Mateusz Woiński
 
1. Geneza nowelizacji
Jednym z fundamentalnych założeń systemu prawa karnego^[1] jest jego rozsądny konserwatyzm. Nie chodzi w nim tylko o to, aby odwoływać się do niego (w sferze stanowienia oraz stosowania prawa) wówczas, gdy niekarne środki prawne są niewystarczające^[2], ale aby liczba i zakres zmian były możliwie niewielkie, a wszelkie modyfikacje zostały co najmniej (skoro już prawodawca skłonny jest definitywnie porzucić myślenie o prawie karnym jako „ostatecznej instancji”, tj. ultima ratio) dobrze umotywowane.

---

Taka perspektywa nie ma oczywiście na celu torpedowania każdego projektu zmian jako niekoniecznego^[3], lecz zabezpieczenie przed inflacją przepisów zbędnych, nieracjonalnych lub wprost szkodliwych. Takie zjawisko jest szczególnie niepożądane w obszarze prawa karnego materialnego. Stwarza ono bowiem sytuację, w której konieczność stosowania ustawy nowej, o ile obowiązująca poprzednio (przez datę retrospektywnie graniczną przyjmuje się przy tym datę czynu) nie była względniejsza, tj. korzystniejsza dla sprawcy (zob. art. 4 § 1 k.k.), powoduje konieczność stosowania, nawet w ramach jednego postępowania karnego (zakładając łączność przedmiotową lub przedmiotową, tj. objęcie jednym postępowaniem dwóch lub więcej czynów), całokształtu przepisów karnych obowiązujących w różnych datach.

Tymczasem przepisy dwóch podstawowych dla regulacji prawnokarnej (materialnej i procesowej) ustaw doznają, niestety już od lat, wręcz hiperinflacji. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny^[4] (dalej: „k.k.”) była nowelizowana ponad stukrotnie (średnio cztery ustawy nowelizujące rocznie, licząc od roku wejścia w życie kodeksu), natomiast ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego^[5] (dalej: „k.p.k.”) – około sto pięćdziesiąt razy (około sześć nowelizacji rocznie).

Niektóre z ustaw nowelizujących są jednak tak daleko idące, że określa się je jako „wielkie nowelizacje”^[6] lub wręcz „nowy kodeks”. Obydwa te określenia można zasadnie stosować w odniesieniu do ustawy z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw; Dz. U. poz. 2600 (dalej: „ustawa z 7.07.2022 r.” albo „ustawa”), która jest przedmiotem tego opracowania^[7].

Jej źródeł należy upatrywać w tym rodzaju polityki karnej, który określa się – i jest to określenie, jakkolwiek wartościujące negatywnie, to jednak także deskryptywne i niestety bardzo trafne – populizmem penalnym^[8]. Jego zasadnicze kierunki to: w sferze prawa materialnego zwiększenie punitywności (stopnia represji karnej), a w sferze procesowej przesunięcie punktu ciężkości z kontradyktoryjności na inkwizycyjność, tj. eliminacja elementów oportunizmu ścigania poprzez m.in. zwiększenie uprawnień organów ścigania karnego (przede wszystkim prokuratora) kosztem uprawnień stron postępowania i sądu (organu postępowania jurysdykcyjnego). Argumenty na poparcie tezy o populistycznych źródłach zmiany zostaną przedstawione w kolejnych częściach opracowania.

Należy tutaj dodać jeszcze jedną uwagę. Ustawa z 7.07.2022 r. nie jest pierwszą próbą gruntownego znowelizowania Kodeksu karnego w kierunku retrybutywizmu penalnego. Zasadnicze zręby zmian zawierała bowiem jej poprzedniczka: ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw^[9], która została uznana za w całości niezgodną z art. 7 w zw. z art. 112 oraz z art. 119 ust. 1 Konstytucji RP w związku z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego z 14 lipca 2020 r. w sprawie Kp 1/19^[10], wydanym w ramach tzw. kontroli prewencyjnej. Okazuje się jednak, parafrazując fragment znanej recenzji złożonej w postępowaniu awansowym (profesorskim), że „raz wyzwolona wola zmiany prawa jest nie do zatrzymania”^[11], stąd nie może budzić zdziwienia to, że do uchwalenia w istocie nie tej samej, ale takiej samej zmiany, ostatecznie doszło.
 
2. Daty wejścia w życie

Użycie w tytule tego fragmentu opracowania liczby mnogiej („daty”) jest o tyle uzasadnione, że, przepisy wprowadzające zawarte w ustawie z 7.07.2022 r. określają daty wejścia w życie odpowiednich zmian różnie.

Ich wskazanie trzeba poprzedzić uwagą wprowadzającą. W poprzedniej części wspomniano o konieczności zachowania pewnej „konserwatywnej” stabilności przepisów prawa karnego. Potrzeba utrzymania tej cechy systemu jest tym ważniejsza, im mocniej projektodawcy zmian akcentują uwzględnienie w nich racjonalności wyborów potencjalnych sprawców. To założenie sprowadza się do przekonania, że świadomość konsekwencji prawnokarnych popełnienia czynu zabronionego jest istotnym czynnikiem motywacyjnym w okołoprzestępczych kalkulacjach opłacalności, wykonywanych przez potencjalnego sprawcę. Przyjmuje się w konsekwencji, że im surowsza grożąca sankcja, tym skuteczniejszy walor odstraszający przepisów karnych i tym lepiej realizowana funkcja indywidualnoprewencyjna prawa karnego.

Ta kalkulacja ryzyka okazała się bardzo utrudniona. W pierwotnym brzmieniu ustawa z 7.07.2022 r. zawierała różne, obejmujące trzy grupy przepisów nowelizujących, daty wejścia w życie:

O poziomie procesu prawodawczego (oraz kontroli władzy legislacyjnej nad jego przebiegiem i rezultatem) najdobitniej świadczy niestety to, że w druku sejmowym nr 2954-A obejmującym dodatkowe sprawozdanie Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka o rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2860) wniesiono o przyjęcie poprawki polegającej na dodaniu do niego art. 4a, który modyfikował przepisy przejściowe ustawy. W dniu 26 stycznia 2023 r.^[13] ustawę uchwalono, a 2 marca 2023 r. została ona ogłoszona w Dzienniku Ustaw^[14]. Przepis art. 5 tej ustawy stanowi, że w ustawie z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 2600) art. 33 otrzymuje brzmienie: „Art. 33. Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 października 2023 r., z wyjątkiem: 1) art. 1 pkt 14, 67 lit. c, pkt 68 lit. c oraz art. 9 pkt 11 i 12, które wchodzą w życie z dniem 14 marca 2024 r.; 2) art. 10 pkt 1–6, 12, 13 i 17, które wchodzą w życie z dniem 1 stycznia 2026 r.”.

Oznacza to, że wielka nowelizacja Kodeksu karnego wejdzie w życie  – w zasadniczej części – z opóźnieniem (w stosunku do pierwotnie projektowanego terminu; osoba złośliwa powiedziałaby, że w tym okresie można spodziewać się nasilenia przestępczości „kalkulujących” sprawców):

 
3. Zakres zmian

Wprawdzie ustawa z 7.07.2022 r. wpływa w największym stopniu na prawo karne materialne (art. 1, wprowadzający zmiany w Kodeksie karnym, obejmuje 116 punktów), ale nie ogranicza się do nich. Obowiązek sprawozdawczy wymaga wskazania, że kolejne jednostki redakcyjne zawierają zmiany obejmujące ustawy: z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń, z dnia 23 czerwca 1973 r. o opłatach w sprawach karnych, z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, z dnia 21 czerwca 1996 r. o szczególnych formach sprawowania nadzoru przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy, z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny, z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym, z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy, z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, z dnia 13 maja 2016 r. o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym, z dnia 8 grudnia 2017 r. o Służbie Ochrony Państwa, z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym, oraz z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa.

Co istotne, ustawa z 7.07.2022 r. obejmuje także grupę przepisów intertemporalnych, regulujących problematykę stosowania odpowiednich ustaw w brzmieniu dotychczasowym do określonych sprawców, czynów, kar, spraw, postępowań albo orzeczeń znajdujących się na przecięciu odpowiednich ustaw obowiązujących w brzmieniu dotychczasowym i nowym (zob. art. 22-32 ustawy). Na ich tle warto poczynić trzy uwagi.

Po pierwsze, podstawową regułą intertemporalną prawa karnego materialnego jest obowiązek stosowania – w wypadku zmiany ustawy następującej pomiędzy datą czynu a datą orzekania – ustawy nowej (art. 4 § 1 in principio k.k.). Ta oparta na założeniu racjonalności ustawodawcy i prawidłowym („lepszym”) kierunku zmian prawa norma jest jednak ograniczona zastrzeżeniem, że należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza (korzystniejsza) dla tego konkretnego sprawcy (art. 4 § 1 in fine k.k.). Już teraz możemy powiedzieć, że zważywszy na kierunek ogromnej większości zmian, wynikający z ich uwarunkowań „genetycznych” (zob. pkt 1 opracowania), art. 4 § 1 k.k. będzie najpewniej skutkował obowiązkiem stosowania przepisów karnomaterialnych w dotychczasowym brzmieniu w istotnej liczbie spraw^[16]. W praktyce orzeczniczej będzie to wymagać powołania w podstawie kwalifikacji prawnej czynu, a także innych rozstrzygnięć (w tym: o karze, środkach karnych, przepadku itp.; zob. art. 110 k.p.k. – o ile oczywiście będzie to uzasadnione tym, że podstawa prawna tych rozstrzygnięć uległa zmianie), art. 4 § 1 k.k. ze wskazaniem, z jakiej daty brzmienie Kodeksu karnego jest przez sąd (czy inny organ postępowania karnego) stosowane.

Tutaj dwa przykłady.

Załóżmy najpierw, że w dniu 1 marca 2023 r. sprawca udziela osobie pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, korzyść majątkową w kwocie 1 200 000 zł. Jako że jest to mienie znacznej wartości (a nawet wielkiej wartości; zob. art. 115 § 5 i § 6 k.k.^[17]), podstawą prawną skazania byłby obecnie art. 229 § 4 k.k., który stanowi, że kto osobie pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej znacznej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Po wejściu w życie ustawy z 7.07.2022 r. (art. 1 pkt 86 ustawy) do art. 229 k.k. zostanie dodany § 4a w brzmieniu: „Kto osobie pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej wielkiej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od lat 3 do 20”. W wypadku orzekania po wejściu w życie noweli sąd będzie zobowiązany w podstawie kwalifikacji prawnej czynu przypisanego (zob. art. 413 § 2 pkt 1 k.p.k.) w wyroku skazującym powołać się na art. 229 § 4 k.k. w brzmieniu obowiązującym w dniu 1.03.2023 r. w zw. z art. 4 § 1 k.k. (zmiana przepisów jest dla oskarżonego niekorzystna). Konsekwentnie, podstawą wymiaru kary musi być art. 229 § 4 k.k. w brzmieniu obowiązującym w dniu 1.03.2023 r. w zw. z art. 4 § 1 k.k. (z perspektywy art. 4 § 1 k.k. stosuje się „jedną” ustawę, tj. karnomaterialny stan prawny obowiązujący w jednej dacie; niedopuszczalne jest więc stosowanie „kilku” ustaw, tj., upraszczając, Kodeksu karnego i ustaw okołokodeksowych w brzmieniach obowiązujących w różnych datach).

Przykład drugi: sprawca dopuszcza się tzw. kradzieży zwykłej w dniu 1 marca 2022 r., zaś sąd co do tego czynu orzeka po wejściu w życie ustawy z 7.07.2022 r. Wprawdzie art. 278 § 1 k.k. nie zostaje objęty nowelizacją, ale zakres zmian – być może najbardziej doniosły – uwzględnia część ogólną Kodeksu karnego. Spójrzmy: obecnie art. 33 § 2 k.k. stanowi, że sąd może wymierzyć grzywnę także obok tzw. terminowej kary pozbawienia wolności (wymienionej w art. 32 pkt 3 k.k.), jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową osiągnął. Obecnie taką grzywnę orzekaną jako kara niesamoistna wymierza się w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki, przy czym najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 540 (art. 33 § 1 k.k.). Po wejściu w życie ustawy nowelizującej do art. 33 k.k. zostaną jednak dodane dwa przepisy. Nowo wprowadzony art. 33 § 1a k.k. stanowi, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, a przestępstwo jest zagrożone zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności, grzywnę wymierza się w wysokości nie niższej od: 1) 50 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku; 2) 100 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat; 3) 150 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata. Drugi – art. 33 § 2a k.k. – stanowi z kolei, że przepis § 1a stosuje się również do grzywny wymierzanej obok kary pozbawienia wolności. Orzekając karę grzywny sąd powinien więc stosować przepisy z daty czynu.

Uwaga druga: w wypadku zmian przepisów prawa karnego procesowego przyjmuje się jako regułę, że „łapią w locie” postępowania już prowadzone. Zważywszy na to, że rezultatem nowelizacji jest m.in. zmiana właściwości rzeczowej sądu w wypadku postępowań dotyczących niektórych typów przestępstw czy zmiana trybu ścigania (zob. np. art. 1 pkt 74 ustawy z 7.07.2022 r. dotyczący zmiany trybu ścigania przestępstwa zmuszania z art. 191 § 1 k.k. na wnioskowy), konieczne było zawarcie w ustawie z 7.07.2022 r. uregulowań modyfikujących tę zasadę. Z uwagi na ramy tego opracowania warto tylko zasygnalizować, że chodzi tutaj o art. 27 i art. 28 ustawy.

Wreszcie, uwaga trzecia: badanie „względności” ustawy wymaga oceny całokształtu normatywnego stanowiącego podstawę oceny prawnokarnej określonego czynu. Oznacza to, że dokonując wyboru „ustawy” w rozumieniu art. 4 § 1 k.k. należy brać pod uwagę nie tylko wprowadzenie typów uprzywilejowanych lub kwalifikowanych oraz modyfikację ustawowego zagrożenia karą, lecz także np. zmianę podstaw warunkowego umorzenia postępowania, warunkowego zawieszenia wykonania kary, podstaw i skutków nadzwyczajnego obostrzenia i złagodzenia kary, recydywy specjalnej i wielokrotnej, reguł nadzwyczajnego złagodzenia kary itd. Jest to z reguły zadanie bardzo złożone, o ile zmiany mają charakter różnokierunkowy. Na tym tle trzeba jednak powiedzieć, że ogromna większość zmian wprowadzonych w Kodeksie karnym ustawą z 7.07.2022 r. jest dla sprawców przestępstw niekorzystna. Jako przykład zmiany na korzyść można tu podać art. 4 pkt 5 ustawy, która zmienia granicę wartości przedmiotu zaboru i przywłaszczenia jako kryterium „przepołowienia” tych czynów zabronionych z 500 zł na 800 zł (tak: art. 119 § 1 k.w. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą^[18]). W konsekwencji trzeba liczyć się ze stosowaniem w obrocie prawnym przepisów w brzmieniu dotychczasowym jeszcze przez dłuższy czas, pamiętając, że zastosowanie ustawy nowej (nie zaś: obowiązującej poprzednio ustawy względniejszej) będzie stanowić naruszenie prawa materialnego – art. 4 § 1 k.k. – i nadawać się do wykorzystania jako zarzut odwoławczy, kwalifikowany z art. 438 pkt 1 albo 1a k.p.k.

Tak oczyściwszy przedpole zwróćmy uwagę na zasadniczą treść zmian wprowadzonych w Kodeksie karnym ustawą z 7.07.2022 r.
 
4. Zmiany wprowadzone w kodeksie karnym

4.1. Część ogólna
Przepisy umiejscowione w rozdziale I k.k., zawierającym zasadniczy zrąb zasad odpowiedzialności karnej (art. 1-12 k.k.) od nowelizacji ocalały – z jednym wyjątkiem. Nowelizacja obniża limit wieku umożliwiającego pociągnięcie do odpowiedzialność karnej nieletnich za zabójstwo w typie kwalifikowanym (art. 148 § 2 i 3 k.k.; zob. znowelizowany art. 10 k.k., w szczególności nowo wprowadzony art. 10 § 2a k.k.). Kierunek i istota zmian są niestety papierkiem lakmusowym zasadniczej części przepisów noweli, którą cechuje populizm penalny, rezygnacja z zasady humanitaryzmu i zobowiązań prawnomiędzynarodowych (tutaj: art. 3 Konwencji o prawach dziecka), nieracjonalność tworzenia prawa w wyborze środków dobranych do przyjętego celu, wewnętrzna niespójność, wreszcie – brak dostatecznego uzasadnienia projektu (a zważywszy na długoterminową tendencję spadkową liczby zabójstw – wręcz działanie na podstawie wadliwych założeń)^[19].

Nowelizacja przepisów regulujących problematykę kar (rozdział IV, art. 32-38 k.k.) ma charakter fundamentalny. Przede wszystkim ustawa z 7.07.2022 r. likwiduje specyficzną dla polskiego systemu prawa karnego materialnego karę 25 lat pozbawienia wolności (uchylenie art. 32 pkt 4 k.k., art. 1 pkt 2 ustawy), wprowadzając jednocześnie znacznie szersze granice kary terminowej pozbawienia wolności (znowelizowany art. 37 stanowi, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 30 lat; art. 1 pkt 5 ustawy). Ponadto omawiana ustawa utrzymuje karę dożywotniego pozbawienia wolności, wprowadzając podstawę wyłączenia przez sąd wymierzający tę karę stosowanie środka probacyjnego polegającego na warunkowym przedterminowym zwolnieniu z odbycia reszty kary. Nasuwa to pytanie już nawet nie o humanitaryzm systemu penalnego, ale o dopuszczalność uchwalania przepisów nieludzkich, bo pozbawiających – w rdzeniu instytucji – adresata norm nadziei na sens poprawy i w tym przynajmniej aspekcie pozbawiających go godności. Jest to zresztą rozwiązanie sprzeczne z art. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności^[20]; zob. art. 1 pkt 25 lit. b ustawy. Likwidacja kary 25 lat pozbawienia wolności zwiększa potencjalną surowość kary tzw. terminowej pozbawienia wolności również w wypadku nadzwyczajnego jej obostrzenia (art. 1 pkt 6 ustawy dotyczący art. 38 k.k.; zob. także art. 1 pkt 18 ustawy zmieniający art. 60 k.k., określający podstawy oraz reguły nadzwyczajnego złagodzenia kary, w tym instytucję tzw. małego świadka koronnego) i wpływa na sposób określania granic ustawowego zagrożenia karą (tzw. widełek). Dla przykładu, typowy dotychczas sposób określania granic ustawowego zagrożenia karą pozbawienia wolności za występki, tj. od lat 2 do 12, oraz zbrodnie – od lat 3 do 15, zostaje zastąpiony – odpowiednio – zagrożeniem od lat 2 do 15 oraz od lat 3 do 20 (zob. np. art. 1 pkt 105 ustawy, zmieniający ustawowe zagrożenie karą za rozbój w typie podstawowym i kwalifikowanym, tj. art. 280 § 1 i 2 k.k.). Ustawa zwiększa również punitywność kar nieizolacyjnych – grzywny oraz ograniczenia wolności – w tym orzekanych jako kara kumulatywna lub alternatywna (zob. nowo wprowadzone art. 33 § 1a i § 2a oraz art. 34 § 1aa k.k., a także znowelizowany art. 37a k.k.; art. 1 pkt 3-5 ustawy).

Na marginesie trzeba zwrócić uwagę na specyficzne konsekwencje karnoprocesowe zmian ustawowego zagrożenia karą w wypadku zbrodni. Mianowicie dwa z czterech trybów konsensualnych^[21], tj. tryby inicjowane wnioskami oskarżonego – o skierowanie sprawy na posiedzenie i wydanie wyroku skazującego (art. 338a k.p.k.) oraz o skazanie na rozprawie bez postępowania dowodowego (art. 387 k.p.k.), ulegną istotnemu ograniczeniu. Te tryby są bowiem dopuszczalne wyłącznie w odniesieniu do sprawców przestępstw zagrożonych karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawienia wolności (ustawa podnosi tzw. górne widełki z 15 na 20 lat)^[22].

W zakresie środków karnych (art. 39-43c k.k.) ustawa wprowadza nowy środek w postaci degradacji (art. 1 pkt 7 i 13 ustawy) i modyfikuje zasady orzekania niektórych z dotychczasowych (art. 1 pkt 8-12 ustawy). Stopień represji karnej mierzony zakresem dolegliwości związanych ze skazaniem za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji jest w radykalny sposób zintensyfikowany przez wprowadzenie podstaw orzekania przepadku (zob. art. 44-45a k.k.) pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w ruchu lądowym lub jego równowartości (art. 1 pkt 14, pkt 67 lit. c i pkt 68 lit. c ustawy)^[23].

Całkowitej rewolucji (o potencjalnie fatalnych skutkach dla całego systemu prawa karnego materialnego) ulegają zasady wymiaru kary i środków karnych (rozdział VI k.k.). Znowelizowany art. 53 § 1 k.k. stanowi, że sąd wymierza karę według swojego uznania (przynajmniej ta podstawowa zasada, w każdym razie w warstwie deklaratywnej, nie uległa zmianie), w granicach przewidzianych w ustawie, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu, okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące, cele kary w zakresie społecznego oddziaływania, a także cele zapobiegawcze, które ma ona osiągnąć w stosunku do skazanego. Dolegliwość kary nie może przy tym przekraczać stopnia winy (art. 53 § 1 zdanie drugie k.k.). Ta cechująca się ogromnym zakresem oddziaływania zmiana^[24] została poddana w literaturze miażdżącej, słusznej krytyce^[25]. Poprzestańmy tutaj tylko na dwóch uwagach. Po pierwsze, przesunięcie podstawowej dotychczas zasady winy (w jej aspekcie limitującym) na drugi plan ma nie tylko wymiar symboliczny (wskazuje to na preferencję ustawodawcy dla innych kryteriów), ale stanowić może oparcie tezy, że przestaje ona pełnić rolę samoistnej zasady wymiaru kary.^[26] Po drugie, z dyrektyw sądowego wymiaru kary wyeliminowano cele wychowawcze, które penalna dolegliwość powinna pełnić względem osoby skazanej^[27]. Na tym tle nie budzi także zdziwienia wprowadzenie karnomaterialnego novum – przynajmniej na gruncie polskiego prawodawstwa – kazuistycznego (i nota bene otwartego) katalogu okoliczności obciążających i łagodzących, stanowiących w istocie formę radykalnego ograniczenia swobody orzeczniczej sądów, tutaj: w zakresie wymierzania kary (zob. nowo wprowadzone art. 53 § 2a i 2b k.k.; art. 1 pkt 15 lit b. ustawy; zob. także art. 1 pkt 16 nowelizujący art. 57 k.k., który reguluje problematykę m.in. zbiegu podstaw nadzwyczajnego złagodzenia lub obostrzenia kary, oraz art. 1 pkt 17 ustawy, nowelizujący art. 57b k.k., który reguluje kwestię wymiaru kary za tzw. czyn ciągły).

Dalej, art. 1 pkt 19, nowelizujący art. 64 k.k. oraz art. 1 pkt 20 ustawy, wprowadzający art. 64a k.k. (rozdział VII „Powrót do przestępstwa”), zmieniają w kierunku większej jeszcze punitywności instytucję recydywy specjalnej zwykłej i wielokrotnej, wprowadzając dodatkową podstawę skazania w warunkach recydywy za zbrodnię zabójstwa lub przestępstwo przeciwko wolności seksualnej zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat.

Nowelizacji ulega też kilka przepisów dotyczących środków probacyjnych (rozdział VIII, art. 66-84 k.k.), przy czym na szczególną uwagę zasługuje sygnalizowana już zmiana dotycząca instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia (znowelizowane art. 77 i n. k.k.; art. 1 pkt 25-29 ustawy).

Wreszcie, ustawa z 7.07.2022 r. zaostrza także reguły wymiaru kary łącznej (znowelizowane art. 86 i n. k.k., art. 1 pkt 30-32 ustawy), uzgadnia z likwidacją kary 25 lat pozbawienia wolności kilka przepisów dotyczących środków zabezpieczających (art. 1 pkt 33-35 ustawy), zmienia przepisy regulujące instytucję przedawnienia, m.in. wydłużając termin przedawnienia karalności zbrodni zabójstwa z 30 na 40 lat (art. 101 i n. k.k.; art. 1 pkt 36-38) oraz instytucję zatarcia skazania (art. 1 pkt 39), a także modyfikuje definicję kradzieży szczególnie zuchwałej (art. 115 § 9a k.k.; art. 1 pkt 40 lit. b ustawy).
 
4.2. Część szczególna
Ramy opracowania przekroczyłoby dokładne omówienie wszystkich zmian, które wynikają z ponad 70 punktów art. 1 ustawy z 7.07.2022 r. (art. 1 pkt 41-116 ustawy). Dość powiedzieć, że ta liczba oddaje skalę zmian. Wspólnym mianownikiem ich ogromnej większości jest zwiększenie punitywności. Ma być, i będzie, surowiej. Realizacja tego zamierzenia następuje zasadniczo na dwa sposoby:

Ponadto ustawa rozszerza zakres karalności, obejmując nim m.in. przygotowanie do zabójstwa (art. 1 pkt 55 lit. c ustawy; zob. nowo wprowadzony art. 148 § 5 k.k.) czy uchylanie się od wykonania orzeczonego przez sąd na rzecz pokrzywdzonego lub osoby dla niego najbliższej, za przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki (art. 1 pkt 94 ustawy; zob. nowo wprowadzony art. 244c k.k.), a także modyfikuje ten zakres względem normatywnego status quo, wprowadzając np. typ przestępstwa polegającego na przyjęciu zlecenia zabójstwa człowieka w zamian za udzieloną lub obiecaną korzyść majątkową lub osobistą, wprowadzając szczególną klauzulę czynnego żalu (art. 1 pkt 56 ustawy; zob. nowo wprowadzone art. 148a § 1 i 2 k.k.), czy polegającego na propagowaniu ideologii nazistowskiej, komunistycznej, faszystowskiej lub ideologii nawołującej do użycia przemocy w celu wpływania na życie polityczne lub społeczne (art. 1 pkt 96 lit. b, a także lit. a i c; zob. nowo wprowadzony art. 256 § 1a k.k. oraz zmienione § 1 i 2 tego artykułu^[28]).
 
5. Konkluzje

Nie są one niestety optymistyczne. Mimo jednoznacznie niewłaściwego kierunku zmian, krytykowanych za wręcz bliźniacze upodabnianie systemu penalnego państwa demokratycznego do prawa karnego okresu PRL^[29], do czasu ich uchylenia lub niebudzącego wątpliwości konstytucyjnych uznania ich za niezgodne z Konstytucją RP^[30], przepisy te (trudno jeszcze powiedzieć, kiedy) będą stosowane.
 
Mateusz Woiński
radca prawny w OIRP w Warszawie; doktor nauk prawnych,
adiunkt w Katedrze Prawa Karnego Akademii Leona Koźmińskiego

---

[3] Teoria kryminalizacji uwzględnia przecież także tzw. kryminalizację symboliczną, skierowaną nie tyle na realne, prospektywne wpłynięcie na ludzkie zachowania, ale formalne oddanie hołdu jakiejś wartości w warstwie deklaratywnej; zob. L. Gardocki, Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990, passim¸ zwłaszcza s. 53-54, 62 i 183. Zob. także J. Kulesza, Zarys teorii kryminalizacji, „Prokuratura i Prawo” 11-12/2014, s. 104-105.