Ochrona konsumencka rolnika indywidualnego
opublikowano: 2024-04-11 przez: Więckowska Milena
Tomasz Czech
1. Wstęp
W ostatnich latach w polskim prawie stopniowo rozszerza się ochronę konsumencką na indywidualnych przedsiębiorców, czyli osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą lub zawodową. Dostrzega się problem ich strukturalnej nierówności w relacjach z innymi przedsiębiorcami. Problem ten ma charakter systemowy w Polsce. Indywidualni przedsiębiorcy często cierpią – podobnie jak konsumenci – na deficyt informacji oraz doświadczenia w stosunku do swoich kontrahentów, zwłaszcza gdy specjalizują się oni w określonej branży (np. przewozowej, energetycznej, telekomunikacyjnej czy finansowej)[1]. Wskazuje się, że potrzebują ochrony prawnej prowadzącej do wyrównania szans rynkowych w relacjach z wyspecjalizowanymi kontrahentami dysponującymi przewagą organizacyjną, informacyjną bądź negocjacyjną.
1. Wstęp
W ostatnich latach w polskim prawie stopniowo rozszerza się ochronę konsumencką na indywidualnych przedsiębiorców, czyli osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą lub zawodową. Dostrzega się problem ich strukturalnej nierówności w relacjach z innymi przedsiębiorcami. Problem ten ma charakter systemowy w Polsce. Indywidualni przedsiębiorcy często cierpią – podobnie jak konsumenci – na deficyt informacji oraz doświadczenia w stosunku do swoich kontrahentów, zwłaszcza gdy specjalizują się oni w określonej branży (np. przewozowej, energetycznej, telekomunikacyjnej czy finansowej)[1]. Wskazuje się, że potrzebują ochrony prawnej prowadzącej do wyrównania szans rynkowych w relacjach z wyspecjalizowanymi kontrahentami dysponującymi przewagą organizacyjną, informacyjną bądź negocjacyjną.
[1] Zob. uzasadnienie projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych, druk nr 3622, IX kadencja Sejmu, s. 3.
Rozszerzona ochrona konsumencka od początku objęła również rolników indywidualnych. Mianem tym powszechnie określa się osoby fizyczne prowadzące – we własnym imieniu – działalność gospodarczą w dziedzinie rolnictwa. Ich status jest szczególny w polskim prawie. Rolnicy indywidualni nie podlegają wielu regulacjom publicznoprawnym dotyczącym ogółu przedsiębiorców (np. obligatoryjnemu wpisowi w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej, dalej: „CEIDG”)[2]. Uznaje się ich jednak za przedsiębiorców w relacjach prywatnoprawnych (zgodnie z art. 431 Kodeksu cywilnego[3]), chyba że prowadzą działalność wytwórczą w rolnictwie jedynie na własne potrzeby[4].
Niedawno przyjęto odrębne regulacje ustawowe dotyczące ochrony konsumenckiej rolników indywidualnych[5]. Zostały one niespodziewanie wprowadzone w okresie przedwyborczym – bez sporządzenia uprzednich analiz oraz przedstawienia szczegółowego uzasadnienia – na etapie prac sejmowych[6]. Przepisy te poprawiły znacznie pozycję prawną rolników indywidualnych w relacjach z innymi przedsiębiorcami (np. w dziedzinie kredytowania), a także bez wątpienia uprzywilejowały rolników w porównaniu do pozostałych przedsiębiorców indywidualnych. Regulacje te zaczęły obowiązywać od 7 stycznia 2024 r.
W rezultacie obecnie w polskim prawie konsumenckim występuje wielopoziomowy, skomplikowany oraz niespójny układ norm ochronnych. Po pierwsze, obowiązują normy wprost chroniące konsumentów, zdefiniowanych jako osoby fizyczne dokonujące czynności prawnych z przedsiębiorcami, gdy czynności takie nie pozostają w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową (zob. art. 221 k.c.). Po drugie, w pewnym stopniu – na zasadach dotyczących konsumentów – ochronie podlegają indywidualni przedsiębiorcy (w tym rolnicy indywidualni). Po trzecie, szczególna ochrona konsumencka – w odrębnym zakresie, na uprzywilejowanych warunkach – przysługuje rolnikom indywidualnym.
2. Zmiany stanu prawnego
Początkowo regulacje dotyczące ochrony konsumenckiej indywidualnych przedsiębiorców obejmowały jedynie – w wąskim zakresie – umowę ubezpieczenia[7]. W ciągu kilku ostatnich lat zostały znacznie poszerzone. Proces ten szybko postępuje w naszym systemie prawnym, podważając jego wewnętrzną spójność[8].
Istotne zmiany wprowadzono zwłaszcza w ustawie z 2019 r., która – pozornie – miała ograniczać obciążenia regulacyjne[9]. Zaczęły one obowiązywać od 1 stycznia 2021 r. Nie zrównano wtedy ogólnie pozycji prawnej indywidualnych przedsiębiorców ze statusem konsumenta. Rozszerzono ich ochronę prawną – na zasadach przewidzianych dla konsumentów – w odniesieniu do następujących zagadnień[10]:
1) niedozwolone postanowienia umowne (zob. art. 3855 k.c. w pierwotnym brzmieniu);
2) rękojmia za wady rzeczy sprzedanej (zob. art. 5564, art. 5565, art. 5765 k.c.);
3) prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość (zob. art. 38a ustawy o prawach konsumenta[11]).
Następnie, przy okazji transpozycji nowych dyrektyw unijnych, dodatkowo rozszerzono zakres ochrony prawnej indywidualnych przedsiębiorców[12]. Przepisy te zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 2023 r. Od wskazanej daty konsumencka ochrona prawna indywidualnych przedsiębiorców objęła następujące kwestie[13]:
1) niedozwolone postanowienia umowne (zob. art. 3855 k.c., zaś od 7 stycznia 2024 r. – art. 3855 § 1 k.c.);
2) prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość (zob. art. 7aa w zw. z art. 27 i n. u.p.k.);
3) niezgodność towaru z umową (zob. art. 7aa w zw. z art. 43a i n. u.p.k.);
4) umowy o dostarczanie treści cyfrowej lub usługi cyfrowej (zob. art. 7aa w zw. z art. 43h i n. u.p.k.).
Stan prawny stał się jeszcze bardziej skomplikowany po wejściu w życiu ustawy o konsumenckiej pożyczce lombardowej. Począwszy od 7 stycznia 2024 r. zaczęły obowiązywać odrębne regulacje, które – w pewnym zakresie – rozszerzyły ochronę konsumencką na przedsiębiorców posiadających status rolników indywidualnych[14]. Regulacje te odnoszą się do następujących zagadnień[15]:
1) niedozwolone postanowienia umowne (zob. art. 3855 § 2 k.c.[16]);
2) kredyt konsumencki (zob. art. 2 ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim[17]);
3) pożyczka lombardowa (zob. art. 2 ust. 1 u.k.p.l.).
3. Zakres podmiotowy ochrony konsumenckiej rolników indywidualnych
Konsumencka ochrona prawna obejmuje jedynie rolników będących osobami fizycznymi, w tym małżonków razem prowadzących gospodarstwo rolne. Przepisy ochronne stosuje się również do rolników indywidualnych, którzy wspólnie wykonują działalnością rolniczą w formie spółki cywilnej (art. 860 § 1 k.c.). Spółka ta nie ma podmiotowości prawnej w prawie cywilnym[18]. Stroną umowy są w rzeczywistości wspólnicy będący rolnikami indywidualnymi.
Rozszerzona ochrona nie obejmuje natomiast podmiotów, które nie są osobami fizycznymi (niezależnie od ich formy prawnej). Dotyczy to m.in. spółek handlowych (osobowych bądź kapitałowych), stowarzyszeń oraz spółdzielni (np. spółdzielni produkcji rolnej) prowadzących działalność gospodarczą w rolnictwie. Niezależnie od tego, czy podmioty takie rzeczywiście są profesjonalistami, nie mogą skorzystać z ochrony prawnej na zasadach konsumenckich.
Analizowane przepisy stosuje się w relacjach dwustronnie gospodarczych (B2B). Drugą stroną umowy zawartej z rolnikiem indywidualnym musi być przedsiębiorca (w rozumieniu art. 431 k.c.). Ochrona konsumencka, o której mowa, przysługuje bowiem jedynie w odniesieniu do czynności prawnych dokonywanych wobec przedsiębiorcy (zob. art. 221 k.c.). Forma prawna przedsiębiorcy, który występuje po drugiej stronie dokonywanej czynności, ani rozmiary prowadzonej przez niego działalności gospodarczej nie mają znaczenia. Kontrahentem rolnika indywidualnego nie musi być przedsiębiorca dominujący pod względem ekonomicznym albo wykorzystujący przewagę kontraktową (informacyjną, negocjacyjną, finansową itp.).
Przedstawione założenie prowadzi do nietypowych konsekwencji w niektórych układach podmiotowych. Omawiane przepisy, które poszerzają ochronę konsumencką (zwłaszcza w odniesieniu do klauzul abuzywnych), znajdują zastosowanie m.in. do umów, które zawarli – po obu stronach – rolnicy indywidualni albo rolnik z drobnym przedsiębiorcą indywidualnym (argument lege non distinguente). Na przykład, regulacje ochronne dotyczące postanowień niedozwolonych (zob. art. 3855 § 2 k.c.) obejmują – działając na korzyść obu stron – umowę najmu sprzętu rolniczego zawartego między rolnikami indywidualnymi. Każdy z tych rolników może, bez ograniczeń, powołać się na abuzywność klauzul zamieszczonych w zawartej umowie.
4. Wielopoziomowa ochrona konsumencka rolników indywidualnych w prawie polskim
Status prawny rolnika indywidualnego w polskim systemie normatywnym jest obecnie bardzo złożony. Ogólnie rzecz ujmując, w relacjach prywatnoprawnych występuje jako przedsiębiorca, tzn. osoba fizyczna prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą w rolnictwie, chyba że ogranicza się ona do produkcji rolniczej na potrzeby własne (zob. art. 431 k.c.). W znacznym stopniu podlega jednak ochronie konsumenckiej. Ochrona, którą przyznają mu przepisy, ma niejednorodny charakter. W aktualnym stanie prawnym można wyodrębnić dwie grupy, nieskoordynowanych oraz pozbawionych wewnętrznej spójności, regulacji ochronnych.
Po pierwsze, rolnik – w pewnym zakresie – korzysta z ochrony konsumenckiej na takich samych zasadach, jak pozostali przedsiębiorcy indywidualni (niezależnie od przedmiotu ich działalności gospodarczej lub zawodowej). Przyznana ochrona obejmuje m.in. umowę ubezpieczenia (zob. art. 805 § 4 k.c.) oraz dziedziny kontraktowe wymienione w art. 7aa u.p.k. (np. niezgodność towaru z umową, prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość).
Po drugie, od 7 stycznia 2024 r. rolnik indywidualny – w odrębnym zakresie – podlega szczególnej ochronie konsumenckiej. Regulacje ochronne obejmują kwestię niedozwolonych postanowień umownych (art. 3855 § 2 k.c.) oraz częściowo dziedzinę kredytowania (kredyt konsumencki, pożyczka lombardowa). Trzeba podkreślić, że – z niejasnych względów, bez dostatecznego uzasadnienia merytorycznego – rolnik indywidualny korzysta z tej ochrony prawnej na warunkach lepszych od innych przedsiębiorców (prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą lub zawodową).
5. Ochrona rolników jako przedsiębiorców indywidualnych
Jak wspomniano, rolnik indywidualny – w pewnym zakresie – podlega konsumenckiej ochronie prawnej na zasadach ogólnych dotyczących wszystkich przedsiębiorców indywidualnych, np. w razie niezgodności towaru z zawartą umową albo zawarcia umowy o świadczenie usług cyfrowych (zob. art. 7aa u.p.k.). Zgodnie z obowiązującymi przepisami ustalenie, czy dana czynność prawna jest objęta taką ochroną, wymaga wykonania dwustopniowego testu. Jeżeli osoba fizyczna zawiera umowę z kontrahentem (przedsiębiorcą), należy zbadać: 1) bezpośredni związek z działalnością gospodarczą tej osoby; 2) zawodowy charakter umowy.
Powyższy test znajduje również zastosowanie do rolnika indywidualnego, gdy dokonuje on czynności prawnej w stosunku do przedsiębiorcy. Każdorazowo aktualne pozostają oba jego etapy. Powinny być kolejno przeanalizowane, aby stwierdzić, czy w tym trybie rolnik indywidualny podlega ochronie konsumenckiej.
Na wstępie testu trzeba zbadać, czy umowę zawiera się w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością rolniczą. Jeżeli takiego związku nie ustalono (np. zawarto umowę kupna sprzętu gospodarstwa domowego), rolnika należy uznać za konsumenta (zob. art. 221 k.c.). Podlega on wtedy wprost normom ochronnym w prawie konsumenckim, bez potrzeby prowadzenia dalszych analiz.
W przypadku gdy umowa wykazuje bezpośredni związek z działalnością rolniczą, należy przyjąć, że rolnik indywidualny działa jako przedsiębiorca (art. 431 k.c.). Aktualizuje się wtedy drugi stopień powyższego testu. W takiej sytuacji trzeba ustalić, czy umowa ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego (przesłanka wyłączająca). Jeżeli przesłanki tej nie spełniono, rolnik indywidualny korzysta – podobnie jak pozostali przedsiębiorcy indywidualni – z rozszerzonej ochrony prawnej na zasadach określonych dla konsumenta (np. przysługuje mu prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość, zgodnie z art. 27 i n. w zw. z art. 7aa u.p.k.). Natomiast w przypadku gdy umowa ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego, taka ochrona w ogóle mu nie przysługuje. Powinno się go wtedy w pełni traktować jako przedsiębiorcę (w relacjach prywatnoprawnych).
W przedstawionej analizie kluczowe znaczenie ma kwestia zawodowego charakteru umowy, czyli stwierdzenia przesłanki wyłączającej rozszerzoną ochronę konsumencką. W odniesieniu do rolników indywidualnych chodzi o czynności prawne, które są objęte ich specjalizacją gospodarczą (np. umowy kontraktacji, umowy sprzedaży płodów rolnych, umowy kupna sadzonek). Ważna pod tym względem jest ich specjalizacja w określonej dziedzinie działalności wytwórczej w rolnictwie (np. uprawa zbóż, sadownictwo, ogrodnictwo, pszczelarstwo, hodowla zwierząt). Nie wystarczy występowanie bezpośredniego związku między prowadzoną działalnością rolniczą a nabywanym bądź zbywanym towarem lub świadczoną usługą. Umowa musi zawierać się w określonej specjalizacji rolniczej, aby uznać, że ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego będącego jej stroną.
Przesłankę, o której tutaj mowa, bada się na podstawie treści umowy zawieranej przez rolnika indywidualnego. Chodzi o układ praw i obowiązków stron w relacji obligacyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem właściwości przedmiotu świadczenia (np. materiału siewnego, produktów rolnych, usług pomocniczych w rolnictwie). Źródłem takich praw i obowiązków mogą być – oprócz oświadczeń woli stron – przepisy ustawy, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje (art. 56 k.c.).
W obowiązujących przepisach zamieszczono wskazówkę odnośnie do badania tej przesłanki (zob. np. art. 7aa u.p.k.). Należy ją ustalać w oparciu o przedmiot wykonywanej działalności gospodarczej. Informacje o takim przedmiocie udostępnia się w CEIDG[19]. Wskazówka ta jest jednak całkowicie nieprzydatna w odniesieniu do rolników indywidualnych. Mimo że są przedsiębiorcami (w relacjach prywatnoprawnych, zgodnie z art. 431 k.c.), nie podlegają w ogóle wpisowi w takiej ewidencji. Na tej podstawie nie sposób zatem ustalić zawodowego charakteru umów zawieranych przez rolników indywidualnych.
Nie pozbawia to analizowanej przesłanki znaczenia prawnego, choć może utrudniać jej badanie w obrocie gospodarczym. Trzeba zauważyć, że zgodnie z obowiązującymi przepisami dane, które zamieszczono w CEIDG, nie są wyłącznym źródłem informacji na temat zawodowego charakteru umowy (sformułowanie: „w szczególności” w art. 7aa u.p.k.). Kwestię tę można ustalić na podstawie innych źródeł (np. zaświadczeń wójta, oględzin gospodarstwa, oświadczeń strony). W przypadku rolników indywidualnych chodzi przede wszystkim o informacje na temat specyfiki posiadanego gospodarstwa rolnego. Decyduje ona o przyjętej specjalizacji w dziedzinie rolnictwa. Umowy mają charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego, gdy są przez niego zawierane w sposób typowy, powtarzalny, w zwykłym toku czynności w ramach prowadzonej działalności rolniczej o oznaczonej specjalności. Na przykład, gdy rolnik prowadzi hodowlę trzody chlewnej, zawodowy charakter mają umowy ściśle związane – pod względem funkcjonalnym – z taką specjalizacją rolniczą (umowy sprzedaży tuczników, umowy kupna paszy itp.), a pozostałe czynności prawne takiej cechy nie wykazują (umowy przewozu, umowy o świadczenie usług weterynaryjnych, umowy przechowania w chłodniach, umowy z ubojnią, umowy rachunku bankowego itd.).
Omawianą przesłankę powinno się oceniać w sposób obiektywny (z punktu widzenia zewnętrznego obserwatora). Należy jednak uwzględnić wiedzę kontrahenta rolnika indywidualnego, jeżeli dysponuje on informacjami o faktycznym przedmiocie jego działalności rolniczej (specjalizacji gospodarstwa rolnego). Ciężar dowodu, że umowa ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego, zasadniczo spoczywa na jego kontrahencie (art. 6 k.c.).
6. Szczególna ochrona konsumencka rolników indywidualnych
Osobnego omówienia wymagają regulacje, które od 7 stycznia 2024 r. rozszerzyły ochronę konsumencką rolników indywidualnych w odniesieniu do klauzul abuzywnych (zob. art. 3855 § 2 k.c.) oraz niektórych umów o charakterze kredytowym: umów kredytu konsumenckiego (art. 2 ust. 2 u.k.k.) i umów konsumenckiej pożyczki lombardowej (art. 2 ust. 1 u.k.p.l.). Wprowadziły one odrębne przesłanki wyznaczające – w szczególny sposób – granice ochrony normatywnej w związku z prowadzeniem działalności rolniczej. We wskazanych dziedzinach zrównały pozycję prawną rolników indywidualnych z konsumentami i równocześnie poprawiły ją w porównaniu z pozostałymi przedsiębiorcami indywidualnymi (prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą lub zawodową).
Na wstępie warto zauważyć, że regulacje te nie posługują się pojęciem rolnika indywidualnego. Obowiązujące przepisy odwołują się do osoby fizycznej prowadzącej gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 6 pkt 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników[20]. Mimo występującej różnicy terminologicznej w istocie chodzi o rolnika indywidualnego, więc analizując nowe regulacje, nadal w pełni uzasadnione jest posługiwanie się tym skrótowych pojęciem.
W polskim prawie gospodarstwo rolne – podobnie jak przedsiębiorstwo – można rozumieć w znaczeniu przedmiotowym oraz funkcjonalnym. W pierwszym znaczeniu pojęcia tego użyto w art. 553 k.c. W powołanym przepisie gospodarstwo rolne zdefiniowano jako grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. W znaczeniu przedmiotowym pojęcie to oznacza pewien zespół składników majątkowych, które są lub mogą być wykorzystywane w rolnictwie (rolnicza jednostka wytwórcza)[21]. W drugim znaczeniu – istotnym dla analizy granic ochrony normatywnej rolnika indywidualnego – istotna jest funkcja gospodarstwa rolnego. Oznacza ono zorganizowane wykonywanie czynności wytwórczych w rolnictwie za pomocą pewnych składników majątkowych. W tym znaczeniu posiadania w majątku składników produkcyjnych (np. w wyniku dziedziczenia) nie można utożsamić z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Konieczne jest ich rzeczywiste wykorzystywanie, w sposób zorganizowany, do wytwarzania produktów rolnych. W drugim – funkcjonalnym – znaczeniu pojęcie to wykorzystano m.in. w art. 6 pkt 4 u.u.s.r., zgodnie z którym przez gospodarstwo rolne należy rozumieć każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej (bez względu na jego powierzchnię)[22]. Do tego przepisu odwołują się nowe regulacje, które rozszerzają ochronę konsumencką na rolników indywidualnych.
W art. 6 pkt 4 u.u.s.r. nie wprowadzono odrębnej definicji działalności rolniczej. Biorąc pod uwagę wykładnię systemową oraz funkcjonalną, należy ją rozumieć jako działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (zob. art. 461 k.c.[23], art. 2 pkt 3 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego[24])[25]. Stanowi ona wyodrębnioną przedmiotowo część działalności gospodarczej[26].
Do działalności rolniczej należy m.in. zaliczyć: uprawę roślin, uprawę warzyw w szklarniach, hodowlę zwierząt, prowadzenie pasieki, hodowlę ryb w stawach. W zakresie tego pojęcia zawierają się również działy specjalne produkcji rolnej (np. uprawa pieczarek albo innych grzybów jadalnych). Działalność rolnicza nie obejmuje natomiast uprawy lasów, świadczenia usług pomocniczych w rolnictwie (remontowanie maszyn rolniczych, organizowanie targów produktów rolnych, przechowywanie płodów rolnych, usługi opryskiwania pól itp.) ani działalności przetwórczej (serowarstwo, masarstwo, kaletnictwo, browarnictwo, wytwarzanie dżemów czy kiszonek itp.).
Omawiane przepisy ogólnie odwołują się do osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne (w rozumieniu art. 6 pkt 4 u.u.s.r.), niezależnie od związku między umową a prowadzeniem takiego gospodarstwa. Należy uznać, że nie obejmują jednak osób występujących w roli konsumenta (zob. art. 221 k.c.), ponieważ w tym zakresie byłyby zbędne. Rozszerzenie ochrony konsumenckiej na rolników, którzy dokonują czynności prawnych w charakterze konsumenta, byłoby całkowicie nielogiczne. Nie poprawiałoby to w żaden sposób ich pozycji prawnej. Prowadziłoby do powstania „pustych” norm prawnych, wypranych z racjonalnej treści.
W związku z powyższym należy odwołać się do wykładni funkcjonalnej. Wykładnia ta ogranicza zakres wyniku interpretacji czysto językowej (tzw. redukcja funkcjonalna). Aby nadać sensowną treść normom wynikającym z omawianych przepisów, trzeba uznać, że dotyczą one jedynie osób fizycznych będących przedsiębiorcami rolnymi. Rozszerzają stosowanie ochrony konsumenckiej na osoby fizyczne, które zawierają umowę w charakterze przedsiębiorcy prowadzącego działalność rolniczą, gdy umowa pozostaje w bezpośrednim związku z taką działalnością. Nie znajdują natomiast zastosowania do przypadków, w których rolnicy indywidualni występują w roli konsumenta – podlegają oni wtedy ochronie prawnej na podstawie przepisów ogólnych.
Co istotne, omawiane przepisy (art. 3855 § 2 k.c., art. 2 ust. 2 u.k.k., art. 2 ust. 1 u.k.p.l.) obejmują wszelkie umowy zawierane przez rolników indywidualnych, które wykazują bezpośredni związek z ich działalnością rolniczą. Regulacje te mają charakter jednolity pod względem przedmiotowym. Nie wprowadzają wyłączenia odnośnie do czynności o charakterze zawodowym. Przesłanka taka nie obowiązuje w świetle tych przepisów. Stwierdzenie to ma istotne konsekwencje. W ramach prawnych, które wyznaczono w omawianych przepisach, czynności zawodowe (pozostające w zakresie specjalizacji gospodarczej) również podlegają ochronie konsumenckiej w odniesieniu do rolników indywidualnych. Dotyczy to np. ochrony przed klauzulami abuzywnymi w umowie kontraktacji albo umowie sprzedaży płodów rolnych (art. 3855 § 2 k.c.).
Warto zauważyć, że odmiennie przedstawia się zakres ochrony normatywnej przewidzianej w art. 7aa u.p.k. Nie przysługuje ona rolnikom indywidualnym (ani innym przedsiębiorcom indywidualnym), gdy zawierana umowa ma dla nich charakter zawodowy. Na przykład, rolnik nie może odstąpić od umowy sprzedaży płodów rolnych (czynności zawodowej), gdy zawarto ją na odległość albo poza lokalem przedsiębiorstwa (art. 27 i n. w zw. z art. 7aa u.p.k.).
Przepisy, o których tutaj mowa, obejmują także przedsiębiorców (w rozumieniu art. 431 k.c.) prowadzących działalność rolniczą w dużych rozmiarach. W tej mierze nie ma znaczenia wielkość gospodarstwa rolnego, specjalizacja ani zakres wykonywanej działalności rolniczej (argument lege non distinguente).
7. Kredyt konsumencki udzielany rolnikom indywidualnym
Nowe regulacje dotyczące ochrony prawnej rolników indywidualnych szczególne znaczenie mają w dziedzinie kredytowania konsumenckiego[27]. W myśl art. 2 ust. 2 u.k.k. przepisy ustawy o kredycie konsumenckim stosuje się do kredytów udzielanych osobom fizycznym prowadzącym gospodarstwo rolne (w rozumieniu art. 6 pkt 4 u.u.s.r.). W konsekwencji takie osoby uzyskują ochronę prawną na identycznym poziomie, jaki przyznano konsumentom w powołanej ustawie.
Trzeba zauważyć, że przepisy ustawy o kredycie konsumenckim stosuje się wprost do rolników indywidualnych. Odesłanie ustawowe ma charakter bezwarunkowy, więc przepisy te powinny być stosowane bez żadnych zmian, w pełnym zakresie. W art. 2 ust. 2 u.k.k. nie zamieszczono sformułowania „odpowiednio” (albo równoważnego).
W art. 3 ust. 1 u.k.k. zamieszczono definicję umowy o kredyt konsumencki. Oznacza ona umowę o kredyt w wysokości nie większej niż 255 550 zł albo równowartość tej kwoty w walucie innej niż waluta polska, który kredytodawca w zakresie swojej działalności udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia konsumentowi. Definicję tę rozszerzono w art. 3 ust. 1a u.k.k. Objęto nią również umowę o kredyt niezabezpieczony hipoteką, który jest przeznaczony na remont domu albo lokalu mieszkalnego (w tym w wysokości większej niż 255 550 zł albo równowartość tej kwoty w walucie obcej).
Rozszerzona ochrona konsumencka rolników indywidualnych – na podstawie art. 2 ust. 2 u.k.k. – obejmuje wszelkie umowy o kredyt, które wykazują bezpośredni związek z działalnością rolniczą kredytobiorcy i spełniają pozostałe przesłanki określone w art. 3 ust. 1 u.k.k. W tym kontekście nie ma znaczenia rodzaj kredytu: pieniężny czy rzeczowy (argument lege non distinguente). Wprowadzona ochrona dotyczy m.in. kredytu bankowego (w postaci kredytu inwestycyjnego, kredytu w rachunku bieżącym, karty kredytowej itp.), pożyczki pieniężnej, odroczenia płatności ceny, a także leasingu. Chodzi jednak wyłącznie o umowę leasingu, która spełnia przesłanki wyznaczone w przepisach ustawy o kredycie konsumenckim. Rolnik indywidualny może skorzystać z omawianej ochrony konsumenckiej tylko wtedy, gdy umowa leasingu – albo odrębne porozumienie – nakłada na niego obowiązek nabycia wyleasingowanego przedmiotu (zob. art. 4 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 4 ust. 4 u.k.k.). Takiego skutku nie wywołuje umowa, która przyznaje rolnikowi uprawnienie do nabycia przedmiotu leasingu (tzw. opcja), bez równoległego obowiązku.
Ogólnie rzecz ujmując, w odniesieniu do rolników indywidualnych w pełnym zakresie znajdują zastosowanie wyłączenia przedmiotowe przewidziane w ustawie o kredycie konsumenckim (zob. art. 4 ust. 1 u.k.k.). Rozszerzona ochrona konsumencka nie obejmuje np. umów o kredyt będących wynikiem ugody sądowej (art. 4 ust. 1 pkt 4 u.k.k.). Co istotne, nie odnosi się również do kredytów bezkosztowych (art. 4 ust. 1 pkt 1 u.k.k.). Na przykład, jeżeli sprzedawca (przedsiębiorca) odracza rolnikowi indywidualnemu termin płatności ceny, a rolnik nie ponosi w związku z tym żadnych kosztów, umowa nie podlega przepisom o kredycie konsumenckim.
W przypadku umów o charakterze kredytowym, które zawiera się z rolnikami indywidualnymi, powinno być stosowane również ograniczenie kwotowe (255 550 zł lub równowartość w walucie obcej). Po pierwsze, art. 2 ust. 2 u.k.k. odwołuje się do umowy o kredyt, której definicja – zamieszczona w art. 3 ust. 1 u.k.k. – przewiduje taki pułap pieniężny. Po drugie, nieracjonalne byłoby przyznanie przedsiębiorcom rolnym ochrony prawnej w szerszym zakresie niż przysługuje konsumentom na podstawie ustawy o kredycie konsumenckim. Rozwiązanie takie byłoby całkowicie niespójne pod względem systemowym oraz aksjologicznym. W związku z powyższym – w świetle obowiązujących przepisów – ochrona konsumencka rolnika indywidualnego zależy od sumy kredytowania. W zależności od tego, czy suma kredytu sięga kwoty 255 550 zł, czy przekracza tę kwotę, rolnik korzysta albo zostaje pozbawiony szczególnej ochrony konsumenckiej.
Warto zauważyć, że w art. 2 ust. 2 u.k.k. – podobnie jak w art. 3855 § 2 k.c. oraz art. 2 ust. 1 u.k.p.l. – nie wprowadzono wyłączenia odnośnie do czynności, które mają charakter zawodowy dla kredytobiorcy. Czynności zawodowe rolnika indywidualnego również podlegają hipotezie powołanego przepisu (odmiennie niż np. w art. 3855 § 1 k.c.). Z tego względu rolnik może skorzystać z ochrony konsumenckiej niezależnie od rodzaju czynności kredytowej oraz przedmiotu finansowania.
Pewne wątpliwości mogą powstać w bardziej skomplikowanych przypadkach. Jeżeli kredytobiorca prowadzi równocześnie działalność rolniczą oraz pozarolniczą, art. 2 ust. 2 u.k.k. znajduje zastosowanie wtedy, gdy umowa kredytu pozostaje w bezpośrednim związku z działalnością rolniczą (np. gdy celem kredytu jest sfinansowanie zakupu określonej maszyny do gospodarstwa rolnego). W przypadku gdy umowa o kredyt wykazuje bezpośredni związek jednocześnie z działalnością rolniczą oraz pozarolniczą kredytobiorcy (np. zapewnia ogólne finansowanie obrotowe), powołany przepis również powinien być stosowany. Umowa, którą kredytodawca zawarł z rolnikiem indywidualnym (do kwoty 255 550 zł), podlega wtedy w całości przepisom ustawy o kredycie konsumenckim.
Trzeba podkreślić, że rolnik indywidualny w pełnym zakresie korzysta z ochrony normatywnej przewidzianej w ustawie o kredycie konsumenckim (z zastrzeżeniem wyłączeń przedmiotowych opisanych w art. 4 u.k.k.). Powinny być stosowane wobec niego wszystkie instrumenty określone w tym akcie prawnym. Ochrona przysługuje rolnikowi indywidualnemu na każdym etapie kontraktowania z kredytodawcą: przed zawarciem umowy (np. nakaz dostarczenia formularza informacyjnego), w trakcie jej zawierania (np. obowiązek zamieszczenia wielu elementów w treści dokumentu umowy) oraz po zawarciu (np. w razie przedterminowej spłaty kredytu albo zmiany stopy oprocentowania).
Nowe regulacje nie mogą zostać zlekceważone przez kredytodawców. Na przykład, jeżeli dokument umowy kredytowej zawartej z rolnikiem indywidualnym nie zawiera wymaganych elementów, o których mowa w art. 30 ust. 1 pkt 1-8, 10, 11, 14-17 u.k.k., może on skorzystać – podobnie jak konsument – z sankcji kredytu darmowego w stosunku do kredytodawcy (zob. art. 45 ust. 1 u.k.k.). Spłaca wtedy kredyt bez odsetek kapitałowych oraz innych kosztów (z wyjątkiem kosztów ustanowienia zabezpieczeń)[28].
8. Zagadnienia intertemporalne
Nowe przepisy, które w szczególny sposób rozszerzają ochronę konsumencką odnośnie do rolników indywidualnych (art. 3855 § 2 k.c., art. 2 ust. 2 u.k.k., art. 2 ust. 1 u.k.p.l.), obowiązują od 7 stycznia 2024 r. Wywołują skutki prospektywne. Mają one zastosowanie do umów zawartych od 7 stycznia 2024 r. (zob. art. 59 u.k.p.l.).
Na płaszczyźnie intertemporalnej nie jest istotne, w jakiej chwili dokonano czynności na etapie przedkontraktowym (np. złożono wniosek kredytowy, doręczono ofertę, przekazano formularz informacyjny). O stosowaniu nowych przepisów decyduje data zawarcia umowy. Jeżeli przypada w dniu 7 stycznia 2024 r. lub później, wymagane jest natomiast – stosownie do okoliczności – uprzednie wykonanie pewnych obowiązków informacyjnych wobec rolnika indywidualnego (np. dostarczenie mu formularza z wymaganymi informacjami). Może to oznaczać konieczność odroczenia zawarcia umowy do czasu, gdy obowiązki te zostaną właściwie dopełnione.
9. Zakończenie
Wprowadzenie odrębnych przepisów dotyczących ochrony konsumenckiej rolników indywidualnych (art. 3855 § 2 k.c., art. 2 ust. 2 u.k.k., art. 2 ust. 1 u.k.p.l.) należy ocenić krytycznie. Zakres przedmiotowy tych regulacji jest nieuzasadniony merytorycznie. Brakuje przekonujących podstaw rzeczowych, aby przedsiębiorcom rolnym przyznawać ochronę prawną w dziedzinie kredytowania na identycznym poziomie jak konsumentom (np. w odniesieniu do kredytu kupieckiego). Ponadto nieuzasadnione jest uprzywilejowanie ich w stosunku do pozostałych indywidualnych przedsiębiorców (odnośnie do kredytu konsumenckiego i pożyczki lombardowej, a także przesłanki zawodowego charakteru umowy). Pod tym względem wprowadzone przepisy naruszają konstytucyjną zasadę równości oraz proporcjonalności (art. 32 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). Co więcej, można postawić zarzut, że przepisy te zostały uchwalone z naruszeniem konstytucyjnych ograniczeń dotyczących wprowadzania poprawek na etapie prac sejmowych. De lege ferenda należy postulować ich zasadniczą zmianę oraz korelację z pozostałymi instrumentami ochrony konsumenckiej przedsiębiorców indywidualnych.
dr Tomasz Czech
radca prawny w OIRP w Warszawie
Niedawno przyjęto odrębne regulacje ustawowe dotyczące ochrony konsumenckiej rolników indywidualnych[5]. Zostały one niespodziewanie wprowadzone w okresie przedwyborczym – bez sporządzenia uprzednich analiz oraz przedstawienia szczegółowego uzasadnienia – na etapie prac sejmowych[6]. Przepisy te poprawiły znacznie pozycję prawną rolników indywidualnych w relacjach z innymi przedsiębiorcami (np. w dziedzinie kredytowania), a także bez wątpienia uprzywilejowały rolników w porównaniu do pozostałych przedsiębiorców indywidualnych. Regulacje te zaczęły obowiązywać od 7 stycznia 2024 r.
W rezultacie obecnie w polskim prawie konsumenckim występuje wielopoziomowy, skomplikowany oraz niespójny układ norm ochronnych. Po pierwsze, obowiązują normy wprost chroniące konsumentów, zdefiniowanych jako osoby fizyczne dokonujące czynności prawnych z przedsiębiorcami, gdy czynności takie nie pozostają w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową (zob. art. 221 k.c.). Po drugie, w pewnym stopniu – na zasadach dotyczących konsumentów – ochronie podlegają indywidualni przedsiębiorcy (w tym rolnicy indywidualni). Po trzecie, szczególna ochrona konsumencka – w odrębnym zakresie, na uprzywilejowanych warunkach – przysługuje rolnikom indywidualnym.
2. Zmiany stanu prawnego
Początkowo regulacje dotyczące ochrony konsumenckiej indywidualnych przedsiębiorców obejmowały jedynie – w wąskim zakresie – umowę ubezpieczenia[7]. W ciągu kilku ostatnich lat zostały znacznie poszerzone. Proces ten szybko postępuje w naszym systemie prawnym, podważając jego wewnętrzną spójność[8].
Istotne zmiany wprowadzono zwłaszcza w ustawie z 2019 r., która – pozornie – miała ograniczać obciążenia regulacyjne[9]. Zaczęły one obowiązywać od 1 stycznia 2021 r. Nie zrównano wtedy ogólnie pozycji prawnej indywidualnych przedsiębiorców ze statusem konsumenta. Rozszerzono ich ochronę prawną – na zasadach przewidzianych dla konsumentów – w odniesieniu do następujących zagadnień[10]:
1) niedozwolone postanowienia umowne (zob. art. 3855 k.c. w pierwotnym brzmieniu);
2) rękojmia za wady rzeczy sprzedanej (zob. art. 5564, art. 5565, art. 5765 k.c.);
3) prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość (zob. art. 38a ustawy o prawach konsumenta[11]).
Następnie, przy okazji transpozycji nowych dyrektyw unijnych, dodatkowo rozszerzono zakres ochrony prawnej indywidualnych przedsiębiorców[12]. Przepisy te zaczęły obowiązywać od 1 stycznia 2023 r. Od wskazanej daty konsumencka ochrona prawna indywidualnych przedsiębiorców objęła następujące kwestie[13]:
1) niedozwolone postanowienia umowne (zob. art. 3855 k.c., zaś od 7 stycznia 2024 r. – art. 3855 § 1 k.c.);
2) prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość (zob. art. 7aa w zw. z art. 27 i n. u.p.k.);
3) niezgodność towaru z umową (zob. art. 7aa w zw. z art. 43a i n. u.p.k.);
4) umowy o dostarczanie treści cyfrowej lub usługi cyfrowej (zob. art. 7aa w zw. z art. 43h i n. u.p.k.).
Stan prawny stał się jeszcze bardziej skomplikowany po wejściu w życiu ustawy o konsumenckiej pożyczce lombardowej. Począwszy od 7 stycznia 2024 r. zaczęły obowiązywać odrębne regulacje, które – w pewnym zakresie – rozszerzyły ochronę konsumencką na przedsiębiorców posiadających status rolników indywidualnych[14]. Regulacje te odnoszą się do następujących zagadnień[15]:
1) niedozwolone postanowienia umowne (zob. art. 3855 § 2 k.c.[16]);
2) kredyt konsumencki (zob. art. 2 ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim[17]);
3) pożyczka lombardowa (zob. art. 2 ust. 1 u.k.p.l.).
3. Zakres podmiotowy ochrony konsumenckiej rolników indywidualnych
Konsumencka ochrona prawna obejmuje jedynie rolników będących osobami fizycznymi, w tym małżonków razem prowadzących gospodarstwo rolne. Przepisy ochronne stosuje się również do rolników indywidualnych, którzy wspólnie wykonują działalnością rolniczą w formie spółki cywilnej (art. 860 § 1 k.c.). Spółka ta nie ma podmiotowości prawnej w prawie cywilnym[18]. Stroną umowy są w rzeczywistości wspólnicy będący rolnikami indywidualnymi.
Rozszerzona ochrona nie obejmuje natomiast podmiotów, które nie są osobami fizycznymi (niezależnie od ich formy prawnej). Dotyczy to m.in. spółek handlowych (osobowych bądź kapitałowych), stowarzyszeń oraz spółdzielni (np. spółdzielni produkcji rolnej) prowadzących działalność gospodarczą w rolnictwie. Niezależnie od tego, czy podmioty takie rzeczywiście są profesjonalistami, nie mogą skorzystać z ochrony prawnej na zasadach konsumenckich.
Analizowane przepisy stosuje się w relacjach dwustronnie gospodarczych (B2B). Drugą stroną umowy zawartej z rolnikiem indywidualnym musi być przedsiębiorca (w rozumieniu art. 431 k.c.). Ochrona konsumencka, o której mowa, przysługuje bowiem jedynie w odniesieniu do czynności prawnych dokonywanych wobec przedsiębiorcy (zob. art. 221 k.c.). Forma prawna przedsiębiorcy, który występuje po drugiej stronie dokonywanej czynności, ani rozmiary prowadzonej przez niego działalności gospodarczej nie mają znaczenia. Kontrahentem rolnika indywidualnego nie musi być przedsiębiorca dominujący pod względem ekonomicznym albo wykorzystujący przewagę kontraktową (informacyjną, negocjacyjną, finansową itp.).
Przedstawione założenie prowadzi do nietypowych konsekwencji w niektórych układach podmiotowych. Omawiane przepisy, które poszerzają ochronę konsumencką (zwłaszcza w odniesieniu do klauzul abuzywnych), znajdują zastosowanie m.in. do umów, które zawarli – po obu stronach – rolnicy indywidualni albo rolnik z drobnym przedsiębiorcą indywidualnym (argument lege non distinguente). Na przykład, regulacje ochronne dotyczące postanowień niedozwolonych (zob. art. 3855 § 2 k.c.) obejmują – działając na korzyść obu stron – umowę najmu sprzętu rolniczego zawartego między rolnikami indywidualnymi. Każdy z tych rolników może, bez ograniczeń, powołać się na abuzywność klauzul zamieszczonych w zawartej umowie.
4. Wielopoziomowa ochrona konsumencka rolników indywidualnych w prawie polskim
Status prawny rolnika indywidualnego w polskim systemie normatywnym jest obecnie bardzo złożony. Ogólnie rzecz ujmując, w relacjach prywatnoprawnych występuje jako przedsiębiorca, tzn. osoba fizyczna prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą w rolnictwie, chyba że ogranicza się ona do produkcji rolniczej na potrzeby własne (zob. art. 431 k.c.). W znacznym stopniu podlega jednak ochronie konsumenckiej. Ochrona, którą przyznają mu przepisy, ma niejednorodny charakter. W aktualnym stanie prawnym można wyodrębnić dwie grupy, nieskoordynowanych oraz pozbawionych wewnętrznej spójności, regulacji ochronnych.
Po pierwsze, rolnik – w pewnym zakresie – korzysta z ochrony konsumenckiej na takich samych zasadach, jak pozostali przedsiębiorcy indywidualni (niezależnie od przedmiotu ich działalności gospodarczej lub zawodowej). Przyznana ochrona obejmuje m.in. umowę ubezpieczenia (zob. art. 805 § 4 k.c.) oraz dziedziny kontraktowe wymienione w art. 7aa u.p.k. (np. niezgodność towaru z umową, prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość).
Po drugie, od 7 stycznia 2024 r. rolnik indywidualny – w odrębnym zakresie – podlega szczególnej ochronie konsumenckiej. Regulacje ochronne obejmują kwestię niedozwolonych postanowień umownych (art. 3855 § 2 k.c.) oraz częściowo dziedzinę kredytowania (kredyt konsumencki, pożyczka lombardowa). Trzeba podkreślić, że – z niejasnych względów, bez dostatecznego uzasadnienia merytorycznego – rolnik indywidualny korzysta z tej ochrony prawnej na warunkach lepszych od innych przedsiębiorców (prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą lub zawodową).
5. Ochrona rolników jako przedsiębiorców indywidualnych
Jak wspomniano, rolnik indywidualny – w pewnym zakresie – podlega konsumenckiej ochronie prawnej na zasadach ogólnych dotyczących wszystkich przedsiębiorców indywidualnych, np. w razie niezgodności towaru z zawartą umową albo zawarcia umowy o świadczenie usług cyfrowych (zob. art. 7aa u.p.k.). Zgodnie z obowiązującymi przepisami ustalenie, czy dana czynność prawna jest objęta taką ochroną, wymaga wykonania dwustopniowego testu. Jeżeli osoba fizyczna zawiera umowę z kontrahentem (przedsiębiorcą), należy zbadać: 1) bezpośredni związek z działalnością gospodarczą tej osoby; 2) zawodowy charakter umowy.
Powyższy test znajduje również zastosowanie do rolnika indywidualnego, gdy dokonuje on czynności prawnej w stosunku do przedsiębiorcy. Każdorazowo aktualne pozostają oba jego etapy. Powinny być kolejno przeanalizowane, aby stwierdzić, czy w tym trybie rolnik indywidualny podlega ochronie konsumenckiej.
Na wstępie testu trzeba zbadać, czy umowę zawiera się w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością rolniczą. Jeżeli takiego związku nie ustalono (np. zawarto umowę kupna sprzętu gospodarstwa domowego), rolnika należy uznać za konsumenta (zob. art. 221 k.c.). Podlega on wtedy wprost normom ochronnym w prawie konsumenckim, bez potrzeby prowadzenia dalszych analiz.
W przypadku gdy umowa wykazuje bezpośredni związek z działalnością rolniczą, należy przyjąć, że rolnik indywidualny działa jako przedsiębiorca (art. 431 k.c.). Aktualizuje się wtedy drugi stopień powyższego testu. W takiej sytuacji trzeba ustalić, czy umowa ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego (przesłanka wyłączająca). Jeżeli przesłanki tej nie spełniono, rolnik indywidualny korzysta – podobnie jak pozostali przedsiębiorcy indywidualni – z rozszerzonej ochrony prawnej na zasadach określonych dla konsumenta (np. przysługuje mu prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość, zgodnie z art. 27 i n. w zw. z art. 7aa u.p.k.). Natomiast w przypadku gdy umowa ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego, taka ochrona w ogóle mu nie przysługuje. Powinno się go wtedy w pełni traktować jako przedsiębiorcę (w relacjach prywatnoprawnych).
W przedstawionej analizie kluczowe znaczenie ma kwestia zawodowego charakteru umowy, czyli stwierdzenia przesłanki wyłączającej rozszerzoną ochronę konsumencką. W odniesieniu do rolników indywidualnych chodzi o czynności prawne, które są objęte ich specjalizacją gospodarczą (np. umowy kontraktacji, umowy sprzedaży płodów rolnych, umowy kupna sadzonek). Ważna pod tym względem jest ich specjalizacja w określonej dziedzinie działalności wytwórczej w rolnictwie (np. uprawa zbóż, sadownictwo, ogrodnictwo, pszczelarstwo, hodowla zwierząt). Nie wystarczy występowanie bezpośredniego związku między prowadzoną działalnością rolniczą a nabywanym bądź zbywanym towarem lub świadczoną usługą. Umowa musi zawierać się w określonej specjalizacji rolniczej, aby uznać, że ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego będącego jej stroną.
Przesłankę, o której tutaj mowa, bada się na podstawie treści umowy zawieranej przez rolnika indywidualnego. Chodzi o układ praw i obowiązków stron w relacji obligacyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem właściwości przedmiotu świadczenia (np. materiału siewnego, produktów rolnych, usług pomocniczych w rolnictwie). Źródłem takich praw i obowiązków mogą być – oprócz oświadczeń woli stron – przepisy ustawy, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje (art. 56 k.c.).
W obowiązujących przepisach zamieszczono wskazówkę odnośnie do badania tej przesłanki (zob. np. art. 7aa u.p.k.). Należy ją ustalać w oparciu o przedmiot wykonywanej działalności gospodarczej. Informacje o takim przedmiocie udostępnia się w CEIDG[19]. Wskazówka ta jest jednak całkowicie nieprzydatna w odniesieniu do rolników indywidualnych. Mimo że są przedsiębiorcami (w relacjach prywatnoprawnych, zgodnie z art. 431 k.c.), nie podlegają w ogóle wpisowi w takiej ewidencji. Na tej podstawie nie sposób zatem ustalić zawodowego charakteru umów zawieranych przez rolników indywidualnych.
Nie pozbawia to analizowanej przesłanki znaczenia prawnego, choć może utrudniać jej badanie w obrocie gospodarczym. Trzeba zauważyć, że zgodnie z obowiązującymi przepisami dane, które zamieszczono w CEIDG, nie są wyłącznym źródłem informacji na temat zawodowego charakteru umowy (sformułowanie: „w szczególności” w art. 7aa u.p.k.). Kwestię tę można ustalić na podstawie innych źródeł (np. zaświadczeń wójta, oględzin gospodarstwa, oświadczeń strony). W przypadku rolników indywidualnych chodzi przede wszystkim o informacje na temat specyfiki posiadanego gospodarstwa rolnego. Decyduje ona o przyjętej specjalizacji w dziedzinie rolnictwa. Umowy mają charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego, gdy są przez niego zawierane w sposób typowy, powtarzalny, w zwykłym toku czynności w ramach prowadzonej działalności rolniczej o oznaczonej specjalności. Na przykład, gdy rolnik prowadzi hodowlę trzody chlewnej, zawodowy charakter mają umowy ściśle związane – pod względem funkcjonalnym – z taką specjalizacją rolniczą (umowy sprzedaży tuczników, umowy kupna paszy itp.), a pozostałe czynności prawne takiej cechy nie wykazują (umowy przewozu, umowy o świadczenie usług weterynaryjnych, umowy przechowania w chłodniach, umowy z ubojnią, umowy rachunku bankowego itd.).
Omawianą przesłankę powinno się oceniać w sposób obiektywny (z punktu widzenia zewnętrznego obserwatora). Należy jednak uwzględnić wiedzę kontrahenta rolnika indywidualnego, jeżeli dysponuje on informacjami o faktycznym przedmiocie jego działalności rolniczej (specjalizacji gospodarstwa rolnego). Ciężar dowodu, że umowa ma charakter zawodowy dla rolnika indywidualnego, zasadniczo spoczywa na jego kontrahencie (art. 6 k.c.).
6. Szczególna ochrona konsumencka rolników indywidualnych
Osobnego omówienia wymagają regulacje, które od 7 stycznia 2024 r. rozszerzyły ochronę konsumencką rolników indywidualnych w odniesieniu do klauzul abuzywnych (zob. art. 3855 § 2 k.c.) oraz niektórych umów o charakterze kredytowym: umów kredytu konsumenckiego (art. 2 ust. 2 u.k.k.) i umów konsumenckiej pożyczki lombardowej (art. 2 ust. 1 u.k.p.l.). Wprowadziły one odrębne przesłanki wyznaczające – w szczególny sposób – granice ochrony normatywnej w związku z prowadzeniem działalności rolniczej. We wskazanych dziedzinach zrównały pozycję prawną rolników indywidualnych z konsumentami i równocześnie poprawiły ją w porównaniu z pozostałymi przedsiębiorcami indywidualnymi (prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą lub zawodową).
Na wstępie warto zauważyć, że regulacje te nie posługują się pojęciem rolnika indywidualnego. Obowiązujące przepisy odwołują się do osoby fizycznej prowadzącej gospodarstwo rolne w rozumieniu art. 6 pkt 4 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników[20]. Mimo występującej różnicy terminologicznej w istocie chodzi o rolnika indywidualnego, więc analizując nowe regulacje, nadal w pełni uzasadnione jest posługiwanie się tym skrótowych pojęciem.
W polskim prawie gospodarstwo rolne – podobnie jak przedsiębiorstwo – można rozumieć w znaczeniu przedmiotowym oraz funkcjonalnym. W pierwszym znaczeniu pojęcia tego użyto w art. 553 k.c. W powołanym przepisie gospodarstwo rolne zdefiniowano jako grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. W znaczeniu przedmiotowym pojęcie to oznacza pewien zespół składników majątkowych, które są lub mogą być wykorzystywane w rolnictwie (rolnicza jednostka wytwórcza)[21]. W drugim znaczeniu – istotnym dla analizy granic ochrony normatywnej rolnika indywidualnego – istotna jest funkcja gospodarstwa rolnego. Oznacza ono zorganizowane wykonywanie czynności wytwórczych w rolnictwie za pomocą pewnych składników majątkowych. W tym znaczeniu posiadania w majątku składników produkcyjnych (np. w wyniku dziedziczenia) nie można utożsamić z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Konieczne jest ich rzeczywiste wykorzystywanie, w sposób zorganizowany, do wytwarzania produktów rolnych. W drugim – funkcjonalnym – znaczeniu pojęcie to wykorzystano m.in. w art. 6 pkt 4 u.u.s.r., zgodnie z którym przez gospodarstwo rolne należy rozumieć każde gospodarstwo służące prowadzeniu działalności rolniczej (bez względu na jego powierzchnię)[22]. Do tego przepisu odwołują się nowe regulacje, które rozszerzają ochronę konsumencką na rolników indywidualnych.
W art. 6 pkt 4 u.u.s.r. nie wprowadzono odrębnej definicji działalności rolniczej. Biorąc pod uwagę wykładnię systemową oraz funkcjonalną, należy ją rozumieć jako działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej, w tym produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej (zob. art. 461 k.c.[23], art. 2 pkt 3 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego[24])[25]. Stanowi ona wyodrębnioną przedmiotowo część działalności gospodarczej[26].
Do działalności rolniczej należy m.in. zaliczyć: uprawę roślin, uprawę warzyw w szklarniach, hodowlę zwierząt, prowadzenie pasieki, hodowlę ryb w stawach. W zakresie tego pojęcia zawierają się również działy specjalne produkcji rolnej (np. uprawa pieczarek albo innych grzybów jadalnych). Działalność rolnicza nie obejmuje natomiast uprawy lasów, świadczenia usług pomocniczych w rolnictwie (remontowanie maszyn rolniczych, organizowanie targów produktów rolnych, przechowywanie płodów rolnych, usługi opryskiwania pól itp.) ani działalności przetwórczej (serowarstwo, masarstwo, kaletnictwo, browarnictwo, wytwarzanie dżemów czy kiszonek itp.).
Omawiane przepisy ogólnie odwołują się do osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne (w rozumieniu art. 6 pkt 4 u.u.s.r.), niezależnie od związku między umową a prowadzeniem takiego gospodarstwa. Należy uznać, że nie obejmują jednak osób występujących w roli konsumenta (zob. art. 221 k.c.), ponieważ w tym zakresie byłyby zbędne. Rozszerzenie ochrony konsumenckiej na rolników, którzy dokonują czynności prawnych w charakterze konsumenta, byłoby całkowicie nielogiczne. Nie poprawiałoby to w żaden sposób ich pozycji prawnej. Prowadziłoby do powstania „pustych” norm prawnych, wypranych z racjonalnej treści.
W związku z powyższym należy odwołać się do wykładni funkcjonalnej. Wykładnia ta ogranicza zakres wyniku interpretacji czysto językowej (tzw. redukcja funkcjonalna). Aby nadać sensowną treść normom wynikającym z omawianych przepisów, trzeba uznać, że dotyczą one jedynie osób fizycznych będących przedsiębiorcami rolnymi. Rozszerzają stosowanie ochrony konsumenckiej na osoby fizyczne, które zawierają umowę w charakterze przedsiębiorcy prowadzącego działalność rolniczą, gdy umowa pozostaje w bezpośrednim związku z taką działalnością. Nie znajdują natomiast zastosowania do przypadków, w których rolnicy indywidualni występują w roli konsumenta – podlegają oni wtedy ochronie prawnej na podstawie przepisów ogólnych.
Co istotne, omawiane przepisy (art. 3855 § 2 k.c., art. 2 ust. 2 u.k.k., art. 2 ust. 1 u.k.p.l.) obejmują wszelkie umowy zawierane przez rolników indywidualnych, które wykazują bezpośredni związek z ich działalnością rolniczą. Regulacje te mają charakter jednolity pod względem przedmiotowym. Nie wprowadzają wyłączenia odnośnie do czynności o charakterze zawodowym. Przesłanka taka nie obowiązuje w świetle tych przepisów. Stwierdzenie to ma istotne konsekwencje. W ramach prawnych, które wyznaczono w omawianych przepisach, czynności zawodowe (pozostające w zakresie specjalizacji gospodarczej) również podlegają ochronie konsumenckiej w odniesieniu do rolników indywidualnych. Dotyczy to np. ochrony przed klauzulami abuzywnymi w umowie kontraktacji albo umowie sprzedaży płodów rolnych (art. 3855 § 2 k.c.).
Warto zauważyć, że odmiennie przedstawia się zakres ochrony normatywnej przewidzianej w art. 7aa u.p.k. Nie przysługuje ona rolnikom indywidualnym (ani innym przedsiębiorcom indywidualnym), gdy zawierana umowa ma dla nich charakter zawodowy. Na przykład, rolnik nie może odstąpić od umowy sprzedaży płodów rolnych (czynności zawodowej), gdy zawarto ją na odległość albo poza lokalem przedsiębiorstwa (art. 27 i n. w zw. z art. 7aa u.p.k.).
Przepisy, o których tutaj mowa, obejmują także przedsiębiorców (w rozumieniu art. 431 k.c.) prowadzących działalność rolniczą w dużych rozmiarach. W tej mierze nie ma znaczenia wielkość gospodarstwa rolnego, specjalizacja ani zakres wykonywanej działalności rolniczej (argument lege non distinguente).
7. Kredyt konsumencki udzielany rolnikom indywidualnym
Nowe regulacje dotyczące ochrony prawnej rolników indywidualnych szczególne znaczenie mają w dziedzinie kredytowania konsumenckiego[27]. W myśl art. 2 ust. 2 u.k.k. przepisy ustawy o kredycie konsumenckim stosuje się do kredytów udzielanych osobom fizycznym prowadzącym gospodarstwo rolne (w rozumieniu art. 6 pkt 4 u.u.s.r.). W konsekwencji takie osoby uzyskują ochronę prawną na identycznym poziomie, jaki przyznano konsumentom w powołanej ustawie.
Trzeba zauważyć, że przepisy ustawy o kredycie konsumenckim stosuje się wprost do rolników indywidualnych. Odesłanie ustawowe ma charakter bezwarunkowy, więc przepisy te powinny być stosowane bez żadnych zmian, w pełnym zakresie. W art. 2 ust. 2 u.k.k. nie zamieszczono sformułowania „odpowiednio” (albo równoważnego).
W art. 3 ust. 1 u.k.k. zamieszczono definicję umowy o kredyt konsumencki. Oznacza ona umowę o kredyt w wysokości nie większej niż 255 550 zł albo równowartość tej kwoty w walucie innej niż waluta polska, który kredytodawca w zakresie swojej działalności udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia konsumentowi. Definicję tę rozszerzono w art. 3 ust. 1a u.k.k. Objęto nią również umowę o kredyt niezabezpieczony hipoteką, który jest przeznaczony na remont domu albo lokalu mieszkalnego (w tym w wysokości większej niż 255 550 zł albo równowartość tej kwoty w walucie obcej).
Rozszerzona ochrona konsumencka rolników indywidualnych – na podstawie art. 2 ust. 2 u.k.k. – obejmuje wszelkie umowy o kredyt, które wykazują bezpośredni związek z działalnością rolniczą kredytobiorcy i spełniają pozostałe przesłanki określone w art. 3 ust. 1 u.k.k. W tym kontekście nie ma znaczenia rodzaj kredytu: pieniężny czy rzeczowy (argument lege non distinguente). Wprowadzona ochrona dotyczy m.in. kredytu bankowego (w postaci kredytu inwestycyjnego, kredytu w rachunku bieżącym, karty kredytowej itp.), pożyczki pieniężnej, odroczenia płatności ceny, a także leasingu. Chodzi jednak wyłącznie o umowę leasingu, która spełnia przesłanki wyznaczone w przepisach ustawy o kredycie konsumenckim. Rolnik indywidualny może skorzystać z omawianej ochrony konsumenckiej tylko wtedy, gdy umowa leasingu – albo odrębne porozumienie – nakłada na niego obowiązek nabycia wyleasingowanego przedmiotu (zob. art. 4 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 4 ust. 4 u.k.k.). Takiego skutku nie wywołuje umowa, która przyznaje rolnikowi uprawnienie do nabycia przedmiotu leasingu (tzw. opcja), bez równoległego obowiązku.
Ogólnie rzecz ujmując, w odniesieniu do rolników indywidualnych w pełnym zakresie znajdują zastosowanie wyłączenia przedmiotowe przewidziane w ustawie o kredycie konsumenckim (zob. art. 4 ust. 1 u.k.k.). Rozszerzona ochrona konsumencka nie obejmuje np. umów o kredyt będących wynikiem ugody sądowej (art. 4 ust. 1 pkt 4 u.k.k.). Co istotne, nie odnosi się również do kredytów bezkosztowych (art. 4 ust. 1 pkt 1 u.k.k.). Na przykład, jeżeli sprzedawca (przedsiębiorca) odracza rolnikowi indywidualnemu termin płatności ceny, a rolnik nie ponosi w związku z tym żadnych kosztów, umowa nie podlega przepisom o kredycie konsumenckim.
W przypadku umów o charakterze kredytowym, które zawiera się z rolnikami indywidualnymi, powinno być stosowane również ograniczenie kwotowe (255 550 zł lub równowartość w walucie obcej). Po pierwsze, art. 2 ust. 2 u.k.k. odwołuje się do umowy o kredyt, której definicja – zamieszczona w art. 3 ust. 1 u.k.k. – przewiduje taki pułap pieniężny. Po drugie, nieracjonalne byłoby przyznanie przedsiębiorcom rolnym ochrony prawnej w szerszym zakresie niż przysługuje konsumentom na podstawie ustawy o kredycie konsumenckim. Rozwiązanie takie byłoby całkowicie niespójne pod względem systemowym oraz aksjologicznym. W związku z powyższym – w świetle obowiązujących przepisów – ochrona konsumencka rolnika indywidualnego zależy od sumy kredytowania. W zależności od tego, czy suma kredytu sięga kwoty 255 550 zł, czy przekracza tę kwotę, rolnik korzysta albo zostaje pozbawiony szczególnej ochrony konsumenckiej.
Warto zauważyć, że w art. 2 ust. 2 u.k.k. – podobnie jak w art. 3855 § 2 k.c. oraz art. 2 ust. 1 u.k.p.l. – nie wprowadzono wyłączenia odnośnie do czynności, które mają charakter zawodowy dla kredytobiorcy. Czynności zawodowe rolnika indywidualnego również podlegają hipotezie powołanego przepisu (odmiennie niż np. w art. 3855 § 1 k.c.). Z tego względu rolnik może skorzystać z ochrony konsumenckiej niezależnie od rodzaju czynności kredytowej oraz przedmiotu finansowania.
Pewne wątpliwości mogą powstać w bardziej skomplikowanych przypadkach. Jeżeli kredytobiorca prowadzi równocześnie działalność rolniczą oraz pozarolniczą, art. 2 ust. 2 u.k.k. znajduje zastosowanie wtedy, gdy umowa kredytu pozostaje w bezpośrednim związku z działalnością rolniczą (np. gdy celem kredytu jest sfinansowanie zakupu określonej maszyny do gospodarstwa rolnego). W przypadku gdy umowa o kredyt wykazuje bezpośredni związek jednocześnie z działalnością rolniczą oraz pozarolniczą kredytobiorcy (np. zapewnia ogólne finansowanie obrotowe), powołany przepis również powinien być stosowany. Umowa, którą kredytodawca zawarł z rolnikiem indywidualnym (do kwoty 255 550 zł), podlega wtedy w całości przepisom ustawy o kredycie konsumenckim.
Trzeba podkreślić, że rolnik indywidualny w pełnym zakresie korzysta z ochrony normatywnej przewidzianej w ustawie o kredycie konsumenckim (z zastrzeżeniem wyłączeń przedmiotowych opisanych w art. 4 u.k.k.). Powinny być stosowane wobec niego wszystkie instrumenty określone w tym akcie prawnym. Ochrona przysługuje rolnikowi indywidualnemu na każdym etapie kontraktowania z kredytodawcą: przed zawarciem umowy (np. nakaz dostarczenia formularza informacyjnego), w trakcie jej zawierania (np. obowiązek zamieszczenia wielu elementów w treści dokumentu umowy) oraz po zawarciu (np. w razie przedterminowej spłaty kredytu albo zmiany stopy oprocentowania).
Nowe regulacje nie mogą zostać zlekceważone przez kredytodawców. Na przykład, jeżeli dokument umowy kredytowej zawartej z rolnikiem indywidualnym nie zawiera wymaganych elementów, o których mowa w art. 30 ust. 1 pkt 1-8, 10, 11, 14-17 u.k.k., może on skorzystać – podobnie jak konsument – z sankcji kredytu darmowego w stosunku do kredytodawcy (zob. art. 45 ust. 1 u.k.k.). Spłaca wtedy kredyt bez odsetek kapitałowych oraz innych kosztów (z wyjątkiem kosztów ustanowienia zabezpieczeń)[28].
8. Zagadnienia intertemporalne
Nowe przepisy, które w szczególny sposób rozszerzają ochronę konsumencką odnośnie do rolników indywidualnych (art. 3855 § 2 k.c., art. 2 ust. 2 u.k.k., art. 2 ust. 1 u.k.p.l.), obowiązują od 7 stycznia 2024 r. Wywołują skutki prospektywne. Mają one zastosowanie do umów zawartych od 7 stycznia 2024 r. (zob. art. 59 u.k.p.l.).
Na płaszczyźnie intertemporalnej nie jest istotne, w jakiej chwili dokonano czynności na etapie przedkontraktowym (np. złożono wniosek kredytowy, doręczono ofertę, przekazano formularz informacyjny). O stosowaniu nowych przepisów decyduje data zawarcia umowy. Jeżeli przypada w dniu 7 stycznia 2024 r. lub później, wymagane jest natomiast – stosownie do okoliczności – uprzednie wykonanie pewnych obowiązków informacyjnych wobec rolnika indywidualnego (np. dostarczenie mu formularza z wymaganymi informacjami). Może to oznaczać konieczność odroczenia zawarcia umowy do czasu, gdy obowiązki te zostaną właściwie dopełnione.
9. Zakończenie
Wprowadzenie odrębnych przepisów dotyczących ochrony konsumenckiej rolników indywidualnych (art. 3855 § 2 k.c., art. 2 ust. 2 u.k.k., art. 2 ust. 1 u.k.p.l.) należy ocenić krytycznie. Zakres przedmiotowy tych regulacji jest nieuzasadniony merytorycznie. Brakuje przekonujących podstaw rzeczowych, aby przedsiębiorcom rolnym przyznawać ochronę prawną w dziedzinie kredytowania na identycznym poziomie jak konsumentom (np. w odniesieniu do kredytu kupieckiego). Ponadto nieuzasadnione jest uprzywilejowanie ich w stosunku do pozostałych indywidualnych przedsiębiorców (odnośnie do kredytu konsumenckiego i pożyczki lombardowej, a także przesłanki zawodowego charakteru umowy). Pod tym względem wprowadzone przepisy naruszają konstytucyjną zasadę równości oraz proporcjonalności (art. 32 ust. 1 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji RP). Co więcej, można postawić zarzut, że przepisy te zostały uchwalone z naruszeniem konstytucyjnych ograniczeń dotyczących wprowadzania poprawek na etapie prac sejmowych. De lege ferenda należy postulować ich zasadniczą zmianę oraz korelację z pozostałymi instrumentami ochrony konsumenckiej przedsiębiorców indywidualnych.
dr Tomasz Czech
radca prawny w OIRP w Warszawie
[2] Zob. art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 6 marca 2018 r. – Prawo przedsiębiorców (Dz. U. z 2023 r. poz. 221).
[3] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2023 r. poz. 1610, ze zm.), dalej: „k.c.”.
[4] Zob. np. wyroki SN: z 3 października 2014 r., V CSK 630/13, OSNC 7-8/2015, poz. 96 i z 17 lutego 2021 r., I NSNc 152/20, LEX nr 3120991.
[5] Zob. ustawa z dnia 14 kwietnia 2023 r. o konsumenckiej pożyczce lombardowej (Dz. U. poz. 1285), dalej: „u.k.p.l.”.
[6] Projekt rządowy ustawy o konsumenckiej pożyczce lombardowej, który skierowano do Sejmu, nie przewidywał wprowadzenia szczególnych przepisów dotyczących rolników indywidualnych (zob. druk nr 3071, IX kadencja Sejmu).
[7] Zob. art. 805 § 4 k.c., zgodnie z którym przepisy o niedozwolonych postanowieniach umownych (art. 3851-3853 k.c.) stosuje się odpowiednio, jeżeli ubezpieczającym jest osoba fizyczna zawierająca umowę związaną bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Przepis ten obowiązuje od 10 sierpnia 2007 r.
[8] W analizie pomijam regulacje prawa polskiego oraz unijnego, które ogólnie chronią osoby fizyczne (bez względu na prowadzoną działalność gospodarczą lub zawodową), np. w transporcie lotniczym albo postępowaniu reklamacyjnym w stosunku do podmiotów rynku finansowego.
[9] Ustawa z dnia 31 lipca 2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz. U. poz. 1495, ze zm.).
[10] Por. np. T. Czech, Prawa konsumenta. Komentarz, Warszawa 2020, s. 603 i n.; J. Gil, M. Szlaszyński, Konsumencka ochrona prawna przedsiębiorców – analiza zmian legislacyjnych z perspektywy działalności banków, „Monitor Prawa Bankowego” 3/2020, s. 64 i n.; P. Kukuryk, Uwagi o objęciu ochroną konsumencką niektórych przedsiębiorców jednoosobowych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 4/2021, s. 829 i n.; W. Chomiczewski (red.), Ochrona konsumencka przedsiębiorców, Warszawa 2020; J. Wiak, Rozszerzenie ochrony konsumenckiej w kodeksie cywilnym, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 5/2020, s. 33 i n.; M. P. Ziemiak, Przedsiębiorca prawie konsumentem. Kilka uwag na tle art. 1 oraz art. 55 ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych, „Przegląd Sądowy” 7-8/2020, poz. 70 i n.
[11] Ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. 2023 r. poz. 2759), dalej: „u.p.k.”.
[12] Na podstawie ustawy z dnia 4 listopada 2022 r. o zmianie ustawy o prawach konsumenta, ustawy – Kodeks cywilny oraz ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. poz. 2337).
[13] Por. np. B. Gnela, Regulacja prawa handlowego i konsumenckiego a rozszerzanie ochrony konsumenckiej na niektórych przedsiębiorców będących osobami fizycznymi [w:] A Herbet (red.), Podstawowe problemy i konstrukcje współczesnego prawa handlowego, Warszawa 2023; T. Kotarski, Problem stosowania niektórych przepisów o ochronie konsumenta do osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, „Acta Iuris Stetinensis” 2/2023, s. 81 i n.; M. J. Wrona, B. J. Lewandowski, Kto daje i odbiera – czy indywidualnemu przedsiębiorcy dalej przysługują prawa konsumenta?, „Monitor Prawniczy” 10/2023, s. 645 i n.
[14] Por. M. P. Ziemiak, Rolnik prawie konsumentem. Kilka uwag na tle artykułu 3855 § 2 Kodeksu cywilnego, „Przegląd Sądowy” 1/2024, s. 45 i n.
[15] Odrębnie wymienić należy przepis, który wprowadza – w odniesieniu do rolników indywidualnych – limity kosztów pozaodsetkowych oraz pewne dalsze obowiązki pożyczkodawcy w umowie pożyczki (art. 7206 k.c.). Przepis ten, ściśle rzecz ujmując, nie rozszerza ochrony konsumenckiej, ponieważ nie odwołuje się do umowy zawieranej z konsumentem. Odsyła do umowy pożyczki zawieranej z osobą fizyczną i niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową tej osoby. Chodzi o umowy, które występują nie tylko w obrocie konsumenckim, lecz także w obrocie powszechnym (w tym drugim przypadku zawierane po obu stronach – pożyczkodawcy oraz pożyczkobiorcy – przez osoby fizyczne bez bezpośredniego związku z działalnością gospodarczą bądź zawodową). Por. T. Czech, Nowy kształt limitów kosztów pozaodsetkowych w prawie polskim, „Monitor Prawa Bankowego” 2/2023, s. 77 i n.
[16] Przepis ten obecnie powiela normę wynikającą z art. 805 § 4 k.c., w przypadku gdy ubezpieczającym jest rolnik indywidualny, który zawiera umowę ubezpieczenia w bezpośrednim związku z prowadzoną działalnością rolniczą. Na podstawie zarówno art. 3855 § 2 k.c., jak i art. 805 § 4 k.c. w pełni korzysta z ochrony prawnej przed niedozwolonymi postanowieniami zamieszczonymi w takiej umowie (art. 3851 i n. k.c.).
[17] Ustawa z dnia 12 maja 2011 r. o kredycie konsumenckim (Dz. U. z 2023 r. poz. 1028, ze zm.), dalej: „u.k.k.”.
[18] Zob. zwłaszcza uchwała SN z 26 stycznia 1996 r., III CZP 111/95, OSNC 5/1996, poz. 63.
[19] Zob. przepisy ustawy z dnia 6 marca 2018 r. o Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej i Punkcie Informacji dla Przedsiębiorcy (Dz. U. z 2019 r. poz. 1291, ze zm.).
[20] Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2023 r. poz. 208, ze zm.), dalej: „u.u.s.r.”.
[21] Zob. np. postanowienie SN z 28 stycznia 1999 r., III CKN 140/98, LEX nr 50652.
[22] Zob. np. wyrok SA w Białymstoku z 18 lutego 2014 r., III AUa 1003/13, LEX nr 1427986.
[23] W przepisie tym – w sposób funkcjonalny – zdefiniowano nieruchomości rolne. Oznaczają one nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej.
[24] Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. z 2022 poz. 2569), dalej: „u.k.u.r.”.
[25] Szerzej por. T. Czech, Kształtowanie ustroju rolnego. Komentarz, Warszawa 2022, s. 119 i n.
[26] W tym kontekście warto powołać wyrok SN z 29 września 2005 r., I UK 16/05, OSNP 17-18/2006, poz. 278: „Prowadzenie działalności rolniczej oznacza prowadzenie na własny rachunek posiadacza gospodarstwa rolnego zawodowej, związanej z tym gospodarstwem, stałej i osobistej działalności, mającej charakter wykonywania pracy lub innych zwykłych czynności wiążących się z jego prowadzeniem. Prowadzenie tak rozumianej działalności może polegać na samym zarządzaniu gospodarstwem”.
[27] Por. T. Czech, Kredyt konsumencki. Komentarz, Warszawa 2023, s. 34 i n.
[28] Por. np. T. Czech, Sankcja kredytu darmowego, „Temidium” 1/2018, s. 33 i n.
Prawo i praktyka
Przygody Radcy Antoniego
Odwiedź także
Nasze inicjatywy
