Aleksandra Turower
 
1. Wstęp

Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami spadkowymi dziedziczyć można wyłącznie na podstawie ustawy albo testamentu. Powołanie do spadku na podstawie testamentu ma przy tym pierwszeństwo przed powołaniem do dziedziczenia wynikającym z ustawy, w konsekwencji w zakresie, w jakim dochodzi do dziedziczenia na podstawie testamentu, wyłączone zostaje dziedziczenie ustawowe^[1].

---

Zgodnie z art. 941 Kodeksu cywilnego^[2] (dalej: „k.c.”) rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. W przepisach prawa rozróżnia się testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Testament zwykły może być sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę (przy czym elementami niezbędnymi dla uznania takiego testamentu za ważny jest napisanie go w całości pismem ręcznym, podpisanie i opatrzenie datą) lub przed notariuszem w formie aktu notarialnego. Dopuszczalne są także tzw. testamenty urzędowe, inaczej allograficzne (art. 951 k.c.) oraz szczególne (art. 952-955 k.c.). Istotne jest przy tym, że testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.m

Wyrażając ostatnią wolę rozrządzenia swoim majątkiem, spadkodawca może w testamencie powołać spadkobierców do spadku (całości albo części), zawrzeć zapisy lub polecenia. Są to podstawowe dyspozycje testamentu. Elementy te nie muszą występować łącznie. Przy zachowaniu odpowiedniej formy zawarcie w testamencie nawet jednego bądź dwóch z nich jest wystarczające do uznania testamentu za ważny.

Powołanie do dziedziczenia – zarówno spośród spadkobierców ustawowych, jak i spoza tego kręgu – jest najbardziej oczywistą treścią testamentu. Zapis jako rozrządzenie testamentowe musi dotyczyć konkretnego składnika majątku spadkodawcy. Zapis, inaczej legat, dzielimy na zapis zwykły i zapis windykacyjny. Najmniej uregulowaną instytucją prawa spadkowego jest polecenie, które może nałożyć na spadkobiercę obowiązek oznaczonego działania bądź zaniechania.
Z uwagi na obszerność podjętej tematyki zapisów niniejszy artykuł został podzielony na dwie części.
 
2. Zapis zwykły

Zapis zwykły, zgodnie z art. 968 k.c., to rozrządzenie testamentowe, w którym spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Osoba, na rzecz której spadkobierca jest zobowiązany wykonać takie świadczenie, to zapisobierca zwykły. Może nim być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna, a także tzw. niepełna (ułomna) osoba prawna, o której mowa w art. 33¹ k.c. Również zapisobierca może zostać obciążony zapisem zwykłym – tzw. dalszym zapisem. Dopuszczalne są bowiem zapisy zwykłe dalszych stopni, gdy obowiązek wykonania zapisu ciąży na zapisobiercy, a nie spadkobiercy.

Podstawową różnicą pomiędzy spadkobraniem a zapisem zwykłym jest to, że spadek stanowi sukcesję uniwersalną, a zapis przeznacza wybranej przez spadkodawcę osobie konkretne przedmioty z majątku spadkowego bez ponoszenia przez nią odpowiedzialności za długi spadkowe (sukcesja syngularna). Zapis jako postanowienie testamentu staje się skuteczny wraz z całym aktem ostatniej woli w chwili otwarcia spadku. Tworzy zobowiązanie między zapisobiercą a spadkobiercą albo dalszym zapisobiercą a zapisobiercą.

Zapis zwykły to zapis typu damnacyjnego. Oznacza to, że nie wywołuje skutków rzeczowych, a jedynie skutki obligacyjne, tzn. prowadzi do powstania zobowiązania między zapisobiercą a obciążonym zapisem (stąd zapis to jedno ze źródeł powstania zobowiązań). Zatem zapisobierca ma do spadkobiercy (dalszy zapisobierca do zapisobiercy) jedynie roszczenie o wykonanie zapisu. Obowiązek wykonania zapisu zwykłego stanowi dług spadkowy.

Zapis zwykły może zostać ustanowiony wyłącznie w testamencie, tzn. tylko przez spadkodawcę. Co istotne, prawo polskie nie reguluje minimalnej treści testamentu i nie wymaga, aby w akcie ostatniej woli nastąpiło ustanowienie spadkobiercy. Dopuszczalne jest zatem sporządzenie testamentu ograniczonego wyłącznie do zapisów zwykłych, które wówczas obciążają spadkobierców ustawowych^[3].

Zapis zwykły może zostać ustanowiony bez względu na to, czy do dziedziczenia dochodzi w reżimie testamentowym, czy ustawowym, ponieważ obowiązek wykonania zapisu zwykłego spadkodawca może nałożyć zarówno na spadkobiercę testamentowego, jak i ustawowego. Co więcej, wskazanie zapisobiercy oraz obciążonego obowiązkiem wykonania zapisu może zostać dokonane w różnych testamentach. I tak np. gdy w starszym testamencie spadkodawca jedynie ustanowi zapisy, a w późniejszym akcie ostatniej woli tylko powoła spadkobiercę – wówczas ten spadkobierca będzie zobowiązany wykonać zapisy ustanowione wcześniej^[4].

Art. 971 k.c. stanowi, że w sytuacji, gdy spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszego zapisu. Pierwszeństwo ma więc wola testatora co do wskazania, kto jest obciążony obowiązkiem wykonania konkretnego zapisu.

Katalog podmiotów, które mogą zostać obciążone obowiązkiem wykonania zapisu zwykłego, ma charakter numerus clausus. Trafnie zatem wskazał SN^[5], że na podstawie testamentu spadkodawca nie może ważnie zobowiązywać innych osób niż swojego spadkobiercę lub zapisobiercę do wykonania określonego świadczenia majątkowego na rzecz wskazanej osoby – zapisobiercy. Należy jednak zauważyć, że skutkiem obligacyjnego charakteru zapisu zwykłego, w porównaniu z powołaniem do spadku (a także zapisem windykacyjnym), jest szerszy zakres swobody spadkodawcy co do treści ustanawianego zapisu. Wiele przepisów o zapisie zwykłym ma charakter dyspozytywny, ponieważ pozwalają one odmiennie ukształtować prawa i obowiązki wynikające z tego zapisu w konkretnym testamencie.

Trzeba dodatkowo wskazać, że w doktrynie wyróżnia się także zapis (legat) naddziałowy. Prawo polskie nie reguluje tej instytucji, wobec czego można uznać, że skoro nie jest on zakazany, to jest dozwolony. Polega na tym, że kumuluje się status spadkobiercy i zapisobiercy, tzn. ta sama osoba powoływana jest do spadku jako spadkobierca i jednocześnie na jej rzecz ustanawiany zostaje zapis. Pozwala to w trakcie realizacji tego typu zapisu traktować taką osobę niezależnie jako zapisobiercę i spadkobiercę. W konsekwencji prawo lub rzecz zapisane tej osobie nie są wliczane do jej udziału w spadku, a zatem powiększają wartość majątku przypadającą jej ze spadku. Tym legat naddziałowy różni się od działu spadku w testamencie, gdzie również spadkobiercom przeznacza się konkretne przedmioty z majątku spadkowego, jednak składają się one na ich udział spadkowy^[6].
 
3. Treść zapisu zwykłego

Zakres swobody testatora co do treści zapisu zwykłego obejmuje m.in. samo ustanowienie zapisu zwykłego, wybór osoby zapisobiercy, dodanie do klauzuli o ustanowieniu zapisu zwykłego warunku lub terminu, oznaczenie momentu wykonalności zapisu zwykłego, określenie, w jaki sposób zapis zwykły obciąża poszczególnych spadkobierców, jeśli jest ich kilku, uregulowanie skutków zapisu zwykłego na wypadek, gdy rzecz oznaczona co do tożsamości – przedmiot zapisu – nie należy do spadku w chwili otwarcia spadku oraz wpływanie na termin przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego przez wyznaczenie terminu wymagalności tego roszczenia. Przedmiot zapisu zwykłego musi jednak zostać precyzyjnie oznaczony.

W praktyce powstały wątpliwości, czy w prawie polskim jest dopuszczalny tzw. zapis alternatywny, czyli taki, w którym woli zapisobiercy pozostawiono wybór jednego z dwóch (kilku) wskazanych przez spadkodawców przedmiotów zapisu. W doktrynie toczy się spór co do dopuszczalności takiego rozwiązania, przy czym wydaje się, że należy zaakceptować stanowisko o możliwości stosowania zapisu alternatywnego, pod warunkiem że wszystkie jego przedmioty zostaną precyzyjnie wskazane. Wówczas jedynie ostateczna konkretyzacja zostanie pozostawiona osobie uprawnionej. Za taką interpretacją przemawia przede wszystkim zasada favor testamenti, a także brak istotnych wykluczających ją względów funkcjonalnych czy systemowych – skoro ustawodawca dopuścił zapisy warunkowe i terminowe, to zapis alternatywny systemowo nie jest od nich odmienny^[7].

Takie podejście potwierdził SN, który w uchwale^[8] z 16 października 2014 r. uznał, że spadkodawca może – przez ustanowienie zapisu zwykłego – doprowadzić między zapisobiercą i zobowiązanym do wykonania zapisu zobowiązania przemiennego, którego konkretyzacja następuje w drodze wyboru świadczenia przez uprawnionego. Spadkodawca może też określić, do której ze stron wybór ten należy. W przypadku, gdy spadkodawca nie dokonał wyboru w tym zakresie, podmiotem decydującym o tym, które ze świadczeń będzie spełnione – zgodnie z art. 365 k.c. – jest dłużnik (spadkobierca). Zapisobierca może natomiast przeciwdziałać zwłoce spadkobiercy w dokonaniu wyboru poprzez wyznaczenie mu w tym celu odpowiedniego terminu, po upływie którego uprawnienie do dokonania wyboru przysługiwać będzie zapisobiercy. Jak wskazał SN, przedstawiony sposób rozstrzygnięcia wpisuje się w tendencję do poszerzania swobody spadkodawcy do dysponowania majątkiem na wypadek śmierci, co łączy się z ogólniejszą kwestią wzrostu znaczenia prawa spadkowego^[9].
 
4. Przedmiot zapisu zwykłego

Przedmiotem zapisu zwykłego jest określone świadczenie majątkowe. Z tak skonstruowanego przepisu wynikają następujące konsekwencje: 1) zapis zwykły nie może być niemajątkowy; 2) zapis zwykły musi zostać wyraźnie skonkretyzowany w akcie ostatniej woli; 3) zapis zwykły musi mieć postać świadczenia: ustanowienie zapisu zwykłego jest źródłem zobowiązania, a świadczenie to określone zachowanie, do którego jest zobowiązany dłużnik względem wierzyciela.

Przedmiotem zapisu zwykłego może być:

Jeżeli przedmiotem zapisu zwykłego jest przeniesienie własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości, rzecz ta powinna należeć do spadku w chwili jego otwarcia. Artykuł 976 k.c. ma jednak charakter dyspozytywny, co wyraża się przez to, że spadkodawca może swoją wolą inaczej uregulować sytuację, kiedy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do tożsamości i nie znajdują się one w spadku w chwili jego otwarcia albo spadkodawca w tym momencie jest zobowiązany do zbycia tych przedmiotów. Testator może więc zobowiązać spadkobierców do nabycia przedmiotu zapisu zwykłego i wydania go zapisobiercy. W ten sposób przedmiotem zapisu zwykłego może uczynić nawet rzeczy, które nigdy nie należały do jego majątku^[15]. Jeżeli spadkobiercy nie będę w stanie nabyć przedmiotu zapisu zwykłego pomimo podjętych starań, to zajdzie przypadek następczej niemożliwości świadczenia bez winy spadkobierców i zobowiązanie wygaśnie. Jeśli natomiast nie będą chcieli tego uczynić, to tym samym wyrządzą zapisobiercy szkodę, co oznacza, że będzie miał do nich roszczenie odszkodowawcze^[16].

Testator może także zobowiązać spadkobierców do wydania zapisobiercy zwykłemu konkretnej rzeczy i ponadto postanowić wprost, że jeśli wydanie tej rzeczy będzie niemożliwe, to powinni zapłacić zapisobiercy ekwiwalent pieniężny. Gdyby bowiem takiego postanowienia nie było i między chwilą testowania a chwilą otwarcia testamentu rzecz np. uległaby zniszczeniu, dla spadkobierców oznaczałoby to zwolnienie ich z obowiązku wykonania zapisu z powodu pierwotnej niemożliwości świadczenia: odkąd ich zobowiązanie stało się wymagalne, odtąd już nie było możliwe do wykonania.

W celu ochrony przed spadkiem wartości pieniądza testator może określić wartość zapisu zwykłego za pomocą klauzuli waloryzacyjnej. Choć na gruncie prawa spadkowego nie działa zasada swobody umów, to jej miejsce zajmuje zasada swobody testowania, z której wynika, że interpretacja przepisów prawa spadkowego powinna zmierzać w kierunku pozostawienia testatorowi jak najszerszego zakresu dopuszczalnych dyspozycji w akcie ostatniej woli. Ponieważ żaden przepis nie wyłącza posłużenia się przez spadkodawcę klauzulą waloryzacyjną, więc jest to dopuszczalne, co potwierdza także jednolite w tym zakresie orzecznictwo^[17].

Natomiast jeżeli przedmiotem zapisu zwykłego jest przeniesienie własności rzeczy oznaczonych co do gatunku, to rzeczy te nie muszą należeć do spadku. W takiej sytuacji należy ustalić, jakiej jakości mają być rzeczy stanowiące przedmiot zapisu. O ich jakości może zdecydować przede wszystkim sam spadkodawca w testamencie. Ponadto jakość świadczenia w zobowiązaniu, którego źródłem jest zapis, reguluje art. 357 k.c. Przepis ten znajduje się wśród przepisów ogólnych o zobowiązaniach. Znajdzie zastosowanie wprost do zobowiązania, którego źródłem jest zapis zwykły, bowiem cecha szczególna tego zobowiązania to właśnie jego źródło, a nie treść. Z ww. przepisu wynika, że jakość ta może zostać ustalona w czynności prawnej tworzącej dane zobowiązanie, a więc dla zapisu – w testamencie^[18].

Jeśli jednak testator nie określił jakości świadczenia z zapisu, należy zastosować art. 979 k.c., który obliguje obciążonego obowiązkiem wykonania takiego zapisu do świadczenia rzeczy średniej jakości, przy uwzględnieniu przy tym potrzeb zapisobiercy. Dominuje zapatrywanie, że wykonanie tego nie oznacza, że obowiązany do wykonania zapisu musi świadczyć rzeczy o jakości wyższej niż średnia, ani też nie uprawnia do świadczenia rzeczy o jakości niższej od średniej, choć w zakresie jakości świadczenia istnieje spór w doktrynie_[19].

Obowiązany do wykonania zapisu odpowiada wobec zapisobiercy za wady przedmiotu zapisu. Zgodnie z art. 978 k.c., jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca. Natomiast jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do odpowiedzialności za wady fizyczne i prawne rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Jednakże zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia (art. 980 k.c.).
 
5. Dalszy zapis

Dalszy zapis oznacza zapis obciążający zapisobiercę (zapis kolejnego stopnia). W typowej sytuacji będzie chodziło o obciążenie spadkobiercy zapisem zwykłym, a następnie zapisobiercy kolejnym zapisem (dalszym zapisem) na rzecz innej osoby. Brzmienie art. 968 § 2 k.c. nie limituje liczby kolejnych stopni zapisów, choć praktyczna użyteczność tworzenia wielostopniowych zapisów może budzić wątpliwości. Skorzystanie z dalszego zapisu może przydać się spadkodawcy, np. gdy chce konkretnej osobie przeznaczyć w akcie ostatniej woli określoną rzecz, a następnie część tej rzeczy innej osobie.

Nie ulega wątpliwości, że do dalszego zapisu stosują się odpowiednio uwagi o przedmiocie zapisu. Wątpliwość dotyczy jednak tego, czy przedmiot dalszego zapisu ma być częścią zapisu otrzymywanego przez zapisobiercę (co niejako prowadzi do podzielenia się przedmiotem zapisu zwykłego), czy też mogą być to rzeczy i prawa należące do zapisobiercy. Z milczenia przepisów w tej kwestii należy wyciągnąć wniosek, że ustawodawca szeroko traktuje przedmiot dalszego zapisu i nie wyłącza możliwości uczynienia nim rzeczy i praw należących do zapisobiercy. Jest to zgodne z twierdzeniem, że przedmiotem zapisu mogą być rzeczy i prawa nienależące do spadkodawcy (należące do osób trzecich). Przez ustanowienie dalszego zapisu w opisywanej sytuacji dochodzi zatem do częściowej dyspozycji cudzym majątkiem. Chcąc wzmocnić pozycję zapisobiercy i uniemożliwić przejęcie kontroli nad jego majątkiem przez spadkodawcę, ustawodawca wyposażył zapisobiercę obciążonego dalszym zapisem w upoważnienie przemienne: zamiast wykonania dalszego zapisu może przenieść na dalszego zapisobiercę prawa otrzymane z tytułu zapisu (a więc nie z własnego majątku) albo nawet przelać na niego roszczenie o wykonanie zapisu^[20].
 
6. Nieważność, bezskuteczność, odwołanie zapisu

Nie ma obowiązku wykonania zapisów, które są nieważne bądź bezskuteczne. Ponieważ zapis zwykły to rozrządzenie testamentowe, może zostać dokonany wyłącznie w ważnym pod względem formy akcie ostatniej woli. Ważność testamentu co do formy ocenia się w świetle konwencji haskiej^[21]. W państwach członkowskich Unii Europejskiej potwierdza to art. 75 rozporządzenia nr 650/2012^[22]. Skutki zapisu zwykłego co do zasady określa prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci (art. 21 ust. 1 rozporządzenia nr 650/2012), chyba że zupełnie wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z innym państwem (art. 21 ust. 2 rozporządzenia nr 650/2012). Spadkodawca może też dokonać wyboru prawa ojczystego z chwili dokonywania rozrządzenia ostatniej woli albo z chwili śmierci jako prawa właściwego (art. 22 ust. 1 rozporządzenia nr 650/2012).

Zapis zwykły będzie nieważny, jeżeli okaże się sprzeczny z ustawą, z zasadami współżycia społecznego albo będzie miał na celu obejście ustawy. W takim przypadku dotknięty nieważnością może zostać nawet cały testament, w którym dany zapis zwykły się znajduje, jeżeli z okoliczności będzie wynikać, że bez wadliwych postanowień dotyczących zapisu zwykłego nie doszłoby do sporządzenia testamentu danej treści. Zgodnie z polskim prawem niedopuszczalne jest ustanowienie zapisu zwykłego przez pełnomocnika. W orzecznictwie uznano za nieważny zapis zwykły, ustanawiający kogo innego zapisobiercą gruntu, a kogo innego zapisobiercą wzniesionych na nim budynków, z uwagi na jego sprzeczność z zasadą superficies solo cedit^[23]. Przyczyną nieważności zapisu zwykłego może być również okoliczność, że zapisobierca był jednocześnie świadkiem przy sporządzaniu testamentu^[24].

Zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy – chyba że spadkodawca zadecydował odmiennie, o czym była mowa wcześniej. Szczególny przypadek bezskuteczności zapisu wynika z art. 422 Prawa upadłościowego^[25], zgodnie z którym zapisy i polecenia są bezskuteczne wobec masy upadłości. Oznacza to, że jeśli wobec spadkodawcy-przedsiębiorcy ogłoszona została upadłość, w konsekwencji czego jego majątek został przekształcony w masę upadłości, to po otwarciu spadku zapisobiercy nie mają do masy upadłości (syndyka) roszczenia o wykonanie zapisu. Przedmiot zapisu, pozostając w masie upadłości, będzie służył zaspokojeniu wierzycieli upadłego.
Zapis zwykły jest jednym z postanowień testamentu, dzieli więc jego los. Jeżeli zatem akt ostatniej woli zostanie odwołany w całości, to dochodzi również do odwołania zapisu. Natomiast dopuszczalne jest odwołanie wyłącznie zapisu zwykłego jako części czynności prawnej. Można tego dokonać np. sporządzając kolejny testament ograniczony wyłącznie do odwołania zapisu zwykłego z poprzedniego testamentu albo w późniejszym testamencie odmiennie rozrządzić przedmiotem zapisu zwykłego. Wydaje się również, że skutecznym odwołaniem samego zapisu zwykłego będzie naniesienie stosownych zmian w istniejącym akcie ostatniej woli, np. przekreślenie postanowienia o zapisie zwykłym i wpisanie wzmianki „odwołano” lub „skreślono”^[26].
 
7. Wymagalność zapisu zwykłego i dochodzenie jego wykonania

Zgodnie z art. 975 k.c. zapis zwykły, w przeciwieństwie do powołania spadkobiercy, może zostać ustanowiony z zastrzeżeniem warunku lub terminu. Ustanowienie zapisu będzie ważne bez względu na to, czy warunek spełni się (nie spełni się) przed otwarciem spadku. Dodanie tego typu zastrzeżenia do postanowienia aktu ostatniej woli o ustanowieniu zapisu zmienia jedynie moment wymagalności roszczenia o wykonanie tego zapisu. Wówczas można żądać wykonania zapisu wraz ze spełnieniem się (niespełnieniem się) warunku lub upływem terminu, chyba że ogłoszenie testamentu nastąpi później^[27]. Zapisobierca warunkowy do czasu ziszczenia się (nieziszczenia się) warunku będzie miał ekspektatywę uzyskania roszczenia.

Ustanowienie zapisu warunkowego zawieszającego ogranicza prawo spadkobiercy do swobodnego dysponowania przedmiotem zapisu zwykłego. Z zastosowania w takiej sytuacji art. 92 k.c. wynika, że bardzo ryzykowne jest rozporządzenie przedmiotem zapisu, ponieważ w razie spełnienia warunku, ex lege staje się ono bezskuteczne. Podobnie posłużenie się przez spadkodawcę warunkiem rozwiązującym ogranicza prawa zapisobiercy – choć bowiem już od chwili ogłoszenia testamentu może domagać się wykonania zapisu, to po jego wykonaniu nie może być pewien, że przedmiot zapisu pozostanie w jego majątku. Każe to postawić pytanie, przez jak długi okres prawa te mogą być ograniczone. Innymi słowy, chodzi o określenie, czy dopuszczalne jest posłużenie się przez spadkodawcę warunkiem „bezterminowym”, tzn. takim, kiedy nie da się określić momentu w przyszłości, w którym na pewno będzie można stwierdzić, czy zdarzenie przyszłe i niepewne spełniło się, czy nie. Przepisy o warunku nie regulują expressis verbis tej kwestii. Wydaje się, że taki warunek należałoby uznać za sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Wobec braku pozytywnej regulacji normatywnej nie da się jednak określić, jak daleko w przyszłość może sięgać warunek, zatem należy determinować to indywidualnie w odniesieniu do każdego przypadku^[28].

Specyfika prawa spadkowego i samego testamentu oraz zasada favor testamenti rządząca prawem spadkowym nakazują w przypadku zapisu odpowiednio stosować art. 94 k.c., zgodnie z którym warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej, gdy jest zawieszający, bądź uważa się za niezastrzeżony, gdy jest rozwiązujący. Należy przy tym dostrzec, że akt ostatniej woli to czynność prawna, która składa się z wielu składowych oświadczeń woli. O ile sankcja z art. 94 k.c. jest prawidłowa dla konkretnego oświadczenia woli o ustanowieniu zapisu zwykłego, o tyle byłaby niedopuszczalna dla całej czynności prawnej. Stwierdzić trzeba, że gdy zapis zwykły zostanie ustanowiony pod warunkiem zawieszającym niemożliwym albo sprzecznym z prawem lub z zasadami współżycia społecznego, to ustanowienie tego zapisu jest nieważne, natomiast pozostała część testamentu pozostaje w mocy. Stanowisko takie wspiera zastosowanie art. 58 § 3 k.c. (jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana)^[29].
Spadkodawca ma prawo ustalić termin wykonania zapisu zwykłego, tzn. termin wymagalności roszczenia o wykonanie tego zapisu, według własnego uznania. Może to być chwila otwarcia spadku, ale też np. 10 lat od chwili ogłoszenia testamentu. Termin ten może zostać wskazany bezpośrednio (konkretną datą), lecz również opisowo – pod warunkiem że da się go ustalić w drodze wykładni. Autonomia woli spadkodawcy do określenia terminu wykonania zapisu jest ograniczona istotą zobowiązania wynikającego z zapisu, określoną w art. 968 k.c. Za sprzeczne z tym przepisem należy uznać np. określenie terminu wykonania zapisu na chwilę śmierci spadkobiercy^[30], chociaż i do tego stanowiska SN pojawiają się zdania krytyki w doktrynie^[31].

Powyższe rozważania dotyczą sytuacji, gdy spadkodawca określi termin wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego. W doktrynie oraz w judykaturze sporna pozostaje kwestia określenia momentu wymagalności w sytuacji braku wskazania takiej daty przez testatora. Zgodnie z art. 970 k.c. zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu, przy czym zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Przepis ten budzi zainteresowanie z dwóch względów^[32]. Po pierwsze, ustalając termin wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego, ustawodawca odwołuje się do chwili ogłoszenia testamentu, podczas gdy zapis zwykły jako jedno z postanowień testamentu staje się skuteczny wcześniej, bo już w chwili otwarcia spadku. Po drugie, różnicuje zapis zwykły od dalszego zapisu, regulując, że wykonanie dalszego zapisu może nastąpić dopiero z chwilą wykonania przez spadkobiercę zapisu zwykłego względem zapisobiercy obciążonego dalszym zapisem.

W powyższej materii zarysowało się kilka różnych poglądów. Zgodnie z jednym z nich^[33] wskazany w treści przywołanej regulacji moment ogłoszenia testamentu wyznacza nie tylko chwilę wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego, ale też początek biegu terminu przedawnienia takiego roszczenia. Twierdzenie to koresponduje z wykładnią językową przepisu, a pośrednio wynika z zestawienia regulacji art. 970 k.c. z art. 981 k.c. W przypadku rozrządzeń testamentowych niesłuszna wydaje się koncepcja rozdzielenia momentu wymagalności roszczenia od momentu rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia. W praktyce jej stosowanie mogłoby rodzić poważne wątpliwości interpretacyjne przy ocenie poszczególnych zachowań podmiotów uprawnionych lub zobowiązanych z tytułu zapisu, które z pewnością są wysoce niepożądane w sferze stosunków mortis causa.

Część doktryny uważa, że zobowiązanie z zapisu zwykłego jest zobowiązaniem bezterminowym, które staje się wymagalne dopiero z chwilą wezwania spadkobiercy przez zapisobiercę do świadczenia^[34]. Zgodnie z inną koncepcją roszczenie o wykonanie zapisu zwykłego staje się wymagalne z chwilą ogłoszenia testamentu^[35]. W świetle kolejnego stanowiska przepis art. 970 k.c. wyznacza jedynie początek biegu terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu zwykłego, natomiast samo roszczenie staje się wymagalne po wezwaniu spadkobiercy przez zapisobiercę do świadczenia^[36].

Według M. Załuckiego^[37] należy przyjąć, że już od chwili ogłoszenia testamentu spadkobierca ma obowiązek świadczyć na rzecz zapisobiercy zwykłego, choćby nie został do tego wezwany. Jeśli nie świadczy, to popada w zwłokę, upoważniając zapisobiercę do dochodzenia od niego odsetek za opóźnienie^[38]. Podobnie uważa K. Osajda^[39], według którego termin, od którego można żądać wykonania zapisu zwykłego, to termin wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu. W konsekwencji od chwili ogłoszenia testamentu spadkobierca ma obowiązek świadczyć na rzecz zapisobiercy zwykłego przedmiot zapisu, choćby nie został do tego wezwany przez zapisobiercę. Jednocześnie jeśli nie świadczy, to popada w zwłokę, a zapisobierca może domagać się od niego odsetek za opóźnienie, jeżeli przedmiotem zapisu było świadczenie pieniężne. Natura legatu damnacyjnego nie wymaga bowiem, żeby świadczenie następowało dopiero po wezwaniu dłużnika do świadczenia. Zapis tego typu nie przenosi praw ex lege w chwili otwarcia spadku, a jedynie daje roszczenie o wykonanie zapisu. Co więcej, proponowana wykładnia lepiej chroni zapisobiercę (który może nawet nie wiedzieć i mieć trudności z dowiedzeniem się o przysługującym mu świadczeniu), a przez to pełniej realizuje wolę spadkodawcy przeznaczenia przedmiotu zapisu określonej osobie.

Również w judykaturze nie ma jednolitego stanowiska w tej kwestii. W wyrokach z 2004 i 2005 roku^[40] SN stwierdził, że w razie nieokreślenia przez spadkodawcę terminu wykonania zapisu roszczenie z tego tytułu staje się wymagalne niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Z kolei zgodnie ze stanowiskiem SN z 10 lipca 2019 r.^[41] o wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu decyduje wiedza o zapisie i wiedza o osobie zobowiązanej. W typowych przypadkach jest to dzień ogłoszenia testamentu lub dzień dowiedzenia się spadkobiercy o ogłoszeniu i treści testamentu. Sąd Apelacyjny (dalej „SA”) w Białymstoku doprecyzował powyższe stanowisko w następujący sposób: Możliwość skutecznego wystąpienia z roszczeniem o wykonanie zapisu determinuje wiedza o dwóch faktach, tj. o istnieniu uprawnienia i o osobie z tego tytułu zobowiązanej, zatem samo otwarcie i ogłoszenie testamentu, w którym spadkodawczyni ustanowiła zapis, nie można traktować jako zdarzenia warunkującego rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu^[42].
Powyższych rozbieżności co do początku terminu nie rozwiewa także wyrok SA w Krakowie^[43]: „Zgodnie z art. 981 k.c. roszczenia z tytułu zapisu przedawniają się z upływem lat pięciu od dnia jego wymagalności. Stosownie zaś do art. 120 k.c., jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. W stosunku do zapisu zwykłego czynnością taką jest żądanie wykonania zapisu. Zgodnie zaś z treścią przepisu art. 970 k.c. w braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Z powyższego wynika, że data ogłoszenia testamentu jest najwcześniejszą, w jakiej zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem jego wykonania”.

Niezależnie od przyjętego terminu wymagalności roszczenia o wykonanie zapisu może zdarzyć się sytuacja, że zobowiązany do wykonania zapisu zwykłego nie wywiązuje się z tego obowiązku. W takiej sytuacji zapisobierca może dochodzić przed sądem wykonania zapisu zwykłego. Nie budzi przy tym wątpliwości, że pięcioletni termin przedawnienia z art. 981 k.c. dotyczy również roszczenia o odszkodowanie z tytułu niewykonania bądź nienależytego wykonania zapisu. W tym celu należy jednak wytoczyć odrębną sprawę w postępowaniu procesowym, gdyż niedopuszczalne jest dochodzenie wykonania zapisu w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku^[44].

Zgodnie z art. 973 k.c., jeżeli zapisobierca zwykły nie może lub nie chce być zapisobiercą, to zapis wygasa – obciążony obowiązkiem wykonania zapisu zostaje z niego zwolniony. Jednakże, jeśli testator nie postanowił inaczej, utrzymują się w mocy dalsze zapisy, z tym że ma je wykonać już nie zapisobierca zwykły, lecz osoba zobowiązana zapis wykonać. Trzeba przy tym podkreślić, że w odniesieniu do zapisu zwykłego ustawodawca nie przewidział procedury przyjęcia albo odrzucenia zapisu. Wydaje się, że braku żądania wykonania zapisu zwykłego nie można utożsamiać z odrzuceniem zapisu. W konsekwencji odrzucenie zapisu zwykłego musi przybrać wyraźną formę oświadczenia zapisobiercy w tym przedmiocie składanego obciążonemu zapisem. W razie braku takiego oświadczenia zobowiązany do wykonania zapisu zwykłego nie wie, czy będzie musiał świadczyć, w zasadzie aż do chwili przedawnienia się roszczenia o wykonanie zapisu^[45].

Ciąg dalszy w kolejnym numerze „Temidium”.
 
Aleksandra Turower
radca prawny w OIRP w Olsztynie; zajmuje się sprawami z zakresu prawa cywilnego; specjalizuje się w prawie spadkowym, rodzinnym oraz w postępowaniach związanych z dochodzeniem odszkodowań za szkody na osobie i mieniu

---

[2] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610, ze zm.).