Marek Turkiewicz
 
1. Wstęp

Stwierdzenie Tomasza Hobbesa w „Lewiatanie” – jeśli kara nie jest dość wielka, by odstraszyć ludzi od popełniania przestępstwa, to jest ona zachętą do niego: skoro bowiem ludzie porównają korzyść, jaką da im przekroczenie prawa, ze szkodą, jaką im przyniesie kara, to z natury rzeczy wybiorą to, co będzie im się wydawało najlepsze dla nich – jest w zasadzie świetnym podsumowaniem teorii analizy ekonomicznej w prawie karnym.

Zgodnie z teorią analizy ekonomicznej właściwym określeniem roli państwa w procedurze karania sprawców jest retrybutywizm^[1]. W tej teorii państwowa polityka karna powinna czynić to, co jest zasadne i właściwe, a właściwe jest ukaranie sprawców winnych popełnienia czynu zabronionego. Niewłaściwe jest natomiast karanie podmiotów, którym nie można przypisać jakiegokolwiek poziomu winy. Wysokość kary powinna natomiast odpowiadać wadze przestępstwa, a nieproporcjonalne karanie jest niedozwolone.

By móc zagłębić się w teorię analizy ekonomicznej prawa karnego, należy wcześniej zrozumieć, że w ramach tej teorii prawo karne jest dopełnieniem i uzupełnieniem prawa cywilnego. Na potrzeby niniejszego artykułu teoria ta zostanie uproszczona do stwierdzenia przedstawionego poprzez poniższy wykres:


Stopnie zawinienia^[2]

Analiza ekonomiczna prawa karnego kładzie duży nacisk na odróżnienie szkody występującej celowo od szkody wyrządzonej nieumyślnie. Podstawową różnicą między prawem deliktów a prawem karnym w kontekście ekonomicznej teorii prawa jest fakt, że delikty to szkody przypadkowe, a przestępstwa to szkody czynione umyślne. Założenie to oczywiście można obalić dość szybko – sięgając do kodeksu karnego i wskazując przestępstwa, których jednym ze znamion jest nieumyślność, lub przestępstwa dokonane w afekcie – ale na potrzeby niniejszego opracowania podział ten jest wystarczający.

W niniejszym artykule poruszone zatem zostaną wybrane elementy teorii analizy ekonomicznej w prawie karnym.
 
2. Ekonomiczna teoria przestępczości

Teoria ekonomiczna przestępczości to podejście analizujące przyczyny i konsekwencje zachowań przestępczych w kontekście ekonomicznym. Istnieje kilka głównych teorii ekonomicznych przestępczości, z których niektóre są bardziej związane z ekonomią klasyczną, a inne z ekonomią behawioralną. Poniżej przedstawiam krótki opis dwóch głównych teorii ekonomicznych przestępczości.

Teoria klasyczna: Według tej teorii przestępczość jest uważana za racjonalne działanie jednostki, która podejmuje decyzje oparte na kalkulacji kosztów i korzyści. Osoba decyduje się na przestępstwo, gdy korzyści z tego działania przewyższają koszty (np. ryzyko aresztowania, kara). Koncepcja ta zakłada, że jednostki posiadają pełną informację i zdolność racjonalnego podejmowania decyzji.

Teoria wyboru równowagi (racjonalnego wyboru): Rozwinięciem teorii klasycznej jest teoria wyboru równowagi, która zakłada, że jednostki dokonują wyborów, uwzględniając zarówno korzyści, jak i koszty, ale także z uwzględnieniem ograniczonej dostępności zasobów. Skupia się na koncepcji „równowagi przestępczej”, która opisuje sytuację, w której jednostki oceniają swoje możliwości przestępcze i nieprzestępcze, starając się maksymalizować swoje korzyści przy ograniczonych zasobach.

Obie teorie zakładają, że ludzie działają racjonalnie, starając się maksymalizować swoje korzyści, ale różnią się w zakresie szczegółów i założeń co do natury tej racjonalności.

W praktyce analiza ekonomiczna przestępczości może obejmować badanie ekonomicznych czynników wpływających na przestępczość, takich jak poziom ubóstwa, bezrobocie, nadmierne regulacje gospodarcze, dostępność legalnych i nielegalnych źródeł dochodu oraz skuteczność systemu sądowniczego i wymiar kary. Badania nad ekonomicznymi determinantami przestępczości mogą dostarczyć cennych wskazówek dla polityki publicznej mającej na celu ograniczenie przestępczości poprzez dostosowywanie warunków ekonomicznych.
 
3. Ekonomiczna teoria kary

Kara jest nakładana na konkretnego skazanego sprawcę czynu zabronionego oraz jest stanowczym wyznacznikiem potępienia społecznego i ma być odpłatą za popełnione przestępstwo^[3]. Kara jednak nie jest tylko swoistą zemstą społeczeństwa oraz ofiary za popełniony czyn, ponieważ pełni też inne istotne funkcję. Jak stwierdził Hugo Grotius, Nemo prudens quia peccantum est, sed ne peccetur – Nikt rozsądny nie karze dlatego, że popełniono przestępstwo, lecz po to, by przestępstw nie popełniano. Inaczej ujmuje to zagadnienie Jeremy Bentham, który pisał „zysk z przestępstwa jest tą siłą, która popycha człowieka do zbrodni; dolegliwość kary jest siłą, którą stosuje się, by go do tego zniechęcić. Jeżeli pierwsza z tych sił jest większa, przestępstwo zostanie popełnione, jeśli druga – przestępstwo nie stanie się faktem”^[4]. Mianowicie kara w ujęciu analizy ekonomicznej ma funkcję prewencyjną, a jednym z jej nadrzędnych celów jest odstraszanie potencjalnych sprawców przestępstw samą groźbą wymierzenia kary.

Ekonomiczna teoria kar koncentruje się na analizie roli kary w systemie prawnym z perspektywy ekonomii. Teoria ta zakłada, że sankcje prawne, w tym kary, są narzędziem mającym wpływ na zachowanie jednostek, grup społecznych i całego społeczeństwa. Oto kilka kluczowych aspektów ekonomicznej teorii kar:
Zapobieganie przestępczości – ekonomiczna teoria kar zakłada, że celem kary jest zapobieganie przestępczości poprzez tworzenie bodźców dla jednostek, aby unikały działań niezgodnych z prawem. Kara jest traktowana jako narzędzie wpływające na koszty i korzyści jednostki, zmieniając tym samym jej zachowanie.
Racjonalność jednostki – podobnie jak w teorii ekonomicznej przestępczości, teoria kar opiera się na założeniu racjonalności jednostki. Oznacza to, że jednostka podejmuje decyzje, kierując się interesem własnym i starając się maksymalizować korzyści, minimalizując koszty.
Teoria odstraszania – koncepcja odstraszania opowiada się za tym, że surowe kary mogą odstraszać potencjalnych przestępców, gdyż zwiększają koszty przestępstwa i zmniejszają jego atrakcyjność. W kontekście teorii ekonomii, teoria odstraszania argumentuje, że jednostki dokonują kalkulacji korzyści i kosztów przed podjęciem decyzji o popełnieniu przestępstwa.
Koszty systemu karnego – ekonomiczna teoria kar uwzględnia również koszty systemu karnego, takie jak koszty aresztowań, procesów sądowych, utrzymania więzień itp. Analiza ekonomiczna może oceniać efektywność systemu karnego, porównując koszty z korzyściami, jakie przynoszą w postaci odstraszania przestępczości.
Alternatywy dla karań klasycznych – w ramach ekonomicznej teorii kar rozważa się również alternatywne formy sankcji, takie jak grzywny, prace społeczne czy środki naprawcze, analizując ich efektywność z perspektywy ekonomicznej.
 
4. Przestępstwo racjonalne

By móc realnie przyjrzeć się problemowi przestępczości i kar z poziomu teorii analizy ekonomicznej, należy najpierw wyjaśnić, czym jest przestępstwo racjonalne oraz jak racjonalny sprawca przestępstwa może podjąć decyzję o jego popełnieniu. Przez racjonalną, amoralną osobę należy rozumieć sprawcę, który starannie wybiera środki prowadzące do osiągnięcia nielegalnych, kryminalnych celów bez ograniczeń w postaci wyrzutów sumienia lub zinternalizowanej moralności^[5].

Przestępstwa oraz kary można uszeregować wedle ich wagi i surowości. Cięższe kary orzekane są za poważniejsze przestępstwa, lżejsze kary za przestępstwa mniejszej wagi. Na rysunku poniżej na osi poziomej przedstawiono wagę przestępstwa, a na osi pionowej surowość kary. Kara rzeczywista ilustruje surowość kary przewidzianej prawnie, a kary stają się surowsze wraz ze wzrostem wagi przestępstwa.


Surowość kary jako funkcja wagi przestępstwa^[6]

Treść rysunku będzie bardziej przejrzysta, gdy posłużymy się przestępstwem sprzeniewierzenia. Wagą tego przestępstwa może być wartość uszczuplonego czy przywłaszczonego mienia. Załóżmy, że za to przestępstwo właściwą karą jest kara grzywny. Wobec powyższego stwierdzenia groźniejsze przestępstwa powinny skutkować orzeczeniem surowszej kary, a stanowią je znacznie wyższe grzywny. Linia oznaczona jako doskonały zwrot korzyści przedstawia wartość grzywny, która odpowiada wartości sprzeniewierzonego mienia. Gdy osoba sprzeniewierza wartość x, to w tym przypadku grzywna również wynosi identyczną wartość x. Samo zobowiązanie przestępców do oddania identycznej sumy, o ile zostaną ujęci i skazani, może skutecznie ich nie odstraszać, gdyż w przypadku ich ukarania bilans ich zysków i strat jest neutralny. W związku z tym rzeczywista kara powinna przewyższać wartość doskonałego zwrotu korzyści. Karanie przestępców ma charakter probabilistyczny. Każdy potencjalny i rzeczywisty sprawca może uniknąć wykrycia lub skazania albo zostać ujęty, lecz z jakiś przyczyn nie zostać skazany. Racjonalny przestępca bierze pod uwagę prawdopodobieństwo skazania i wymierzenia kary, gdy rozważa popełnienie czynu zabronionego. Można śmiało stwierdzić, że racjonalni przestępcy obliczają oczekiwaną wartość przestępstwa. na którą składają się korzyści z jego popełnienia pomniejszone o wysokość kary pomnożonej przez prawdopodobieństwo schwytania, skazania i wykonania kary.

Załóżmy, że grzywna za sprzeniewierzenie 1000 wynosi 2000, a prawdopodobieństwo skazania wynosi 0,75, to oczekiwana wartość kary wynosi 1500. Umieśćmy te wartości na rysunku.


Wpływ niepewności kary^[7]

Przy pewnych założeniach racjonalny sprawca będzie dokonywał czynów zabronionych tak długo jak korzyści będą przewyższać oczekiwaną karę. By uprościć rozważania teoretyczne, zakładamy tutaj neutralny stosunek do ryzyka. Nawet gdy wystąpienie kary jest niepewne, to możliwa jest taka konstrukcja, w której nawet w przypadku racjonalnego, egoistycznego i pozbawionego skrupułów przestępcy podejmowanie się czynów zabronionych będzie zwyczajnie ekonomicznie nieopłacalne.
 
5. Odstraszanie i koszt przestępczości w ujęciu analizy ekonomicznej

Dla sprawcy koszt różnych kar może być porównywalny po przekształceniu go w równowartość pieniężną, która oczywiście, jest mierzona bezpośrednio tylko do kary grzywny. Fakt ten w zasadzie nie przeszkadza spróbować policzyć kosztów (społecznych i prywatnych) w przypadku kary pozbawienia wolności. Na przykład koszt pozbawienia wolności jest dyskontowaną sumą utraconych zarobków i wartości wprowadzenia ograniczenia w konsumpcji oraz wolności, jak również kosztów utrzymania więźnia w izolacji. Oczywiście konkretne koszty między różnymi skazanymi są zróżnicowane. Czas trwania kar jest unikalny, ale na ogół większe koszty ponoszą przestępcy, którzy mogą zarobić więcej poza zakładem karnym. Kary nie dotyczą tylko przestępców, ale także innych nieskazanych członków społeczeństwa. Większość wymierzonej kary jest uciążliwa dla innych, nieskazanych członków społeczeństwa, ponieważ wymaga nakładów na więziennictwo (strażnicy, pracownicy nadzoru, budynki, wyżywienie, administracja, ubezpieczenie itp.).

Obecnie w Polsce każdego roku na utrzymanie więźniów jest wydawanych około 3,9 mld zł. Na całkowity koszt społeczny kar składa się koszt utrzymania więźniów powiększony o koszt bezproduktywnego spędzania przez więźniów czasu w zakładach karnych, ponieważ, co do zasady, nie podejmują oni działalności zarobkowej, pomniejszonej o zysk, jaki społeczeństwo otrzymuje poprzez izolację przestępców i niepopełnianie przez nich przestępstw na wolności. Z powyższego wzoru jasno wynika, że koszt społeczny grzywien jest bliski zeru, jak przystało na płatność przelewem^[8].

Społeczny koszt przestępczości można podzielić na dwa aspekty strat – osobiste i majątkowe. Najłatwiej przedstawić koszty zapobiegania przestępczości stosowane przez państwo, a mianowicie są to koszty ścigania przestępców, karania oraz utrzymywania więźniów i zakładów karnych.

 
Wydatki na utrzymanie jednego osadzonego w 2022 roku^[9]

Zarówno prace teoretyczne, jak i praktyka wskazują na to, że wzrost szybkości i prawdopodobieństwa ukarania poprzez działania publiczne wywiera znacznie poważniejszy oraz większy efekt odstraszający niż zwiększenie kar poprzez takie środki, jak zwiększanie długości izolacyjnych kar pozbawienia wolności^[10]. Ekonomiści postulowali, zarówno przy użyciu modeli teoretycznych, jak i za pomocą dowodów empirycznych, że jeśli zostanie zwiększony koszt popełnienia przestępstwa poprzez zwiększenie prawdopodobieństwa skazania, to obniży się zjawisko przestępczości.

Wyróżniamy dwa rodzaje odstraszania: odstraszanie indywidualne oraz odstraszanie ogólne. Odstraszanie indywidualne to wpływ potencjalnej kary na konkretną osobę. Ujmowane jest ono poprzez osobiste doświadczenia konkretnej osoby z wymiarem sprawiedliwości. Przestępcy, przynajmniej z poziomu założeń, postrzegają swoją przyszłą karę poprzez prawdopodobieństwo aresztowania przy popełnianych poprzednich czynach zabronionych. Odstraszanie ogólne ujmuje wpływ kary na ogół społeczności. Dużo trudniejszym zabiegiem jest uzyskanie dokładnych i akceptowalnych danych dotyczących generalnego efektu odstraszania. W standardowym modelu aktywności przestępczej indywidualne prawdopodobieństwo ujęcia sprawcy zależy od poziomu aktywności przestępczej konkretnej jednostki, w tym do zdolności do unikania zatrzymania oraz innych czynników związanych z systemem aktywności wymiaru sprawiedliwości. Kiedy jednostka rozważa popełnienie przestępstwa, bierze pod uwagę rozkład prawdopodobieństwa, który łączy charakter i rozmiar aktywności przestępczej z prawdopodobieństwem aresztowania^[11]. Odstraszanie jest najbardziej skuteczne w chwili, gdy jest optymalne. Optymalne odstraszanie następuje wtedy, gdy krańcowy koszt społeczny redukcji przestępczości jest równy krańcowej korzyści społecznej.

Poniższy rysunek pokazuje, jak osiągnąć równowagę między kosztem netto przestępczości, a kosztem zapobiegania przestępczości. Na osi poziomej mierzy się redukcję poziomu działań przestępczych, począwszy od braku redukcji na początku skali aż do całkowitego braku przestępczości dla wartości 100%. Wartość w pieniądzach mierzone są na skali pionowej. Krzywa MSC_D przedstawia krańcowy koszt społeczny osiągnięcia danego poziomu redukcji przestępczości. Krzywa ta ma nachylenie dodatnie, ponieważ władze najpierw podejmują łatwe działania w celu odstraszania, zanim podejmą się drastycznych środków odstraszających^[12]. W rezultacie dodatkowe zmniejszenie przestępczości staje się coraz bardziej kosztowne. Redukcja przestępczości o dodatkowy 1% jest łatwiejsza wtedy, gdy wcześniej przestępczość ograniczono o 5%, niż wtedy, gdy ograniczono ją wcześniej już o 95%.


Efektywny poziom odstraszania^[13]

Krzywa oznaczona MSB przedstawia krańcową społeczną korzyść z osiągnięcia różnych poziomów redukcji przestępczości lub odstraszania. Krzywa ta ma nachylenie ujemne, ponieważ korzyści dla społeczeństwa z małej redukcji przestępczości zmniejszają się wraz ze spadkiem całkowitego jej poziomu. Dlatego zmiana poziomu redukcji przestępczości z 5% do 7% jest społecznie korzystniejsza niż z 95% do 97%. Społecznie optymalny poziom odstraszania istnieje w punkcie, w którym krańcowy koszt społeczny dalszej redukcji przestępczości jest równy krańcowej korzyści społecznej.

Na rysunku społeczne optimum osiąga się przy poziomie odstraszania oznaczonym jako D*. Dla każdego poziomu redukcji przestępczości poniżej D* krańcowa korzyść społeczna dalszej redukcji przewyższa krańcowy koszt społeczny, a więc społeczeństwo powinno dalej ograniczać przestępczość. Analogicznie, dla każdego poziomu redukcji przestępczości przekraczającego D* krańcowy koszt społeczny dalszej redukcji przewyższa krańcowe korzyści społeczne, tak więc społeczeństwo powinno pozwolić na zaprzestanie odstraszania od większej liczby przestępstw. Zmiany położenia krzywych MSC_D i MSB mogą zmienić optymalny poziom odstraszania. Na przykład załóżmy, że koszt alternatywny zasobów przeznaczonych na zwalczanie przestępczości spadł, a krańcowa korzyść społeczna odstraszania pozostała bez zmian. Krzywa MSC_D stanie się krzywą MSC_D1, a optymalny poziom odstraszania zwiększy się do D**. Dopóki odstraszanie jest kosztowne, optymalny poziom przestępczości pozostaje dodatni. Kosztowne odstraszanie powstrzymuje racjonalne społeczeństwo od całkowitego wyeliminowania przestępczości. Jeśli jednak strata netto generowana przez przestępczość wzrasta, to optymalny poziom przestępczości spada. W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że surowe kary za mniej poważne przestępstwa mogą spowodować częstsze występowanie poważniejszych czynów zabronionych z uwagi na alokację przestępczości. Surowe kary, nawet gdy są efektywne, mogą naruszać konstytucyjne prawa przestępców. Na przykład można rozważyć prawo przewidujące karę śmierci za oszustwo dotyczące niewielkiej kwoty pieniężnej. Prawo takie stwarzałoby wielką dysproporcję między surowością kary a wagą popełnionego przestępstwa. Większość ludzi uznałoby takie prawo za niesprawiedliwe i niemoralne, a Trybunał Konstytucyjny zapewne uznałby takie przepisy za niekonstytucyjne. Takie nieekonomiczne względy mogą funkcjonować jako ograniczenia lub wyznaczniki optymalnego poziomu odstraszania. Poza tymi czynnikami wysokie kary za drobne przestępstwa, jak wspomniano wyżej, mogą dokonać alokacji przestępczości na czyny nieporównywalnie poważniejsze i groźniejsze dla potencjalnych ofiar.

W teorii ekonomicznej prawa istnieją trzy główne argumenty za stosowaniem kary pozbawienia wolności. Po pierwsze, wielu z tych przestępców, którzy dopuszczają się popełniania czynów zabronionych jest zbyt ubogich, by móc zapłacić grzywnę w wysokości zapewniającej optymalne odstraszanie^[14]. Po drugie, efektywność wykrywania niektórych przestępstw jest tak niska, że stosowane grzywny musiałyby być na tak wysokim poziomie, aby osiągnąć optymalne odstraszanie, że opierałyby się o granice absurdu. Po trzecie, społeczeństwo dzieląc czyny zabronione według ich wagi, wymaga również odpowiednich sankcji o rosnącej surowości, w celu zapewnienia właściwego odstraszania krańcowego.

W poniższej tabeli przedstawione są oszacowane i nieoszacowane koszty odstraszania oraz występowania przestępczości. Koszty te obejmują koszty, o których była wyżej mowa, koszty, które ze względów teoretycznych wyłączono z niniejszej publikacji, a także koszty, których nie można przedstawić ze względu na brak danych i odpowiednich statystyk.


Oszacowane i nieoszacowane koszty występowania przestępczości^[15]
 
6. Odstraszanie prywatne

Sektor prywatny zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia przestępstwa. Jak zauważył G. Newman, „prywatna ochrona ma długą historię w krajach uprzemysłowionych i zaczyna się również stawać szybko rosnącym sektorem w rozwijających się krajach gospodarki rynkowej”^[16]. Prywatne nakłady finansowe w zapobieganie przestępczości dają zazwyczaj możliwe trzy efekty. Efekty te to odstraszanie prywatne, odstraszanie publiczne oraz redystrybucja przestępczości. Państwowa polityka karna powinna zachęcać obywateli do inwestycji prowadzących do odstraszania publicznego. Należy zwrócić uwagę, że prywatne nakłady i inwestycje mogą prowadzić do odstraszania prywatnego, co może spowodować redystrybucję przestępczości. Wyróżniamy duży i mały efekt redystrybucyjny, a świadczą o tym proste warunki. Potencjalny przestępca przed popełnieniem czynu zabronionego może zauważyć podjęcie pewnych konkretnych środków prewencyjnych przez potencjalną ofiarę. Znacznie trudniejsze do oszacowania są wydatki ponoszone przez podmioty prywatne (np. ochrona, monitoring, zabezpieczenia antywłamaniowe) niż koszty ponoszone przez państwo.

W przypadku włamania zabezpieczenia zauważalne ex ante to oświetlenie zewnętrzne, kraty w oknach, zewnętrzny system alarmowy, ochrona czy monitoring. Działanie takie zmniejszają prawo podobieństwo wystąpienia przestępstwa i są efektywne kosztowo^[17]. Zabezpieczenia ex ante mogą przyczyniać się do redystrybucji przestępczości. Potencjalni przestępcy będą unikać, co do zasady, chronionych miejsc. Innych zabezpieczeń przestępcy nie mogą zauważyć. póki nie przystąpią do realizacji swojego kryminalnego zamiaru. Zabezpieczenia wykryte dopiero przy realizacji czynu zabronionego to zabezpieczenia zauważalne ex post, a są to m.in. zamki w drzwiach wewnętrznych, alarm wewnętrzny, znakowanie przedmiotów oraz ochrona wyposażona w broń palną. Zabezpieczenia zauważalne ex post zwiększają odstraszanie publiczne przez zmniejszenie przeciętnej opłacalności popełnienia przestępstwa. Na tej podstawie można sformułować ogólny wniosek, że państwo powinno raczej wspierać prywatne odstraszanie ex post, gdyż prowadzi ono do redukcji przestępczości, niż wspierać odstraszanie ex ante, gdyż prowadzi do redystrybucji przestępczości. By skonkretyzować i zweryfikować ten wniosek, należałoby przeprowadzić szeroko zakrojone badania.
 
7. Wnioski

W praktyce analiza ekonomiczna przestępczości może obejmować badanie ekonomicznych czynników wpływających na przestępczość, takich jak poziom ubóstwa, bezrobocie, nadmierne regulacje gospodarcze, dostępność legalnych i nielegalnych źródeł dochodu oraz skuteczność systemu sądowniczego. Badania nad ekonomicznymi determinantami przestępczości mogą dostarczyć cennych wskazówek dla polityki publicznej mającej na celu ograniczenie przestępczości poprzez dostosowywanie warunków ekonomicznych. Natomiast ekonomiczna teoria kar stara się zrozumieć, jak kary wpływają na zachowanie jednostek i jaka jest efektywność różnych form sankcji, zakładając racjonalność jednostki i dążenie do maksymalizacji społecznych korzyści.

Marek Turkiewicz
radca prawny w OIRP w Warszawie
obrońca w sprawach karnych
www.kancelariaturkiewicz.pl

---