4. Teoria gier a delikty – aspekt praktyczny^[18]

Posługując się wprowadzonymi pojęciami i zagadnieniami z teorii gier z sześciu macierzy powyżej podejmiemy próbę odpowiedzi na pytanie, które z przedstawionych rozwiązań gwarantuje minimalizację kosztów społecznych. Problem ten zostanie przedstawiony w dość powszechnie występującym stosunku deliktowym, mianowicie w ruchu drogowym.

Sytuacja gier jest następująca: Kierowca i Rowerzysta będą podejmować decyzję, jaki poziom należytej staranności będą wykazywać we wzajemnej interakcji, by zagwarantować sobie minimalizację kosztów społecznych wystąpienia deliktu. Każda ze stron ma do wyboru dwie strategie – tak jak w grach teoretycznych – w postaci WNS wykazania należytej staranności i -WNS niewykazania należytej staranności. Wypłaty macierzy będą przedstawiały kombinację różnych kombinacji ich działań. Warunkiem gry jest brak wiedzy każdej ze stron o wyborze strategii drugiej strony – jest to przykład gry niekooperacyjnej. Przyjmijmy następujące założenia dotyczące przebiegu gry. Należyta staranność kosztować będzie każdego z graczy 20. Koszt wystąpienia wypadku obejmującego uszkodzenie środka transportu, w tym przypadku roweru, oraz obrażeń gracza Rowerzysty będzie kosztować400, a dla uproszczenia gry zakładamy, że Kierowca nie ponosi żadnych obrażeń. Wypadek jest nieunikniony, gdy obaj gracze nie wykażą należytej staranności. Jeśli obaj gracze wykażą należytą staranność, to prawdopodobieństwo wystąpienia wypadku zmniejsza się z 1 do 0,25. Z prawdopodobieństwem 0,5 nastąpi wypadek w chwili, gdy tylko jeden z graczy zachowywać będzie należytą staranność. Jak wcześniej było to ilustrowane, liczba przedstawiona w dolnym lewym rogu oznacza wypłaty pierwszego gracza w następujących grach oznaczonego jako Kierowca, natomiast liczba przedstawiona w prawym górnym rogu oznacza wypłaty Rowerzysty.
 
Skonkretyzowana gra przedstawiona w macierzy 1

 
Sposób wyznaczania liczb podany jest na podstawie wyniku (0,220) będącego efektem wyboru strategii –WNS Kierowcy oraz WNS Rowerzysty. Kierowca nie ponosi kosztów, gdyż nie musi płacić odszkodowania za ewentualny wypadek, co nie determinuje go do ponoszenia kosztów lub działań zapobiegawczych. Natomiast Rowerzysta ponosi koszt 220, na który składa się koszt 20 czynności zapobiegawczych i oczekiwany koszt wypadku 200 (wypadek nastąpi z prawdopodobieństwem 0,5, więc 0,5 x 400 = 200). Wynik ten przedstawia tzw. punkt równowagi Nash’a. Nie minimalizuje on kosztów społecznych, gdyż przy wybraniu przez obu graczy strategii WNS wyniosłyby one tylko 140. Zasada przedstawiona w macierzy 1 jest więc nieefektywna. Na jej gruncie potencjalni sprawcy deliktów nie posiadają dostatecznej motywacji, aby wykazywać należytą staranność. Powyższy model jest daleko idącym uproszczeniem, ponieważ gdy sprawca jest całkowicie zwolniony z odpowiedzialności deliktowej, to będzie mu obojętne, czy dokona szkody czy też nie, a potencjalnych wypadków będzie można uniknąć jedynie dużymi nakładami potencjalnych ofiar.
 
Skonkretyzowana gra przedstawiona w macierzy 2

 
Sumy wypłat w tej grze pozostają identyczne jak w poprzedniej, zmienia się jedynie ich alokacja. Zmienienie zasady odpowiedzialności deliktowej wpływa bezpośrednio na motywacje graczy i w efekcie na ostateczny wynik gry. W tym przypadku całość kosztów wystąpienia deliktu przesunięta została na Kierowcę, co nie motywuje Rowerzysty do zachowania należytej staranności.
 
Skonkretyzowana gra przedstawiona w macierzy 3

 
W tej grze Rowerzysta zmuszony jest do wykazywania należytej staranności, gdyż w przypadku jej braku ponosi koszty wystąpienia deliktu. Najlepszą strategią dla Kierowcy również jest wykazywanie należytej staranności zgodnie z teoretycznym aspektem zasady przedstawionej w macierzy 3. Wynik tej gry jest ekonomicznie efektywny, gdyż minimalizuje koszty społeczne.
 
Skonkretyzowana gra przedstawiona w macierzy 4

 
Tak jak w przypadku poprzedniej gry, dominującą strategią jest wykazywanie należytej staranności, gdyż jest to strategia minimalizująca koszty społeczne.
 
Skonkretyzowana gra przedstawiona w macierzy 5

 
Zasada ta również jest ekonomicznie efektywna, gdyż dąży do minimalizacji kosztów społecznych. Najlepszą strategią dla graczy jest wykazywanie należytej staranności.
 
Skonkretyzowana gra przedstawiona w macierzy 6

 
Wynikiem tej gry również jest utrzymywanie stanu należytej staranności przez graczy. Zasada ta również generuje wynik ekonomicznie efektywny.
 
5. Podsumowanie gier

Analiza sześciu zasad odpowiedzialności deliktowej wykazała, że aż cztery z nich prowadzą do minimalizacji kosztów społecznych. Należy przytoczyć kilka uwag uzupełniających. Poczyniona analiza nie uwzględnia wszystkich możliwych rodzajów kosztów związanych z deliktem. Oszacowanie kosztów administracyjnych bez odpowiednich narzędzi i danych statystycznych jest niemożliwe. Różne rodzaje zasad ryzyka w przeciwieństwie do zasad winy nie wymagają w ogóle przeprowadzania postępowania dowodowego, co może bezpośrednio prowadzić do zwiększenia liczby spraw sądowych właśnie z powodu braku obowiązku udowadniania winy. Nie można jednoznacznie stwierdzić, bez przeprowadzenia głębokiej i dokładnej analizy, czy koszty administracyjne są wyższe w przypadku zasad ryzyka czy zasad winy. Po lekturze powyższego opracowania warto zauważyć, że kryterium ekonomicznej efektywności nie pozwala na dokonanie jednoznacznego wyboru pomiędzy wymienionymi zasadami. Konieczne jest więc stworzenie specjalnego katalogu kryteriów pomocniczych takich jak, dla przykładu, kryterium sprawiedliwości, zwyczaju czy prostoty^[19] postępowania odszkodowawczego. Kryterium sprawiedliwości jest naturalnym czynnikiem determinującym wybór odpowiedniej strategii karania deliktów, ponieważ nie należy obciążać negatywnymi skutkami podmiotu, który nie zawinił, czyli wykazał należytą staranność. Gry 1 i 2 są wystarczająco kontrowersyjne, by realnie w ogóle nie brać ich pod uwagę. Zasada przedstawiona w macierzy 3 nie jest w pełni zgodna z kryterium sprawiedliwości, ponieważ zakłada ona, że to poszkodowany w pełni pokrywa koszty wystąpienia deliktu w chwili, gdy nie wykazał należytej staranności, niezależnie od tego, czy sprawca przyczynił się do wystąpienia szkody czy też nie. Jedyna akceptowalna w kontekście kryterium sprawiedliwości jest zasada wyrażona w grze nr 4. Oba podmioty ponoszą koszty wystąpienia deliktu w sytuacji, gdy nie zachowają należytej staranności. Należy wspomnieć, że kryterium sprawiedliwości w omawianych przykładach nie jest wyrażeniem ostrym i dookreślonym. Należy wziąć to pod uwagę w omawianych powyżej przypadkach. Cztery ekonomicznie efektywne zasady odpowiedzialności deliktowej wyraźnie uwidaczniają wspólną zależność między alokacją kosztów wystąpienia deliktu a wykazywaniem należytej staranności. Żadna z zasad nie obciąża wspomnianymi kosztami podmiotu, który wykazał należytą staranność w przypadku niewykazania należytej staranności przed drugi podmiot^[20].

W znaczącej większości stosunków deliktowych zminimalizować koszty społeczne można jedynie przez dochowanie należytej staranności. Zadaniem zachowania należytej staranności jest minimalizacja kosztów społecznych wystąpienia deliktu, więc jest to podjęcie działań zapobiegawczych przez potencjalne strony stosunku deliktowego. Obie strony muszą być wystarczająco zmotywowane, aby zabezpieczyć się przed występowaniem owych negatywnych skutków. Tak jak zostało przedstawione to w macierzy 1, sprawca, który nie ponosi żadnej odpowiedzialności wystąpienia deliktu, nie podejmie żadnych czynności zapobiegawczych, gdyż będą one nieopłacalne dla tej strony. W macierzy 2 sytuacja jest analogiczna, ofiara deliktu nie będzie podejmować żadnych kosztów związanych z należytym zabezpieczeniem się przed występowaniem deliktów, gdyż całość kosztów zawsze pokryje druga strona. Zasady 1 i 2 nie są ekonomicznie efektywne, na co wyraźnie wskazują powyższe wnioski. Konkludując przedstawione wyżej przypadki i teorie, chcąc zminimalizować koszty społeczne występowania deliktów niewystarczające jest, aby konkretne działania były wykonywane z zachowaniem należytej staranności. Zachowanie należytej staranności obniża koszty społeczne, a nie częstotliwość występowania deliktów. Aby dokonać realnych zmian lub znacząco obniżyć koszty społeczne występowania deliktów, należy zmniejszyć częstotliwość występowania zdarzeń natury deliktowej. W tym kontekście zasady winy mogą okazać się nieskuteczne lub mało efektywne, gdyż motywują do zachowania należytej staranności, a nie wzrostu ograniczenia występowania konkretnych zdarzeń. W związku z tym może okazać się konieczne wprowadzanie częściej do obrotu prawnego zasady ryzyka. Aby skutecznie poprzeć tą tezę, należy wskazać na art. 436 k.c., formułujący zasadę odpowiedzialności przedstawionej w macierzy 6, gdzie ogólną zasadą nie było ograniczenie występowania konkretnej aktywności, lecz koszty uniknięcia wypadku samochodowego^[21]. Wnioski te można też przedstawić za pomocą następującej tabeli.

Tab. 1 Efektywność bodźców przy różnych regułach odpowiedzialności^[22].


Prawo dotyczące wypadków było jednym z pierwszych działów prawa prywatnego z wielkim powodzeniem analizowanym przy użyciu formalnych modeli ekonomicznych.
 
Wnioski

Analiza ekonomiczna prawa nie jest narzędziem idealnym, ponieważ nie można odnieść tej metody do wszystkich zagadnień którymi zajmuje się prawo jako instytucja i jako nauka. Jednakże można użyć metod analizy ekonomicznej w wąskim zakresie jako narzędzia do badania skonkretyzowanych problemów lub jako narzędzia podporządkowanego prawu. W mojej ocenie analizy ekonomicznej nie wolno stosować samodzielnie jako uniwersalnej metody ponad aksjologicznymi korzeniami prawa, gdyż prowadzi to do powstania wielu wypaczonych teorii i paradoksów. Przykład gier z macierzy nr 1 i 2, które oczywiście są spójne i logiczne w swoim teoretycznym zastosowaniu, lecz nieakceptowalne z punktu widzenia elementarnej sprawiedliwości i celowości stanowionego prawa.

Analiza ekonomiczna pozwala na obliczenie efektywności rozwiązań prawnych oraz zasadności legislacji. Analiza ekonomiczna pozwala, tak jak zostało to wykazane w niniejszym artykule, na konkretną analizę przesłanek odpowiedzialności deliktowej w celu ich optymalizacji. Metody te można z powodzeniem zastosować do analizy projektów ugód sądowych i pozasądowych czy stanowisk stron w negocjacjach, jednak powszechne jej użycie, np. przy wykładni prawa, jest w zasadzie niemożliwe.
 
Marek Turkiewicz
radca prawny w OIRP w Warszawie
obrońca w sprawach karnych
www.kancelariaturkiewicz.pl

---

[18] J. Stelmach, B. Brożek, W. Załuski, Dziesięć wykładów…, s. 128-137; M. J. Osborne, A. Rubinstein, A Course in Game Theory, London 1994; M. J. Osborne, An Introduction…; P.D. Straffin, Game Theory…; R. Cooter, T. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa, Warszawa 2011.