opublikowano: 2014-09-01 przez: Mika Ewelina

Definicja wierzytelności

Przedmiotem obrotu nie jest umowa czy stosunek zobowiązaniowy, lecz przede wszystkim wierzytelności. Przepisy prawa cywilnego nie zawierają definicji wierzytelności. Pojęcie to zostało określone przez przedstawicieli doktryny i ujmuje się je powszechnie jako prawo podmiotowe. Wierzytelność definiowana jest jako prawo wierzyciela do zaspokojenia oznaczonego interesu przez odpowiednie zachowanie się dłużnika[1]. W świetle art. 353 § 1 Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) W. Czachórski przyjmuje, że wierzytelnością jest zobowiązanie z punktu widzenia podmiotu uprawnionego (wierzyciela). W ramach wierzytelności rozumianej jako prawo podmiotowe mieści się kilka uprawnień i odpowiadających im obowiązków dłużnika. W opinii S. Grzybowskiego wierzytelność (obok długu) stanowi podstawowy oraz konieczny element każdego stosunku zobowiązaniowego, w ramach którego funkcjonuje wiele różnych uprawnień składających się na prawo podmiotowe[2]. Aleksander Wolter uznaje wierzytelność za jedną z postaci korzystania z dóbr majątkowych, będącą prawem jednego podmiotu (wierzyciela) do żądania od drugiego podmiotu (dłużnika) świadczenia[3].

Przyjmuje się, że wierzyciel może rozporządzać bądź całą wierzytelnością, bądź jedynie jej częścią. Cecha podzielności wierzytelności jest konsekwencją podzielności świadczenia i wynika ona z właściwości przedmiotu świadczenia, tj. rzeczy lub innego obiektu, który odnosi się do zachowania się dłużnika. W przypadku gdy zbywca jest podmiotem wielu wierzytelności, istnieje możliwość zbycia na mocy jednej umowy kilku z nich, np. przelewu wierzytelności pieniężnych do wysokości pewnej kwoty. Konsekwencją takiej umowy jest przeniesienie poszczególnych wierzytelności, które tworzą pewien zbiór, a nie zbycie zbioru wierzytelności jako pewnej całości[4].

Przedmiotem rozporządzenia mogą być zarówno wierzytelności już istniejące, jak i przyszłe. Wierzytelności przyszłe odgrywają podstawową rolę w stosunku ubezpieczenia ze względu na istotę umowy ubezpieczenia, zdefiniowaną w art. 805 k.c., który przewiduje, że przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się do wypłaty świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje do zapłaty składki. Przez wierzytelności przyszłe rozumiane są wierzytelności, które w chwili ich przeniesienia nie istnieją, a które mają powstać w przyszłości. Wierzytelność przyszła nie jest rodzajem wierzytelności i należy ją uznać za instytucję sui generis. Szczególną postać wierzytelności przyszłych stanowią wierzytelności warunkowe i terminowe. Tego rodzaju wierzytelności oraz różnego rodzaju ekspektatywy wierzytelności mogą być cedowane, tylko jeżeli sama wierzytelność, której powstanie poprzedza ekspektatywa, jest zbywalna. Wśród innych wierzytelności przyszłych wyróżniamy dwie zasadnicze grupy: wierzytelności, które nie istnieją, ale istnieje już zobowiązaniowy stosunek prawny, w ramach którego powstaną one w przyszłości (określane jako wierzytelności przyszłe sensu stricte lub ekspektatywa wierzytelności), oraz wierzytelności, które nie tylko nie istnieją, lecz także nie istnieje jeszcze stosunek prawny, który mógłby być ich źródłem (określane jako nadzieja na powstanie wierzytelności)[5].

W doktrynie przedmiotu przyjmuje się, że ekspektatywa wierzytelności stanowi nie tylko sytuację prawną poprzedzającą powstanie prawa podmiotowego. Spełnienie określonych przesłanek pozwala uznać samą ekspaktatywę za swoiste prawo podmiotowe różne od prawa, którego powstanie antycypuje[6]. Przyjęcie koncepcji ekspektatywy jako prawa podmiotowego o charakterze majątkowym pozwala na uznanie jej za prawo zbywalne. W doktrynie przedmiotu uznaje się, że do tego rodzaju ekspektatyw wierzytelności można stosować przepisy k.c. o przelewie w drodze analogii. W stosunku do nadziei na powstanie wierzytelności reprezentowane jest stanowisko, że ich „zbywanie” nie może być uznane za przelew wierzytelności oraz nie znajdują tutaj zastosowania przepisy k.c. o cesji[7]. Ze względu na konstrukcję umowy ubezpieczenia przedmiotem dalszych rozważań będzie jedynie problematyka prawna przelewu ekspektatywy wierzytelności.

Przelew wierzytelności przyszłych jest dopuszczalny w świetle polskich przepisów. W sposób pośredni zostało to wyrażone w art. 306 § 2 k.c., zgodnie z którym dopuszczalne jest zabezpieczenie zastawem „wierzytelności przyszłej lub warunkowej”, oraz w art. 323 k.c., wyrażającym zasadę, zgodnie z którą niemożliwe jest przeniesienie zastawu bez przenoszenia zabezpieczonej nim wierzytelności. Powyższe przepisy oraz brak wyraźnego zakazu zbywania wierzytelności przyszłej w tytule IX księgi III k.c. pozwalają przyjąć, że ustawodawca aprobuje cesję wierzytelności przyszłych. Istnieją jednak ograniczenia w zbywaniu wierzytelności przyszłych. Przyjmuje się, że wierzytelność przyszła może być zbyta tylko wtedy, gdy sama wierzytelność podstawowa jest zbywalna. Wierzytelności przyszłe są zbywalne tylko wtedy, gdy treść samej wierzytelności oraz jej dłużnika można ustalić najpóźniej w chwili powstania wierzytelności[8].

Umowa przelewu wierzytelności

W Kodeksie cywilnym ustawodawca nie unormował w sposób ogólny zmiany strony w zobowiązaniu wzajemnym. Taka zmiana może być dokonana poprzez przelew wierzytelności i przejęcie długu, przy łącznym spełnieniu przesłanek przewidzianych dla tych czynności prawnych. Należy podkreślić, że wraz ze zbyciem wierzytelności przechodzą na nabywcę uprawnienia kształtujące. W doktrynie przyjmuje się, że niedopuszczalne jest przenoszenie samych uprawnień kształtujących, bez wierzytelności i pozostałych elementów strony wierzycielskiej. W związku z powyższym nie można oddzielać prawa wypowiedzenia stosunku zobowiązaniowego czy też prawa odstąpienia od umowy od samej wynikającej z tego stosunku zobowiązaniowego wierzytelności[9].

Przejęcie długu w stosunku ubezpieczenia oznacza, że osoba trzecia wstąpi na miejsce dłużnika. Taka umowa zawierana jest między dłużnikiem a osobą trzecią i w rozpatrywanej sytuacji zawsze wymaga zgody wierzyciela, którym jest ubezpieczyciel. Może ona być wyrażona zarówno przed zawarciem umowy przejęcia długu, jak i w terminie późniejszym. Dłużnik ma prawo w części lub w całości przenieść dług na osobę trzecią. Umowa tego rodzaju powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności[10].

Przelew wierzytelności (cesja) polega na przeniesieniu praw wynikających z umowy. Cesja może dotyczyć całości albo części praw lub obowiązków z tytułu umowy ubezpieczenia. Przelew wierzytelności (cesja) stanowi umowę, na mocy której dotychczasowy wierzyciel (cedent) przenosi wierzytelność do majątku osoby trzeciej (cesjonariusza). Przedmiotem cesji są przede wszystkim wierzytelności, również przyszłe, które w chwili przeniesienia nie istnieją, a które mają powstać w przyszłości[11].

Należy rozróżnić przelew wierzytelności od zbycia ekspektatywy wierzytelności, która jest umową nienazwaną, do której stosuje się przepisy regulujące cesję w drodze analogii[12]. W literaturze przedmiotu sporna jest kwestia, czy umowa zbycia ekspektatywy wierzytelności w prawie polskim ma charakter zobowiązująco-rozporządzający[13], czy też wyłącznie zobowiązujący do przeniesienia wierzytelności w chwili, gdy ona powstanie[14]. W prawie polskim dopuszczalne jest również oddzielenie czynności zobowiązującej od rozporządzającej. W takiej sytuacji nabywca uzyskuje jedynie wierzytelność do zbywcy o przeniesienie ekspektatywy. Sama ekspektatywa pozostaje w majątku zbywcy do momentu zawarcia umowy rozporządzającej[15].

Cesja wierzytelności z umowy ubezpieczenia

Zgodnie z treścią art. 805 § 1 k.c. przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę. Paragraf 2 tego przepisu przewiduje, że świadczenie zakładu ubezpieczeń polega w szczególności na zapłacie:

1. przy ubezpieczeniu majątkowym – określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku;

2. przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej.

W stosunku ubezpieczenia jako stosunku zobowiązaniowym wierzycielem ubezpieczającego w zakresie składki ubezpieczeniowej jest ubezpieczyciel. Z tytułu zawartej umowy ubezpieczenia zakład ubezpieczeń ma roszczenie do ubezpieczającego o terminową zapłatę składki w wysokości wynikającej z umowy ubezpieczenia. Ubezpieczyciel jest natomiast zobowiązany wypłacić należne świadczenie, gdy zajdzie wypadek ubezpieczeniowy przewidziany umową. Wierzycielami zakładu w tym przypadku, w zależności od rodzaju umowy, są: ubezpieczający, ubezpieczony bądź uposażony (uprawniony do otrzymania sumy ubezpieczenia z tytułu zgonu ubezpieczonego – art. 831 § 1 k.c.).

W literaturze przedmiotu reprezentowane jest stanowisko, że przedmiotem przelewu praw przysługujących ubezpieczającemu z umowy ubezpieczenia jest prawo do ochrony ubezpieczeniowej. Teza ta opiera się na założeniu, że obowiązkiem zakładu ubezpieczeń jest udzielanie ochrony ubezpieczeniowej, a ewentualna wypłata świadczenia wynika jedynie z tej ochrony[16]. Wydaje się, że uznawanie świadczenia ubezpieczyciela rozumianego jako udzielanie ochrony ubezpieczeniowej za wierzytelność będącą przedmiotem przelewu nie jest właściwe. Ochrona ubezpieczeniowa jest świadczona na rzecz określonego podmiotu, a ubezpieczający, zawierając umowę ubezpieczenia, powinien posiadać interes ubezpieczeniowy. Podstawą zawarcia umowy cesji jest z reguły inna więź łącząca cesjonariusza z cedentem niż causa umowy ubezpieczenia. Powyższe wskazuje, że należy przyjąć, iż przedmiotem przelewu praw przysługujących ubezpieczającemu z umowy ubezpieczenia jest wierzytelność przyszła w postaci wypłaty określonego w umowie świadczenia w razie zajścia przewidzianego wypadku.

W stosunkach ubezpieczeniowych umowy cesji stosowane są często w związku z umowami zawieranymi przez ubezpieczających z instytucjami finansowymi. W takich przypadkach osoba trzecia w stosunku do umowy ubezpieczenia (np. instytucja finansowa – bank) na podstawie umowy cesji nabywa przyszłą wierzytelność, np. świadczenie na wypadek wystąpienia niezdolności do pracy lub odszkodowanie. W praktyce w dokumentach ubezpieczenia umieszcza się zastrzeżenie zobowiązujące ubezpieczyciela do wypłacenia świadczenia lub odszkodowania osobie, na rzecz której ustanowiono zastrzeżenie.

Szczegółowa analiza zobowiązania wynikającego z umowy ubezpieczenia została przedstawiona w wyroku Sądu Najwyższego z 8 sierpnia 2003 r. (V CK 169/02 OSP 2004/10/121). W opinii Sądu właściwość zobowiązania wynikającego z umowy ubezpieczenia polega m.in. na tym, że będąca jego elementem wierzytelność wobec ubezpieczyciela o wypłatę odszkodowania jest szczególną postacią wierzytelności przyszłej, a mianowicie wierzytelnością warunkową, bo jej powstanie strony umowy ubezpieczenia uzależniają od zdarzenia przyszłego i niepewnego, a mianowicie od wystąpienia zdarzenia objętego ryzykiem ubezpieczeniowym. Do momentu zaistnienia tego zdarzenia wierzytelność jako prawo podmiotowe nie istnieje, a istnieje jedynie ekspektatywa wierzytelności, a więc względne prawo tymczasowe. Mimo że dotychczasowa linia orzecznictwa jednoznacznie przyjmuje skuteczność cesji ekspektatywy wierzytelności, to jednak nie można jej traktować jako klasycznej cesji o podwójnym skutku, która już z chwilą dokonywania skutkuje przejściem wierzytelności na cesjonariusza. Sąd uznał, że nie może bowiem dojść do zbycia praw, które w chwili dokonywania przelewu de iure jeszcze nie istnieją. Stanowisko reprezentowane w orzecznictwie, że art. 510 § 1 k.c. znajduje zastosowanie także do umów zobowiązujących do przeniesienia wierzytelności przyszłych, uzupełniono o to, iż wynikające z takich umów odpowiednio oznaczone wierzytelności zostają przeniesione na cesjonariusza dopiero z chwilą ich powstania. Powyższe oznacza, że pełny skutek umowy przelewu wierzytelności przyszłej należy łączyć dopiero z powstaniem wierzytelności cedenta, który w dacie dokonywania cesji rozporządził jedynie nieistniejącym jeszcze prawem, bo wierzytelnością przyszłą. Cesja ekspektatywy wierzytelności wynikającej z umowy ubezpieczenia wywołuje skutek rozporządzający dopiero z chwilą wystąpienia zdarzenia uzasadniającego powstanie obowiązku ubezpieczyciela wypłaty odszkodowania ubezpieczeniowego z mocy łączącego strony stosunku prawnego.

Zgodnie z ogólną regułą wierzyciel ma prawo bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność z umowy ubezpieczenia na osobę trzecią. Umowa przelewu wierzytelności jest zawierana między wierzycielem a osobą trzecią. Jej skuteczność jest uzależniona od powiadomienia dłużnika – ubezpieczyciela. W przypadku niedokonania takiego powiadomienia zakład ubezpieczeń może wypłacić ewentualne świadczenie – odszkodowanie dotychczasowemu wierzycielowi. Umowa ubezpieczenia może zawierać zastrzeżenie, że dokonanie przelewu wierzytelności wymaga zgody zakładu ubezpieczeń, wyrażonej w różnej postaci. Na rynku ubezpieczeń z reguły ubezpieczyciele zastrzegają, że do przeniesienia na osobę trzecią ciążących na cedencie praw i obowiązków konieczne jest uzyskanie zgody ubezpieczyciela. Jest to umowne ograniczenie przenoszalności wierzytelności, które wprawdzie nie wynika z wyraźnego przepisu prawa ani z właściwości zobowiązania, ale dłużnik zastrzega sobie, że nie chce innego wierzyciela, i na to zastrzeżenie wierzyciel wyraża zgodę[17]. Takie zastrzeżenie ma ten skutek, że cedent nie ma możliwości skutecznego przeniesienia swoich praw na osobę trzecią bez zgody ubezpieczyciela, z wyjątkiem sytuacji, gdy cedentem jest uposażony (uposażony nie jest stroną umowy ani umowa nie jest zawarta na jego rachunek, w związku z czym nie dotyczą go ograniczenia umowne).

Ubezpieczyciele formułują przedmiotowe zastrzeżenie w następujący sposób:

• do przeniesienia na osobę trzecią ciążących na cedencie obowiązków konieczna jest zgoda zakładu ubezpieczeń,

• ubezpieczającemu przysługuje prawo przeniesienia praw z umowy ubezpieczenia; zakład ponosi wobec osoby, na rzecz której dokonano przeniesienia praw, odpowiedzialność tylko wówczas, gdy przeniesienie zostało potwierdzone przez zarząd towarzystwa,

• cedent będący ubezpieczającym może przenieść na osobę trzecią swoje prawa bez wcześniejszego powiadamiania ubezpieczyciela i jego zgody, jednak powinien uzyskać potwierdzenie zarządu towarzystwa pod rygorem bezskuteczności przeniesienia praw.

Należy uznać, że zgoda na dokonanie przelewu wierzytelności wyrażana przez ubezpieczyciela powinna mieć charakter uprzedni. Udzielanie uprzedniej zgody przez ubezpieczyciela, a nie potwierdzanie dokonanej cesji, zapewni bezpieczeństwo obrotu poprzez fakt, że zakład ubezpieczeń będzie dysponował pełną wiedzą co do zakresu umowy przelewu wierzytelności i tym samym ewentualnych wierzycieli.

Wierzyciel ma prawo przelać na osobę trzecią jedynie te wierzytelności, które mu przysługują (w całości lub w części). W związku z powyższym ubezpieczający nie może przelać wierzytelności przysługującej ubezpieczonemu lub uposażonemu. Wraz z przejęciem wierzytelności osoba trzecia przejmuje uprawnienia kształtujące. W umowie ubezpieczenia jest to prawo do zmiany, odstąpienia lub wypowiedzenia umowy ubezpieczenia.

Ze względu na to, że przeniesienie wierzytelności następuje w formie umowy zawieranej między wierzycielem – ubezpieczającym a osobą trzecią, które może nastąpić pod tytułem darmnym lub odpłatnie, należy zwrócić uwagę na to, że niekiedy ubezpieczyciele przewidują opłaty za dokonanie cesji. Praktyka pobierania opłat za dokonanie cesji jest niedopuszczalna, ubezpieczyciele nie mogą pobierać opłat za samą cesję, ponieważ jest to czynność między innymi podmiotami. Mogą natomiast wprowadzić opłaty za dokonanie określonych czynności z tym związanych (np. wydanie dokumentów potwierdzających cesję).

Niektórzy ubezpieczyciele wprowadzili szczególny tryb dokonywania cesji całości lub części prawa lub obowiązków z tytułu umowy ubezpieczenia na inną osobę. W przypadku gdy cesja dotyczy całości praw i obowiązków z tytułu umowy ubezpieczenia, zakład ubezpieczeń wymaga wypełnienia stosownego wniosku na formularzu przez niego opracowanym oraz przedstawienia innych dokumentów potwierdzających tożsamość dotychczasowego ubezpieczającego, a także może żądać przedstawienia innych dokumentów koniecznych do rzetelnego rozpatrzenia sprawy. Ubezpieczyciel potwierdza dokonanie cesji aneksem do polisy. Zmiany wchodzą w życie w dniu wskazanym w aneksie do polisy. Skuteczność czynności przeniesienia zachodzi w momencie pisemnego powiadomienia ubezpieczyciela o dokonanej cesji i potwierdzenia pisemnie przez zakład ubezpieczeń zgody na jej dokonanie. Za moment potwierdzenia cesji przyjmuje się datę wysłania informacji do cedenta. W takim przypadku mamy do czynienia z klauzulą umowną ograniczającą dopuszczalność przelewu wierzytelności od spełnienia określonych przesłanek i zachowania przewidzianej formy. Zastrzeżenia umowne ograniczające obrót wierzytelności zawarte w ogólnych warunkach ubezpieczenia mają charakter pacti de non cendendo[18].

Cesja praw w umowach ubezpieczenia na życie

Co do zasady należy się zgodzić ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, że w umowie ubezpieczenia będąca jego elementem wierzytelność wobec ubezpieczyciela o wypłatę odszkodowania lub świadczenie jest szczególną postacią wierzytelności przyszłej, a mianowicie wierzytelnością warunkową, bo jej powstanie strony umowy ubezpieczenia uzależniają od zdarzenia przyszłego i niepewnego, a mianowicie od wystąpienia zdarzenia objętego ryzykiem ubezpieczeniowym. Powyższa definicja oddaje istotę klasycznych umów ubezpieczenia, przede wszystkim umów ubezpieczenia majątkowego, w których składka opłacana przez ubezpieczającego jest przeznaczana przede wszystkim na pokrycie kosztów ochrony ubezpieczeniowej udzielanej przez ubezpieczyciela. Odmienny charakter mają natomiast ubezpieczenia na życie o charakterze oszczędnościowym lub inwestycyjnym. W związku z ich specyfiką cesja może dotyczyć również innych wierzytelności niż wierzytelności warunkowe, których powstanie strony umowy ubezpieczenia uzależniają od zdarzenia przyszłego i niepewnego, a mianowicie od wystąpienia zdarzenia objętego ryzykiem ubezpieczeniowym.

Konstrukcja tego rodzaju ubezpieczeń jest inna niż ubezpieczeń majątkowych oraz ubezpieczeń na życie o charakterze typowo ochronnym. W tego rodzaju ubezpieczeniach istotną rolę, a niekiedy dominującą, odgrywa element oszczędnościowy, a czasami inwestycyjny. Są to przede wszystkim ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym oraz ubezpieczenia na życie i dożycie. Oznacza to, że umowa ubezpieczenia przewiduje oprócz wypłaty świadczeń z tytułu wystąpienia określonych wypadków ubezpieczeniowych również inne świadczenia, tzw. wykup całkowity i wykup częściowy. Świadczenia te umożliwiają wycofanie części lub całości środków zgromadzonych na rachunku ubezpieczającego lub ubezpieczonego. Są to specyficzne świadczenia, realizowane na wniosek złożony przez podmiot uprawniony. Z reguły osobą uprawnioną do złożenia takiego wniosku jest strona umowy – ubezpieczający, ale niekiedy ogólne warunki ubezpieczeń mogą przewidywać, że prawo takie posiada ubezpieczony, w sytuacji gdy nie jest on ubezpieczającym.

W przypadku ubezpieczeń na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym poprzez wykup całkowity należy rozumieć roszczenie kierowane do ubezpieczyciela o wypłatę na rzecz uprawnionego sumy pieniężnej odpowiadającej wartości przeliczeniowej aktywów netto na wszystkie jednostki uczestnictwa w jednym funduszu lub we wszystkich ubezpieczeniowych funduszach kapitałowych, w których jednostki posiada ubezpieczający. Zrealizowanie roszczenia o dokonanie wykupu całkowitego powoduje wygaśnięcie stosunku ubezpieczenia. Wypłata wartości wykupu całkowitego może nastąpić również w związku z wypowiedzeniem umowy ubezpieczenia. W tego rodzaju umowach ubezpieczający ma z reguły prawo do dokonania częściowej wypłaty lub tzw. wykupu częściowego, który jest definiowany jako prawo do wypłaty części środków zgromadzonych na indywidualnym rachunku, które nie wiąże się z ustaniem stosunku ubezpieczenia. Częściowa wypłata może być dokonywana na wniosek ubezpieczającego w każdym roku polisowym, nie częściej niż w liczbie wskazanej w załączniku do ogólnych warunków ubezpieczenia. Częściowej wypłaty dokonuje się przez umorzenie na rachunku ubezpieczającego, ze wskazanego przez ubezpieczającego subkonta, odpowiedniej liczby jednostek uczestnictwa funduszu wskazanego przez ubezpieczającego. W przypadku ubezpieczeń na życie i dożycie oraz ubezpieczeń na dożycie, które nie opierają się na konstrukcji ubezpieczeniowego funduszu kapitałowego, wartość wykupu częściowego i całkowitego jest obliczana na podstawie wartości rezerwy matematycznej. Przedmiotowe świadczenia przysługują uprawnionym podmiotom z reguły przez cały okres trwania stosunku ubezpieczenia bądź niekiedy dopiero po pewnym okresie od zawarcia umowy ubezpieczenia, np. dwa lata od zawarcia umowy ubezpieczenia.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że w niektórych rodzajach ubezpieczeń na życie element tych umów stanowią nie tylko wierzytelności przyszłe warunkowe, lecz także wierzytelności już istniejące lub uprawnienia kształtujące wiążące się z realizacją tych wierzytelności. Ze względu na to, że określone podmioty (ubezpieczający, ubezpieczony) mają prawo do złożenia wniosku o wykup całkowity lub częściowy przez cały okres ubezpieczenia, to w chwili zawarcia umowy cesji cedent przenosi na cesjonariusza m.in. wierzytelności istniejące w tym momencie.

Prawo do wskazania osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej

Ustawodawca w art. 831 § 1 k.c. przyznał ubezpieczającemu prawo do wskazania jednej lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej. Zgodnie z art. 831 § 1¹ k.c. w razie zawarcia umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek, do wskazania jednej lub więcej osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej, konieczna jest uprzednia zgoda ubezpieczonego. Umowa lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą przewidywać, że uprawnienia te ubezpieczony może wykonywać samodzielnie. Oznacza to, że w zależności od konkretnej umowy ubezpieczenia w ubezpieczeniach na cudzy rachunek przedmiotowe uprawnienie może przysługiwać bądź stronie umowy – ubezpieczającemu, z wymogiem uzyskania zgody ubezpieczonego, bądź samodzielnie osobie trzeciej – ubezpieczonemu. Jest to prawo o charakterze uprawnienia kształtującego, które może być nabyte wraz z przejęciem wierzytelności.

Przepisy nie regulują kwestii zbywalności prawa do wskazania osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia w razie śmierci osoby ubezpieczonej. Należy przyjąć, że prawo to może być przedmiotem cesji. Niewątpliwie ma ono charakter majątkowy. Uprawnienie to nie jest prawem o charakterze niemajątkowym, ponieważ nie służy ochronie osoby oraz jej dóbr i interesów ściśle osobistych, nieuwarunkowanych bezpośrednio interesem ekonomicznym. Należy również przyjąć, że nie jest to prawo o ściśle osobistym charakterze[19].

Trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że nie ulega wątpliwości, iż ubezpieczający może przekazać to uprawnienie wtedy, gdy przysługuje mu ono samodzielnie. W przypadku gdy mamy do czynienia z umową ubezpieczenia na życie na cudzy rachunek, kwestia ta jest bardziej skomplikowana. Zgodnie z art. 831 § 1 k.c. prawo wskazania uposażonego przysługuje ubezpieczającemu. Odmienna regulacja została przyjęta w odniesieniu do umów ubezpieczenia na cudzy rachunek. W tym rodzaju umowy ubezpieczający z uprawnienia do wskazania osób uprawnionych może skorzystać jedynie po uzyskaniu uprzedniej zgody ubezpieczonego. Ustawodawca przewidział, że umowa ubezpieczenia lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą przewidywać, że ubezpieczony może wykonywać te uprawnienia samodzielnie (art. 831 § 1¹ k.c.). W sytuacji gdy przysługuje samodzielnie ubezpieczonemu (który nie jest ubezpieczającym), jeżeli ubezpieczający jest cedentem, to nie ma on prawa przekazać w umowie cesji tego uprawnienia cesjonariuszowi, ponieważ ono mu nie przysługuje. Natomiast jeżeli jemu przysługuje to uprawnienie, to ze względu na fakt, że nie ma ono charakteru samodzielnego, również cesjonariusz może je wykonywać w sposób ograniczony, będąc zobowiązanym uzyskać tak jak ubezpieczający zgodę ubezpieczonego.

W przypadku dokonania cesji praw z polisy, gdy ubezpieczający i ubezpieczony to te same osoby i nie nastąpiła zmiana uposażonego (uposażonych), wszystkie świadczenia przysługują osobie trzeciej – cesjonariuszowi, z wyjątkiem świadczenia z tytułu śmierci osoby ubezpieczonej. Przedmiotem cesji może być jedynie uprawnienie do wskazania uposażonego, a nie samo świadczenie z tytułu zgonu ubezpieczonego, ponieważ z mocy ustawy przysługuje ono wyłącznie uposażonemu. W sytuacji gdy cesjonariuszem w wyniku umowy cesji został uposażony, wszystkie świadczenia z polisy przysługują jemu. Gdy w umowie ubezpieczenia ubezpieczający i ubezpieczony to różne osoby, zaś cesji dokonał ubezpieczony i gdy nie nastąpiła zmiana uposażonych, świadczenia, z wyjątkiem świadczenia z tytułu śmierci, będą wypłacone osobie trzeciej, np. cesjonariuszowi. W przypadku gdy jednocześnie doszło do zmiany uposażonych i uposażonym jest osoba trzecia, uprawniona z tytułu wierzytelności, na rzecz której przelano wierzytelność – wszystkie świadczenia z umowy ubezpieczenia przysługują tej osobie, z wyłączeniem kwot przypadających ubezpieczającemu (wartość wykupu). W razie gdy ubezpieczający nie jest ubezpieczonym i ma miejsce cesja dokonana przez ubezpieczającego wszystkich jego praw na osobę trzecią, tej osobie przysługuje wartość odstąpienia, z wyjątkiem umów, które przewidują wypłatę wartości wykupu ubezpieczonemu[20].

Podsumowanie

Problematyka przelewu wierzytelności w umowie ubezpieczenia jest materią skomplikowaną ze względu na specyfikę tej umowy. Co do zasady elementem umowy ubezpieczenia jest wierzytelność wobec ubezpieczyciela o wypłatę odszkodowania lub świadczenie, która jest szczególną postacią wierzytelności przyszłej, a mianowicie wierzytelnością warunkową, bo jej powstanie strony umowy ubezpieczenia uzależniają od zdarzenia przyszłego i niepewnego, zwłaszcza od wystąpienia zdarzenia objętego ryzykiem ubezpieczeniowym. Powyższa definicja oddaje istotę klasycznych umów ubezpieczenia, przede wszystkim umów ubezpieczenia majątkowego, jednak nie w pełni uwzględnia specyfikę umów ubezpieczenia na życie o charakterze oszczędnościowym i inwestycyjnym. W tego rodzaju umowach ich element stanowią nie tylko wierzytelności przyszłe warunkowe, lecz także wierzytelności już istniejące lub uprawnienia kształtujące wiążące się z realizacją tych wierzytelności.

Dr Magdalena Szczepańska
Katedra Prawa Ubezpieczeń WPiA
Współpracownik Kancelarii Ad Casum