nie był uprawniony do wydawania nakazu wobec obywatela niemieckiego ani obywatela jakiegokolwiek innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Sprawa zawisła przez sądem miejskim w Puli, który zwrócił się do TSUE o interpretację, czy wskazany nakaz podlega przepisom rozporządzania 1215/2012, zważywszy na charakter prawny stosunku łączącego strony sporu oraz właściwości notariuszy w Republice Chorwacji[5].
 
Kontekst prawny
Rozporządzenie[6] 1215/2012 ma na celu ułatwienie dostępu do wymiaru sprawiedliwości, w szczególności poprzez wprowadzenie przepisów dotyczących jurysdykcji sądów oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych wydanych w państwach członkowskich. Rozporządzenie 1215/2012 ma zastosowanie w stosunkach między wszystkimi państwami członkowskimi Unii Europejskiej.
Rozporządzenie 1215/2012 zostało wydane na podstawie art. 67 ust. 4 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej: „TfUE”), zgodnie z którym Unia ułatwia dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w szczególności przez zasadę wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych. Podstawą wydania rozporządzenia 1215/2012 są również art. 81 ust. 2 lit. a, c oraz e TfUE, które stanowią, że Parlament Europejski i Rada przyjmują, w szczególności, jeżeli jest to niezbędne do prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, środki mające na celu zapewnienie wzajemnego uznawania i wykonywania przez państwa członkowskie orzeczeń sądowych i pozasądowych, zgodności norm mających zastosowanie w państwach członkowskich w przypadku kolizji przepisów i sporów o właściwość oraz skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
Rozporządzenie 1215/2012 określa sądy, którego państwa członkowskiego mają jurysdykcję do orzekania w sprawie cywilnej lub handlowej, w której występuje element transgraniczny. Zgodnie z tym rozporządzeniem współpraca sądowa w sprawach cywilnych mających skutki transgraniczne ma opierać się na zasadzie wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych i pozasądowych[7]. Zatem w rozporządzeniu 1215/2012 przewidziano, że orzeczenia wydane w jednym państwie członkowskim są uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania[8].
Ponadto w rozporządzeniu 1215/2012 zrezygnowano z procedury exequatur. Zgodnie bowiem z art. 39 tego rozporządzenia orzeczenie wydane w państwie członkowskim jest wykonalne w innym państwie członkowskim bez potrzeby stwierdzania jego wykonalności. Rozporządzenie 1215/2012 wprowadza więc system tzw. automatycznej wykonalności orzeczeń pochodzących z innych państw członkowskich Unii Europejskiej i odchodzi od tradycyjnego systemu stwierdzania wykonalności orzeczenia w państwie jego wykonania.
 
Pojęcie „sprawy cywilnej” w rozporządzeniu 1215/2012
W omawianym sporze pierwszą kwestią do ustalenia było, czy postępowanie egzekucyjne wszczęte przez spółkę należącą do jednostki samorządu terytorialnego przeciwko osobie fizycznej zamieszkałej w innym państwie członkowskim w celu uzyskania zaspokojenia niezapłaconej wierzytelności z tytułu korzystania z parkingu publicznego jest objęte zakresem zastosowania rozporządzenia 1215/2012. TSUE miał zatem rozstrzygnąć, czy fakt, że egzekwującym wierzycielem jest spółka należąca do jednostki samorządu terytorialnego wykonująca zadania powierzone jej przez ten samorząd nie wyklucza, by stosunek prawny stanowiący przedmiot postępowania głównego miał charakter cywilny w rozumieniu rozporządzenia nr 1215/2012. Zgodnie bowiem z art. 1 ust. 1 tego rozporządzenia ma ono zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych, niezależnie od rodzaju sądu. Nie obejmuje jednakże w szczególności spraw podatkowych, celnych, administracyjnych ani spraw dotyczących odpowiedzialności państwa za działania lub zaniechania w wykonywaniu władzy publicznej (acta iure imperii).
Odnosząc się to tego problemu TSUE podkreślił, że w celu zapewnienia w najszerszym możliwym zakresie równości i jednolitości praw i obowiązków wynikających z rozporządzenia 1215/2012 dla państw członkowskich i zainteresowanych osób nie należy dokonywać wykładni pojęcia „sprawy cywilne i handlowe” poprzez proste odesłanie do prawa krajowego jednego z tych państw. TSUE wyjaśnił, że pojęcie to należy traktować jako pojęcie autonomiczne, którego wykładni trzeba dokonywać w oparciu z jednej strony o cele i systematykę tego rozporządzenia, a z drugiej – o zasady ogólne wynikające z całokształtu systemów prawa krajowego[9]. W szczególności TSUE wskazał, że aby ustalić, czy dana sprawa wchodzi w zakres zastosowania rozporządzenia 1215/2012, należy zidentyfikować: 1) stosunek prawny istniejący między stronami sporu prawnego, 2) podstawę powództwa, 3) warunki jego wytoczenia.
W omawianej sprawie zarządzanie parkingiem publicznym i pobieranie opłat za postój stanowiły zadanie publiczne wykonywane przez spółkę należącą do miasta Pula. Jednakże TSUE podkreślił, że o ile spółce tej przyznano przedmiotowe zadanie na mocy aktu władztwa publicznego, o tyle ani ustalenie wynikającej z umowy niezapłaconej wierzytelności za postój, ani domaganie się jej zaspokojenia nie wymagały od miasta Pula ani od spółki Pula Parking wykonywania prerogatyw władzy publicznej. W szczególności TSUE wskazał, że dochodzona przez Pula Parking wierzytelność z tytułu postoju nie prowadziła do nałożenia kary (grzywny, mandatu), którą można uznać za wynikającą z aktu władztwa publicznego, oraz że nie miała ona charakteru represyjnego, lecz stanowiła zwykłe wynagrodzenie za świadczoną usługę. TSUE podkreślił zatem, że z okoliczności sprawy wynikało, że bilet za postój nie stanowił samoistnego tytułu wykonawczego, ale jego wręczenie wywoływało takie same skutki jak wystawienie faktury, tj. możliwość powołania się na „dokument autentyczny” umożliwiający wszczęcie postępowania zgodnie z przepisami chorwackiej ustawy o egzekucji.
TSUE wskazał, że fakt, iż wierzycielem jest spółka podlegała administracji samorządowej i wykonująca zadania z jej nadania nie przesądza o tym, że sprawa nie ma charakteru sprawy cywilnej w rozumieniu prawa unijnego. Warto tutaj przypomnieć przywołany w uzasadnieniu omawianego orzeczenia wyrok TSUE w sprawie Sunico[10]. W sprawie tej HMRC (Commissioner for Her Majesty’s Revenue and Customs, organ podatkowy i celny Wielkiej Brytanii) podnosząc popełnienie oszustwa dotyczącego podatku VAT, które umożliwiło uchylenie się od zapłaty należnego podatku na szkodę brytyjskiego skarbu państwa, wszczął postępowanie sądowe przeciwko spółce Sunico, niebędącej rezydentem brytyjskim. Przed sądem krajowym zakwestionowano, czy HMRC mógł żądać od osób niebędących rezydentami, takich jak Sunico, zapłaty odszkodowania odpowiadającego kwocie podatku VAT nieuiszczonego w Zjednoczonym Królestwie. Przy czym powództwo wytoczone przez HMRC przeciwko Sunico opierało się nie na brytyjskim ustawodawstwie dotyczącym podatku VAT, lecz na zarzucanym Sunico udziale w porozumieniu mającym na celu popełnienie oszustwa, które wchodziło w zakres prawa dotyczącego odpowiedzialności cywilnej z tytułu czynu niedozwolonego.
Warto podkreślić, że w sprawie Sunico TSUE orzekł, że pojęcie „sprawa cywilna” obejmuje postępowanie z powództwa organu podatkowego i celnego Zjednoczonego Królestwa, jeśli to postepowanie opiera się na zarzucie udziału w porozumieniu mającym na celu popełnienie oszustwa, co wchodzi w zakres prawa tego państwa członkowskiego o odpowiedzialności cywilnej z tytułu czynu niedozwolonego. TSUE wskazał bowiem, że HMRC nie wykonywał uprawnień wychodzących poza zakres zasad prawnych obowiązujących w stosunkach między podmiotami prawa prywatnego. W szczególności HMRC nie miał możliwości wydawania tytułu egzekucyjnego pozwalającego mu na windykację jego należności, lecz był zobowiązany w tym celu dochodzić swoich praw na drodze sądowej. W takim stanie rzeczy TSUE przyjął, że stosunek prawny, jaki istniał między HMRC a Sunico, nie był stosunkiem prawnym opartym na prawie publicznym – w tym przypadku na prawie podatkowym – oznaczającym odwołanie się do prerogatyw władztwa publicznego.
A zatem, zgodnie z orzecznictwem TSUE, to nie status wierzyciela, ale charakter sporu decyduje o cywilnym charakterze sprawy. Bowiem ani w sprawie Sunico, ani sprawie Pula Parking wierzyciele będący podmiotami prawa publicznego nie korzystali z prerogatyw władzy publicznej, ale dochodzili swoich roszczeń w cywilnym postępowaniu sądowym.
Interpretacja TSUE została dokonana także w świetle motywów 3, 4 i 10 rozporządzenia 1215/2012, w których wskazuje się, że celem Unii Europejskiej jest utrzymanie i rozwój strefy wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, a wobec tego, iż różnice w krajowych jurysdykcjach utrudniają funkcjonowanie wewnętrznego rynku, konieczne jest ujednolicenie przepisów o jurysdykcji w sprawach cywilnych i handlowych, tak by zapewnić szybkie i nieskomplikowane uznawanie i wykonywanie orzeczeń wydanych w jednym z państw członkowskich, a zakres tego rozporządzania powinien rozciągać się na zasadniczą część prawa cywilnego i handlowego.
TSUE podtrzymał więc swoją linię orzeczniczą, zgodnie z którą pojęcie postępowania w „sprawach cywilnych i handlowych” jest autonomicznym pojęciem prawa unijnego w kształcie nadanym mu w rozporządzeniu i jest rozumiane szeroko.
 
Pojęcie „orzeczeń sądowych” w świetle rozporządzenia 1215/2012
Drugim istotnym problemem prawnym w omawianej sprawie było zdefiniowanie pojęcia orzeczenia sądowego i odniesienie go do notarialnego nakazu zapłaty. Zgodnie z art. 2 rozporządzenia 1215/2012 „orzeczenie” oznacza każde orzeczenie wydane przez sąd państwa członkowskiego – niezależnie od tego, jak zostanie określone – w tym wyrok, postanowienie, nakaz, nakaz egzekucyjny oraz postanowienie w przedmiocie ustalenia kosztów postępowania wydane przez urzędnika sądowego. Natomiast art. 3 rozporządzenia 1215/2012 precyzuje, że dla celów rozporządzenia termin „sąd” obejmuje też notariuszy na Węgrzech – w postępowaniach uproszczonych dotyczących nakazu zapłaty oraz służbę komorniczą w Szwecji – w postępowaniach uproszczonych dotyczących nakazu zapłaty oraz pomocy.
W tym kontekście należy przypomnieć, że zgodnie z art. 278 chorwackiej ustawy o egzekucji wnioski o wszczęcie egzekucji na podstawie dokumentów autentycznych rozpatrują notariusze, a od nakazu zapłaty wydanego przez właściwego miejscowo notariusza można wnieść sprzeciw do sądu. Przy czym zgodnie z art. 31 tej ustawy dokumentem autentycznym jest faktura, wyciąg z ksiąg rachunkowych, uwierzytelniony dokument prywatny oraz wszelki dokument uznany za urzędowy zgodnie z przepisami szczególnymi[11].
TSUE musiał zatem rozstrzygnąć, czy notariusze chorwaccy w postępowaniach o wydanie nakazów zapłaty są objęci zakresem znaczeniowym pojęcia „sądu” w rozumieniu rzeczonego rozporządzenia. Zdaniem Pula Parking oraz rządu chorwackiego dla celów rozporządzenia 1215/2012 termin „sąd” powinien być rozumiany szeroko, tak aby obejmował nie tylko sądy w dosłownym znaczeniu tego słowa sprawujące funkcje sądowe, lecz także notariuszy w kontekście postępowań egzekucyjnych prowadzonych w oparciu o „dokument autentyczny”. Ponieważ jednak w rozporządzeniu 1215/2012 nie było odesłania do prawa krajowego (prawa chorwackiego), TSUE dokonał interpretacji tego zagadnienia w sposób autonomiczny, biorąc pod uwagę ogólną systematykę, cele i genezę tego instrumentu prawa Unii, nie zaś w kontekście prawa krajowego.
TSUE wskazał, że rozporządzenie 1215/2012 nie definiuje pojęcia „sąd”, jednakże dokonując wykładni systemowej zaznaczył, że w art. 3 tego rozporządzenia wskazane są organy, inne niż sądy, które w zakresie, w jakim są właściwe w sprawach wchodzących w zakres stosowania tego rozporządzenia, są traktowane jak sądy. TSUE podkreślił, że przepis ten dotyczy organów, które wymienia, nie zaliczając do nich notariuszy w Chorwacji i wyliczenie to ma charakter enumeratywny.
Ponadto TSUE porównał rozporządzenie 1215/2012 z rozporządzeniem w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego[12], w którego art. 3 ust. 2 sprecyzowano, że termin „sąd” w rozumieniu tego rozporządzenia obejmuje nie tylko organy sądowe, ale także wszystkie inne organy właściwe w sprawach spadkowych, które wykonują funkcje sądowe i spełniają warunki wymienione w przywołanym przepisie. W konsekwencji TSUE przyjął, że skoro ustawodawca unijny w sposób jasny określa w wydawanych przez siebie aktach, jeśli chce rozszerzyć zakres pojęciowy używanego przez siebie określenia, to nie ma podstaw, aby przy braku takich wytycznych od ustawodawcy dokonywać samodzielnie takiej rozszerzającej interpretacji.
TSUE podkreślił również, że zasada wzajemnego uznawania orzeczeń jest przede wszystkim usprawiedliwiona wzajemnym zaufaniem do sprawowania wymiaru sprawiedliwości w ramach Unii. To powinno być intepretowane przy wzięciu pod uwagę konieczności umożliwienia sądom krajowym państw członkowskich zidentyfikowania orzeczeń wydawanych przez sądy innych państw członkowskich i postępowania z szybkością wymaganą przez to rozporządzenie na etapie wykonywania tych orzeczeń. TSUE zaznaczył, że poszanowanie zasady wzajemnego zaufania w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich Unii wymaga, by orzeczenia, o których wykonanie wnosi inne państwo członkowskie, były wydawane w postępowaniu sądowym gwarantującym niezależność i bezstronność oraz poszanowanie zasady kontradyktoryjności. Tymczasem w postępowaniu o wydanie nakazu badanie przez notariuszy w Chorwacji wniosków o wydanie nakazu egzekucyjnego nie ma charakteru kontradyktoryjnego, a więc również z tego względu nie powinna zostać objęta zakresem zastosowania rozporządzenia 1215/2012. TSUE powołał się też na swoje orzeczenie, w którym podnosił różnice między funkcją sądową a funkcją notarialną[13].
W rezultacie TSUE nie uznał, by nakaz zapłaty wydawany przez notariusza chorwackiego był orzeczeniem sądowym w rozumieniu rozporządzenia 12151/2012. TSUE podkreślił, że rozporządzenie 1215/2012 – co do zasady – odnosi się od orzeczeń wydanych przez sądy państw członkowskich w postępowaniu sądowym gwarantującym niezależność i bezstronność oraz poszanowanie zasady kontradyktoryjności.
Odnosząc się do wymogu kontradyktoryjności w aspekcie polskim warto wspomnieć o postanowieniu Sądu Najwyższego (dalej: „SN”) z 30 września 2008 r.[14], w którym odniósł się on do kwestii wydawania orzeczeń na posiedzeniu niejawnym. SN stwierdził, że wprowadzenie zasady kontradyktoryjności nie determinuje kwestii rodzaju posiedzenia sądowego, na którym odwołanie strony powinno zostać rozpatrzone. SN podkreślił, że w przypadku prowadzenia postępowania w sądzie polskim, sąd ten będzie miał wybór między posiedzeniem niejawnym, które zostało przewidziane w art. 397 § 1 k.p.c.[15] w przypadku wniesienia zażalenia, a możliwością wskazaną w art. 148 § 2 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem sąd może skierować sprawę na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę także wówczas, gdy sprawa podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym. SN zaznaczył jednak, że korzystając z możliwości rozpoznania sprawy na posiedzeniu niejawnym, sąd drugiej instancji powinien zapewnić w nim udział obu stronom przez ich wezwanie w celu – jak stanowi art. 43 ust. 3 rozporządzenia 44/2001 – „wysłuchania” (art. 152 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.).
 
Podsumowanie
W omawianym orzeczeniu TSUE podtrzymał swoje stanowisko, że to nie status wierzyciela, ale charakter sporu decyduje o cywilnym charakterze sprawy. Jednocześnie TSUE wskazał, że rozporządzenie 1215/2012 w sposób wyczerpujący definiuje pojęcie sądu.
 
Hanna Winnicka
radca prawny w OIRP w Warszawie

---